Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 341/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 stycznia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
w sprawie z powództwa M. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością we W.
przeciwko Mirosławowi G. i Iwonie G.
o nakazanie złożenia oświadczenia woli,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 19 stycznia 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 12 stycznia 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd pierwszej instancji oddalił powództwo o nakazanie złożenia
oświadczenia woli. Powodowa Spółka zmierzała do uzyskania orzeczenia
sądowego, zastępującego oświadczenie woli pozwanych, skutkującego zawarciem
z pozwanymi przyrzeczonej umowy sprzedaży nieruchomości. W ocenie tego
Sądu, sama wpłata w terminie przez powódkę pieniędzy na konto notariusza, bez
sporządzenia przez notariusza w terminie 30 dni od zawarcia umowy
przedwstępnej protokołu przyjęcia tych pieniędzy, nie wywołała skutku prawnego
złożenia zaliczki do depozytu, a tym samym spełnienia przesłanki z umowy
przedwstępnej zobowiązującej do zawarcia umowy przyrzeczonej.
Apelację powódki oddalił Sąd Apelacyjny, który podzielił ustalenia faktyczne
poczynione przez Sąd Okręgowy oraz w pełni podzielił ocenę prawną tych ustaleń.
W ocenie Sądu odwoławczego, zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia
o zasadności powództwa miała wykładnia postanowienia § 4a przedwstępnej
warunkowej umowy sprzedaży nieruchomości, w którym strony zastrzegły przyjęcie
przez notariusza na przechowanie pieniędzy tytułem zaliczki. Sąd drugiej instancji
uznał, że dla skuteczności dokonania przez notariusza czynności notarialnej
przyjęcia pieniędzy na przechowanie wymagane jest złożenie pieniędzy
udokumentowane na specjalnym koncie bankowym, a ponadto spisanie przez
notariusza protokołu z przyjęcia depozytu.
Sąd Apelacyjny dokonał zarazem oceny prawnej, stwierdzając, że depozyt
notarialny wywołuje skutki prawne jedynie między notariuszem a deponentem
i uznał, że w obowiązującym stanie prawnym (art. 79 pkt 6 w zw. z art. 108 ustawy
– Prawo o notariacie) przyjęcie pieniędzy na przechowanie w trybie w nim
określonym następuje z chwilą spisania przez notariusza protokołu z przyjęcia
depozytu.
Ponieważ czynność ta nastąpiła już po upływie 30-dniowego terminu
zastrzeżonego dla przyjęcia zaliczki na przechowanie pod rygorem rozwiązania
umowy, to sporządzenie protokołu w późniejszym terminie nie skutkowało już
wzajemnymi zobowiązaniami i roszczeniami obu stron.
Skarga kasacyjna powodowej Spółki oparta została na obu podstawach
kasacyjnych. Skarżąca zarzuciła niewłaściwą interpretację art. 65 § 2 k.c.
3
polegającą na błędnej wykładni postanowienia § 4 lit. a umowy przedwstępnej
wskutek przyjęcia, że rozwiązanie umowy przedwstępnej zastrzeżono również na
wypadek nie sporządzenia w terminie protokołu ze złożenia pieniędzy do depozytu
oraz pominięcie wyjaśnienia słowa „zdeponowanie” jako „przyjęcie na
przechowanie” przez notariusza. Zarzut błędnej interpretacji i niewłaściwego
zastosowania art. 108 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (Dz. U.
2008 r. Nr 189, poz. 1158 ze zm.) uzasadniono błędnym przyjęciem, że sama
wpłata pieniędzy na specjalne konto notariusza nie wywołuje żadnych skutków
prawnych, oraz że o skuteczności złożenia pieniędzy do depozytu przesądza
dopiero sporządzenie przez notariusza protokołu. Zarzut niezastosowania art. 835
k.c. uzasadniono istnieniem podstaw do zastosowania tego przepisu wskutek
dokonanego umownego zastrzeżenia zdeponowania – przyjęcia pieniędzy na
przechowanie u notariusza.
Zarzutem mieszczącym się w ramach drugiej podstawy kasacyjnej objęto
naruszenie art. 382 k.p.c. wskutek pominięcie dowodu z księgi depozytowej
notariusza, potwierdzającego fakt przyjęcia zaliczki w umówionym przez strony
terminie.
Skarżąca wniosła o uchylenie wyroków Sądów obu instancji i przekazanie
sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Pozwani w odpowiedzi na skargę kasacyjną wnieśli o jej oddalenie
i zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego, podnosząc, że wskutek
niesporządzenia w terminie protokołu notarialnego z przyjęcia do depozytu nie
wystąpił skutek prawny przyjęcia pieniędzy na przechowanie, a skoro nie powstał
depozyt to pozwani nie są zobowiązani umową przedwstępną do zawarcia umowy
przyrzeczonej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługiwała na uwzględnienie wobec zasadności
niektórych spośród zarzutów sformułowanych w ramach pierwszej podstawy
kasacyjnej.
Niezasadnym okazał się zarzut, sformułowany w ramach drugiej podstawy
kasacyjnej, naruszenia art. 382 k.p.c., przez pominięcie przez Sąd odwoławczy
4
istotnej części zebranego przez Sąd pierwszej instancji materiału dowodowego
w postaci dowodu z księgi depozytowej notariusza, potwierdzającego fakt przyjęcia
na przechowanie przez notariusza kwoty zaliczki w umówionym przez strony
terminie. Zgodnie z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. skuteczność zarzutu kasacyjnego
naruszenia przepisów postępowania w stopniu uzasadniającym wystąpienie drugiej
podstawy kasacyjnej uzależniona jest od tego, czy uchybienie Sądu odwoławczego
mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Brak wykazania takiej zależności
przesądza o niewystąpieniu drugiej podstawy kasacyjnej. W niniejszej sprawie
pominięcie przez Sąd odwoławczy wskazanej przez skarżącego części materiału
dowodowego nie mogło mieć żadnego wpływu na wynik sprawy, ponieważ zarówno
fakt wpływu kwoty zaliczki wpłaconej przez powódkę na konto bankowe notariusza
w umówionym przez strony terminie, jak i fakt niesporządzenia w tym terminie
przez notariusza protokołu potwierdzającego tę okoliczność, są między stronami
bezsporne i nie były przez nie kwestionowane. Spór sprowadza się bowiem
wyłącznie do oceny prawnej skutków zdarzeń w bezspornie w tym zakresie
poczynionych ustaleniach faktycznych.
W tej sytuacji oceny zarzutów naruszenia prawa materialnego należało więc
dokonać na podstawie ustalonego stanu faktycznego i przyjętego za podstawę
rozstrzygnięcia przez Sąd drugiej instancji.
Zasadnym okazał się zarzut skargi kasacyjnej naruszenia art. 65 § 2 k.c.,
polegający na dokonaniu wykładni postanowienia § 4 lit. a umowy przedwstępnej
zawartej między stronami sporu, z pominięciem zbadania zgodnego zamiaru stron
w kwestii rozumienia zawartych w tym postanowieniu słów: „zdeponowanie”
i „przyjęcie na przechowanie”. Uzasadnienie tego zarzutu dowodzi, że strona
skarżąca w istocie podnosi naruszenie art. 65 § 2 k.c. przez jego niezastosowanie,
a nie przez błędną interpretację tego przepisu, ale korekta wyłącznie postaci
naruszenia wskazanego przepisu prawa materialnego nie podważa zasadności
samego zarzutu kasacyjnego.
W piśmiennictwie trafnie podniesiono, co zresztą zdaje się aprobować Sąd
Apelacyjny, że czynność przyjęcia przez notariusza na przechowanie w celu
wydania wskazanej osobie lub jego następcy prawnemu, m. in. pieniędzy w walucie
5
polskiej, określana też mianem „depozytu notarialnego”, wywołuje skutki prawne
jedynie między notariuszem a deponentem, a więc nie między stronami niniejszego
sporu, będącymi przecież także stronami umowy przedwstępnej. Strony
zawierające umowę mogą przecież ułożyć stosunek prawny według swego
uznania, z ustawowymi ograniczeniami wskazanymi w art. 3531
k.c. Jednakże
sformułowania użytych w umowach postanowień należy raczej badać
z uwzględnieniem zgodnego zamiaru stron i celu umowy, aniżeli opierać się na ich
dosłownym brzmieniu (art. 65 § 2 k.c.). Tymczasem Sąd Apelacyjny uczynił
odmiennie, ponieważ użyte w postanowieniu § 4 lit. a umowy przedwstępnej
sformułowanie „... kwota zaliczki ... zostanie ... zdeponowana – przyjęta na
przechowanie u notariusza na specjalnym koncie bankowym ...” ocenił jako
zastrzeżenie dokonania między stronami tej umowy czynności notarialnej,
określonej w art. 108 § 1 Prawa o notariacie. Tymczasem czynność ta może być
dokonana jedynie w konfiguracji podmiotowej: notariusz – deponent, i tylko w tej
płaszczyźnie podmiotowej może być oceniana z uwzględnieniem normy art. 108
Prawa o notariacie.
Natomiast ocena sformułowania postanowienia § 4 lit. a zawartej między
stronami umowy przedwstępnej wymagała uwzględnienia zgodnego zamiaru stron
i celu umowy, aniżeli opierania się na jej dosłownym brzmieniu, nawet jeśli
brzmienie użytych w umowie sformułowań było zbieżne z brzmieniem pojęć
zastosowanych przez ustawodawcę w art. 108 § 1 i § 2 Prawa o notariacie.
Niezbędność zastosowania, pominiętego przez Sąd drugiej instancji, przepisu
art. 65 § 2 k.c. okazuje się tym bardziej konieczna, że postanowienie § 4 umowy
przedwstępnej literalnie wskazuje na przesłanki określające sposób uregulowania
przez stronę powodową ceny sprzedaży, a nie na przesłanki literalnie określone
przez strony jako przesądzające o ich zobowiązaniu zawarcia przyrzeczonej
umowy sprzedaży. O tych ostatnich mowa jest wcześniej, bo w § 3 umowy
przedwstępnej, z odesłaniem w tym ostatnio wymienionym postanowieniu do § 5
umowy, zawierającego kumulatywnie ujęte okoliczności przesądzające
o obowiązku zawarcia umowy przyrzeczonej najpóźniej w terminie do dnia 31 maja
2009 r. Wśród przesłanek wymienionych w tym postanowieniu umowy nie wymienia
6
się ani obowiązku wpłaty zaliczki, ani nie określa się sposobu czy trybu, w jaki
wpłata z tego tytułu miałaby zostać dokonana.
Wadliwość zaskarżonego orzeczenia spowodowana niezastosowaniem
art. 65 § 2 k.c. uwidacznia się także w tym, że struktura samej umowy
przedwstępnej wykazuje niekonsekwencje, których wyjaśnienie tym bardziej
wymagałoby zastosowania wskazanego przepisu k.c. Zważyć bowiem należy, że
w postanowieniu § 4 lit. a umowy przedwstępnej, literalnie określającym sposób
uregulowania ceny, a nie przesłanki zobowiązujące do zawarcia umowy
przyrzeczonej, strony zastrzegły zarazem, że umowa ta zostaje rozwiązana
w przypadku nie złożenia przez kupującego w/w depozytu w wymaganym terminie,
po czym strony przytoczyły elementy brzmienia normy art. 108 Prawa o notariacie.
Bez koniecznego w tej sytuacji zbadania jaki był zgodny zamiar stron i cel
umowy, a więc z uwzględnieniem dyrektyw art. 65 § 2 k.c., zaskarżone orzeczenie
ocenić należało jako wydane co najmniej przedwcześnie. Nie można bowiem
wykluczyć obecnie żadnej z trzech możliwych ewentualności, a mianowicie, że
strony uzgodniły jako przesłankę zaktualizowania się obowiązku zawarcia umowy
przyrzeczonej:
1) uznanie przez powoda, w określonym terminie, kwotą zaliczki wskazanego
w umowie rachunku bankowego notariusza;
2) dokonanie wpłaty w zastrzeżonym terminie zaliczki na wskazane w umowie
konto notariusza i to z zachowaniem ustawowych wymogów określonych
w art. 108 Prawa o notariacie;
3) dokonania wpłaty zaliczki na wskazane konto w określonym terminie oraz
sporządzenie w tym samym terminie przez notariusza protokołu
potwierdzającego uznanie jego rachunku.
Gdyby się okazało, że zgodnym zamiarem stron z uwzględnieniem celu
umowy było poczynienie zastrzeżenia umownego wskazanego wyżej w pkt 2, to
dopiero wówczas niezbędne byłoby dokonanie wykładni normy art. 108 Prawa
o notariacie, i przesądzenie o tym, czy spisanie przez notariusza protokołu
z przyjęcia na przechowanie, w związku z dokonywaną w jego kancelarii
czynnością, kwoty zaliczki w postaci pieniądza w walucie polskiej, przesądzało
7
o prawnej skuteczności spełnienia przez stronę powodową jej umownego
obowiązku wpłaty zaliczki w określonym umową terminie.
Sąd Najwyższy nie podziela stanowiska Sądu Apelacyjnego, że jedną
z dwóch przesłanek skuteczności dokonania czynności notarialnej przyjęcia na
przechowanie m. in. pieniędzy jest spisanie przez notariusza protokołu z przyjęcia
depozytu. Zważyć bowiem należy, że wykładnia językowa art. 108 § 2 Prawa
o notariacie prowadzi do odmiennego ale w pełni racjonalnego wniosku,
a mianowicie, że spisanie przez notariusza protokołu z przyjęcia depozytu nie
stanowi niezbędnej kumulatywnej przesłanki ustawowej, przesądzającej
o skuteczności dokonania czynności notarialnej przyjęcia przez notariusza na
przechowanie, m. in. pieniędzy w walucie polskiej (art. 108 § 1 Prawa o notariacie).
Przepis art. 108 § 2 Prawa o notariacie zobowiązuje notariusza do spisania
protokołu z przyjęcia depozytu, co oznacza, że dokonanie samej czynności
notarialnej przyjęcia na przechowanie musi poprzedzać dokonanie innej czynności
notarialnej, a mianowicie spisania protokołu. Ponadto w art. 108 § 2 Prawa
o notariacie ustawodawca wymaga, aby notariusz w protokole wymienił m. in. datę
przyjęcia depozytu. Wymóg ten oznacza zatem przyjęcie założenia, że data
przyjęcia przez notariusza depozytu, z dokonania której to czynności notariusz
zobowiązany jest sporządzić protokół, może również poprzedzać datę spisania
protokołu. Dopuszczalność następczego sporządzenia przez notariusza protokołu
z przyjęcia depozytu przesądza zatem o tym, że jego późniejsze spisanie nie jest
przesłanką prawnej skuteczności dokonania czynności notarialnej przyjęcia przez
notariusza na przechowanie. Odmienny wniosek musiałby opierać się na
niedopuszczalnym założeniu możliwości nieracjonalnego działania ustawodawcy.
Za aprobatą wniosku wyrażonego zarówno w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku
jak i w odpowiedzi strony pozwanej na skargę kasacyjną nie przemawia brzmienie
proponowanych zmian w art. 108 ustawy – Prawa o notariacie, zawartych
w projekcie ustawy o zmianie ustawy – Prawo o notariacie oraz ustawy
o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (druk sejmowy nr 3069). Po pierwsze,
dokonywanie wykładni obowiązującej normy prawnej z uwzględnieniem
proponowanego brzmienia przepisów przygotowywanej dopiero nowelizacji może
mieć wyłącznie wspomagający charakter, ponieważ losy projektu ustawy
8
nowelizującej są sprawą przyszłą i otwartą. Ponadto, nie sposób aprobować tezy,
że proponowana w art. 108a § 4 projektu ustawy nowelizującej zmiana stanu
prawnego niezbicie dowodzi, jakoby aktualnie obowiązujący stan prawny był
diametralnie odmienny. Przeciwnie, przewidziana w projekcie propozycja uznania
przyjęcia pieniędzy przez notariusza do depozytu za dokonane już z chwilą ich
wpływu na wskazany rachunek bankowy notariusza dowodzi tego, że aktualnie
obowiązujący przepis prawny jest źródłem wątpliwości interpretacyjnych,
a modyfikacja jego brzmienia służyć ma wyłącznie precyzyjniejszemu wyrażeniu
tożsamej co dotychczasowa normy prawnej.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego na podstawie art. 108
§ 2 k.p.c.