Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 287/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 stycznia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner
SSN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa
w W.
przeciwko M. K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 12 stycznia 2012 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 10 lutego 2011 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok w punktach I, III i IV oraz oddala
apelację;
2. obciąża powódkę kosztami postępowania apelacyjnego
i kasacyjnego, pozostawiając szczegółowe wyliczenie
referendarzowi w Sądzie Okręgowym.
2
Uzasadnienie
Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w W. w pozwie
skierowanym przeciwko M. K. żądała zasądzenia kwoty 79 943,13 zł z odsetkami
liczonymi jak dla zobowiązań podatkowych od dnia 23 lutego 2010 r.
Sąd Okręgowy nakazem zapłaty w postępowaniu nakazowym z dnia 31
marca 2010 r. nakazał pozwanemu, aby zapłacił powódce kwotę 79 943,13 zł z
odsetkami liczonymi jak od zaległości podatkowych od dnia 23 lutego 2010 r. do
dnia zapłaty wraz z kosztami sądowymi w kwocie 1 000 zł i kwotę 3 617 zł tytułem
kosztów zastępstwa procesowego.
M. K. wniósł o uchylenie nakazu zapłaty i oddalenie powództwa.
Wyrokiem z dnia 30 września 2010 r. Sąd Okręgowy uchylił nakaz zapłaty w
postępowaniu nakazowym z dnia 31 marca 2010 r. i oddalił powództwo oraz
rozstrzygnął o kosztach procesu.
Sąd Okręgowy ustalił, że strony łączyła umowa z dnia 13 grudnia 2004 r.
o dofinansowanie projektu, na mocy której pozwanemu jako beneficjentowi została
przyznana pomoc w kwocie 50 000 zł. Na pozwanego (beneficjenta) zostały
nałożone obowiązki szczegółowo określone w § 5 ust. 1 umowy, m.in. obowiązek
uzupełnienia wykształcenia w celu spełnienia wymagania dotyczącego kwalifikacji
zawodowych, w przypadku, gdy wymaganie to nie było spełnione w dniu złożenia
wniosku o dofinansowanie realizacji projektu (§ 5 ust. 1 pkt 9 umowy).
Beneficjent zobowiązał się do zwrotu pomocy wraz z odsetkami liczonymi jak od
zaległości podatkowych, w wypadku m.in. niewypełnienia co najmniej jednego
z obowiązków, o których mowa w § 5 ust. 1 umowy. Mógł domagać się zwolnienia
od wykonania określonego obowiązku lub zmiany terminu jego wykonania jedynie
wtedy, gdy przyczyną niewykonania lub opóźnienia była siła wyższa (§ 7 ust. 1
umowy). Zabezpieczeniem wykonania umowy był weksel niezupełny in blanco wraz
z deklaracją wekslową.
W 2008 r. pozwany uzyskał tytuł wykwalifikowanego rolnika w Zespole Szkół
w W., co dało mu wykształcenie równorzędne z zasadniczym zawodowym, a w
3
dniu 1 września 2009 r. rozpoczął naukę w pierwszej klasie Technikum Rolniczego
dla dorosłych w B. Pozwany nadal prowadzi gospodarstwo rolne i nie było
zastrzeżeń co do spełnienia przez niego warunków dotyczących poziomu kultury
rolnej oraz ekonomicznych i sanitarnych.
Sąd Okręgowy podkreślił, że podstawy prawne przyznanej powodowi
pomocy finansowej wynikały z rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi
z dnia 3 września 2004 r. w sprawie przyjęcia Sektorowego Programu
Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz
rozwój obszarów wiejskich 2004-2006” (Dz. U. Nr 197, poz. 2032) oraz
rozporządzenia z dnia 8 września 2004 r. w sprawie Uzupełnienia Sektorowego
Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego
oraz rozwój obszarów wiejskich 2004 - 2006” z załącznikiem pod nazwą
„Uzupełnienie Sektorowego Programu Operacyjnego - Restrukturyzacja
i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004 -
2006” (Dz. U. z 2004 r. Nr 207, poz. 2117). Sąd Okręgowy wskazał, że pozwany po
zawarciu umowy podjął starania o rozpoczęcie nauki, ale żadna z lokalnych szkół
nie prowadziła kursów kształcących w zawodzie rolnika na poziomie średnim dla
osób posiadających wykształcenie podstawowe. W związku z tym pozwany
wielokrotnie zwracał się telefonicznie i osobiście do pracowników Agencji z prośbą
o pomoc, ale nie jej uzyskał. Dlatego Sąd Okręgowy przyjął, że powódka nie
przestrzegała zasad lojalności obowiązującej strony stosunku zobowiązaniowego.
W konsekwencji uznał, że powódka nie może skutecznie powoływać się na
niespełnienie obowiązku uzupełnienia wykształcenia przez pozwanego, skoro nie
można mu zarzucić braku należytej staranności w wykonywaniu obowiązków
umownych (art. 472 k.c.). Niemożność podjęcia przez niego nauki w odpowiedniej
szkole miała zatem charakter obiektywny. Pozwany wypełnił zaś pozostałe
obowiązki.
Powódka wniosła apelację od wyroku Sądu Okręgowego, który zaskarżyła
w całości.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 10 lutego 2011 r.:
4
I. Zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że uchylił nakaz zapłaty z dnia
31 marca 2010 r. wydany przez Sąd Okręgowy w postępowaniu nakazowym i
zasądził od pozwanego na rzecz powódki kwotę 79 943,13 zł, w tym kwotę 50 000
zł z odsetkami określonymi jak dla zaległości podatkowych od dnia 23 lutego 2010
r. zaś kwotę 29 943,13 zł z odsetkami ustawowymi od dnia 23 marca 2010 r.,
oddalił powództwo w pozostałej części i zasądził od pozwanego na rzecz powódki
4 617 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.
II. Oddalił apelację w pozostałej części.
III. Zasądził od pozwanego na rzecz powódki 3 998 zł tytułem zwrotu
kosztów procesu za drugą instancję.
IV. Zasądził od pozwanego na rzecz powódki 2 700 zł tytułem zwrotu
kosztów zastępstwa procesowego w instancji odwoławczej.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że pozwany nie wypełnił obowiązku
dotyczącego zdobycia wymaganych kwalifikacji i uzupełnienia wykształcenia
w terminie przewidzianym w § 5 ust. 1 pkt 9 umowy. Pozwany, legitymując się
wykształceniem podstawowym i nie posiadając minimum pięcioletniego stażu pracy
w gospodarstwie rolnym, był obowiązany uzyskać średnie wykształcenie rolnicze.
Nie dopełnił jednak tego obowiązku. W ocenie Sądu Apelacyjnego, trudności
związane z brakiem określonego rodzaju szkoły w pobliżu miejsca zamieszkania
pozwanego nie mogą być potraktowane w kategoriach siły wyższej, bowiem
pozwany mógł podjąć naukę w innej szkole lub w systemie kursowym, istniała też
do dnia 1 lipca 2007 r. możliwość złożenia egzaminu eksternistycznie.
Według Sądu Apelacyjnego, ze względu na to, że programy pomocowe były
finansowane ze środków publicznych krajowych lub współfinansowane
z publicznych środków wspólnotowych, także przepisy prawa wspólnotowego
zawierały uregulowania dotyczące warunków udzielania pomocy w podejmowaniu
działalności przez młodych rolników - rozporządzenie Rady (WE) nr 1257/1999
z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich
z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOGR) oraz zmieniające
i uchylające niektóre rozporządzenia (Dz.U.UE.L.1999.160.80) oraz rozporządzenie
Komisji (WE) nr 817/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. ustanawiające szczegółowe
5
zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1257/1999 w sprawie wsparcia
rozwoju obszarów wiejskich z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji
Rolnej (EFOGR; Dz.U.UE.L.2004.153.30). We wskazanych aktach prawnych,
mających bezpośrednią skuteczność w polskim systemie prawnym, jednym
z warunków udzielenia pomocy młodym rolnikom było m.in. posiadanie przez nich
odpowiedniej wiedzy i umiejętności zawodowych w dacie podjęcia decyzji odnośnie
przyznania pomocy. W drodze wyjątku przewidziano okres dostosowawczy,
nieprzekraczający 5 lat od daty rozpoczęcia działalności (art. 8 ust. 1
rozporządzenia nr 1257/1999 i art. 4 rozporządzenia nr 817/2004). Podobne
regulacje znalazły się w załączniku do rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju
Wsi z dnia 3 września 2004 r.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, chybiony okazał się zawarty w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku zarzut dotyczący nierówności stron umowy będącej
przedmiotem sporu. Pozwany znał ostateczny termin przedłożenia dowodu
potwierdzającego uzupełnienie wykształcenia, nie skorzystał jednak z prawa
złożenia wniosku o zmianę umowy w tym zakresie. Te okoliczności nie świadczą
o nieporadności pozwanego, ale o lekceważeniu przez niego postanowień umowy.
Pozwany w skardze kasacyjnej zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego
w całości, zarzucając naruszenie prawa materialnego, mianowicie art. 354 § 1 oraz
art. 65 § 1 i 2 k.c. oraz art. 4 ust. 2 rozporządzenia Komisji (WE) nr 817/2004
w związku z art. 8 ust. 1 rozporządzenia Rady (WE) nr 1257/1999 przez błędną
wykładnię, a także naruszenie przepisu postępowania, mianowicie art. 102 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W niniejszej sprawie Sąd Apelacyjny uznał, że pozwany był obowiązany
uzyskać średnie wykształcenie rolnicze. Jednakże nie wynika to ani z żadnego aktu
normatywnego, ani z wiążącej strony umowy.
Według art. 8 ust. 1 rozporządzenia Rady (WE) nr 1257/1999 z dnia 17 maja
1999 r., „Pomoc młodym rolnikom w celu ułatwienia im podejmowania działalności
w rolnictwie będzie przyznawana pod następującymi warunkami: rolnik ma mniej
niż 40 lat, rolnik posiada odpowiednią wiedzę i umiejętności zawodowe, rolnik
rozpoczyna prowadzenie gospodarstwa rolnego po raz pierwszy, w zakresie
6
gospodarstwa: można wykazać jego żywotność ekonomiczną oraz spełnione są
minimalne wymogi dotyczące środowiska, higieny i warunków utrzymania zwierząt,
rolnik ten jest kierownikiem gospodarstwa.”. Stosownie zaś do art. 4 ust. 2
rozporządzenia Komisji (WE) nr 817/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r.,
„Okres nieprzekraczający pięciu lat od rozpoczęcia działalności może być
przyznany w celu spełnienia wymogów odnoszących się do umiejętności
i kompetencji zawodowych, rentowności ekonomicznej i minimalnych norm
dotyczących ochrony środowiska, higieny i dobrostanu zwierząt, jeśli młody rolnik
potrzebuje okresu dostosowawczego, w którym podejmie działalność lub
zrestrukturyzuje gospodarstwo.”. Są to sformułowania na tyle ogólne, że oczywiście
nie można ich interpretować w taki sposób, iż beneficjent musi uzyskać co najmniej
średnie wykształcenie rolnicze.
Dwa rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 3 września
2004 r. i z dnia 8 września 2004 r. są na tyle niejasne, że w ogóle trudno w nich
odnaleźć treść normatywną. Dopiero z załącznika do drugiego z tych rozporządzeń,
zawierającego „kryteria dostępu”, można się dowiedzieć, że „Pomoc w ramach
działania może być przyznana, jeżeli spełnione są następujące warunki (…)
gospodarstwo rolne, którego dotyczy projekt, jest prowadzone przez osobę
o odpowiednich kwalifikacjach zawodowych (…) w przypadku wnioskodawców -
osób fizycznych, wymagane jest, aby osoba taka posiadała:
- wyższe lub średnie wykształcenie rolnicze lub
- zasadnicze zawodowe wykształcenie rolnicze lub tytuł kwalifikacyjny
w zawodzie przydatnym do prowadzenia działalności rolniczej i co najmniej
3-letni staż pracy w gospodarstwie rolnym, lub
- wykształcenie wyższe na kierunku innym niż rolniczy i co najmniej 3-letni
staż pracy w gospodarstwie rolnym albo wykształcenie wyższe na kierunku
innym niż rolniczy i ukończone studia podyplomowe na kierunku związanym
z rolnictwem, albo wykształcenie średnie nierolnicze i co najmniej 3-letni staż
pracy w gospodarstwie rolnym, lub
- wykształcenie podstawowe lub zasadnicze zawodowe i co najmniej 5-letni
staż pracy w gospodarstwie rolnym”.
7
W okolicznościach faktycznych niniejszej sprawy pozwany po czterech latach od
zawarcia umowy uzyskał zasadnicze zawodowe wykształcenie rolnicze i rozpoczął
naukę w technikum rolniczym. W chwili zawarcia umowy nie spełniał więc żadnego
z kryteriów dostępu. W celu zatem ich spełnienia otrzymał „okres nieprzekraczający
pięciu lat od rozpoczęcia działalności”.
Zgodnie z § 5 ust. 1 pkt 9 wiążącej strony umowy z dnia 13 grudnia 2004 r.
o dofinansowanie projektu, „Beneficjent zobowiązuje się (...) w szczególności do
(...) uzupełnienia wykształcenia w celu spełnienia wymogu dotyczącego kwalifikacji
zawodowych w przypadku gdy wymóg ten nie był spełniony w dniu złożenia
wniosku o dofinansowanie realizacji projektu (...)”. Również zatem z umowy nie
wynikało w sposób jednoznaczny, do czego w istocie zobowiązał się beneficjent.
Z ustaleń faktycznych w niniejszej sprawie wynika, że beneficjent
wielokrotnie zwracał się do pracowników Agencji z prośbą o pomoc, ale nie jej
uzyskał. Dlatego Sąd Okręgowy trafnie przyjął, że powódka nie przestrzegała
zasad lojalności obowiązującej strony stosunku zobowiązaniowego. Zgodnie z art.
354 § 1 k.c., dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią
i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom
współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje - także
w sposób odpowiadający tym zwyczajom. Według zaś art. 354 § 1 k.c., w taki sam
sposób powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania wierzyciel.
Takiego zaś współdziałania ze strony Agencji w niniejszej sprawie nie było.
Co więcej, Agencja okazała zainteresowanie sprawą dopiero na etapie żądania od
beneficjenta zwrotu dofinansowania.
Wobec zatem niejasności mających zastosowanie w niniejszej sprawie
przepisów wspólnotowych (co w głównej mierze wynika z ich złego tłumaczenia),
wieloznaczności przepisów dwóch rozporządzeń Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi
oraz braku precyzji w sformułowaniach wiążącej strony umowy należy
przyjąć, że beneficjent (pozwany), uzyskując zasadnicze zawodowe wykształcenie
rolnicze i rozpoczynając naukę w technikum rolniczym spełnił wymagania
(a nie „wymogi”) określone w umowie, w szczególności w § 5 ust. 1 pkt 9. W tej
sytuacji trzeba ocenić, że sformułowanie zamieszczone in fine w uzasadnieniu
8
zaskarżonego wyroku, iż okoliczności sprawy świadczą o lekceważeniu przez
pozwanego postanowień umowy, jest co najmniej niestosowne.
Wobec tego, że zarzuty naruszenia prawa materialnego okazały się
uzasadnione, zarzut naruszenia art. 102 k.p.c. stał się bezprzedmiotowy.
Z przedstawionych powodów, skoro wskazana w skardze kasacyjnej
podstawa naruszenia prawa materialnego jest oczywiście uzasadniona, a podstawa
naruszenia przepisów postępowania okazała się nieuzasadniona, Sąd Najwyższy
na podstawie art. 39816
k.p.c. orzekł, jak w sentencji.