Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 2 lutego 2012 r.
III UK 47/11
1. Sąd, który rozpoznaje odwołanie od decyzji organu rentowego o od-
mowie odstąpienia od żądania zwrotu nienależnie pobranych świadczeń, nie
przejmuje kompetencji tego organu (art. 84 ust. 8 pkt 1 ustawy z dnia 13 paź-
dziernika 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z
2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.).
2. Szczególnie uzasadnione okoliczności, o których mowa w art. 84 ust. 8
pkt 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, dotyczą możliwości realiza-
cji obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia, nie odnoszą się na-
tomiast do możliwości weryfikacji zobowiązania.
Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski, Sędziowie SN: Halina Kiryło,
Jerzy Kwaśniewski (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 2 lutego
2012 r. sprawy z odwołania Antoniego W. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziału w R. o odstąpienie od żądania zwrotu należności, na skutek skargi
kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 28
grudnia 2010 r. […]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Rzeszowie do ponownego rozpoznania.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 8 marca 2010 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w
R. stwierdził, że nie odstępuje od żądania od wnioskodawcy Antoniego W. zwrotu
należności wskazanych w decyzji z dnia 28 maja 2008 r. Jako podstawę prawną roz-
strzygnięcia powołano art. 83 ust. 1 pkt 4 oraz art. 84 ust. 8 ustawy z dnia 13 paź-
dziernika 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009
r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.; dalej jako: „ustawa systemowa”). W uzasadnieniu pod-
2
niesiono, że rozpatrzony wniosek o odstąpienie od żądania zwrotu w całości lub w
części nienależnie pobranego zasiłku chorobowego nie zasługuje na uwzględnienie z
uwagi na sytuację materialną wnioskodawcy i jego rodziny, jak również z uwagi na to,
że do wypłaty nienależnego świadczenia doszło z winy zainteresowanego.
Wyrokiem z dnia 28 grudnia 2010 r. Sąd Apelacyjny w Rzeszowie, rozpozna-
jący sprawę w drugiej instancji na podstawie art. 385 k.p.c. oddalił apelację organu
rentowego od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w
Rzeszowie z dnia 5 października 2010 r. Wyrok Sądu pierwszej instancji zmieniał za-
skarżoną odwołaniem wnioskodawcy decyzję organu rentowego z 8 marca 2010 r. w
ten sposób, że „odstępuje” od żądania zwrotu przez wnioskodawcę należności wska-
zanych w decyzji organu rentowego z dnia 28 maja 2008 r.
Rozpatrzone zostały następujące okoliczności. Antoni W. (wnioskodawca) od
26 marca 1996 r. był zatrudniony w ZH „C.” Spółce z o.o. w R. na podstawie umowy
o pracę i z tego tytułu podlegał ubezpieczeniom społecznym. Od dnia 9 lutego 2006
r. stał się jedynym udziałowcem Spółki, przy czym nadal utrzymywał pracownicze
zgłoszenie do ubezpieczenia społecznego. Decyzją z dnia 5 maja 2008 r. organ ren-
towy stwierdził, że Antoni W. w okresie od 9 lutego 2006 r. z tytułu zatrudnienia na
podstawie umowy o pracę u płatnika składek ZH „C.” Spółki z o.o. nie podlega ubez-
pieczeniom społecznym. Jednocześnie organ rentowy objął wnioskodawcę jako
osobę prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą (wspólnik jednoosobowej
spółki ZH „C.”) obowiązkowymi ubezpieczeniami: emerytalnym, rentowym i wypad-
kowym - od dnia 9 lutego 2008 r. Odwołanie Antoniego W. od powyższej decyzji od-
dalone zostało wyrokiem Sądu Okręgowego w Rzeszowie z dnia 15 października
2008 r. […], a Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 22 stycznia 2009 r. […] oddalił apela-
cję. Kolejną decyzją z dnia 28 maja 2008 r. organ rentowy odmówił wnioskodawcy
prawa do zasiłku chorobowego za okresy niezdolności do pracy przypadające w la-
tach 2006- 008, zobowiązując równocześnie Antoniego W. do zwrotu nienależnie
pobranego zasiłku chorobowego wraz z odsetkami w łącznej kwocie 102.473,45 zł.
Odwołanie wnioskodawcy od tej decyzji zostało oddalone wyrokiem Sądu Rejono-
wego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie z dnia 2 kwietnia 2009 r.
[…], a Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie oddalił
apelację Antoniego W. wyrokiem z dnia 15 października 2008 r. […]. W dniu 20
czerwca 2008 r. Antoni W. przekazał część udziałów w Spółce swojej żonie Barbarze
O.-W. i od tej też pory przestał być jedynym wspólnikiem Spółki. Do chwili obecnej
3
zatrudniony jest w Spółce na stanowisku prezesa zarządu na podstawie umowy o
pracę. W rozpoczynającym sprawę niniejszą wniosku Antoni W. wystąpił o odstąpie-
nie przez organ rentowy od żądania zwrotu należności z tytułu pobranych zasiłków
chorobowych, na podstawie art. 84 ust. 8 ustawy o systemie ubezpieczeń społecz-
nych. Alternatywnie wniósł o ograniczenie odpowiedzialności przez zastosowanie art.
84 ust. 3 i art. 84 ust. 11 ustawy systemie ubezpieczeń społecznych (ustawa syste-
mowa).
Sąd Okręgowy uznał, że w sprawie występują szczególne okoliczności w rozu-
mieniu art. 84 ust. 8 ustawy systemowej uzasadniające odstąpienie od żądania
zwrotu nienależnie wypłaconych świadczeń z funduszu chorobowego. Według Sądu
skoro wnioskodawca był niezdolny do pracy z powodu poważnych schorzeń, a rów-
nocześnie opłacał składkę na ubezpieczenie chorobowe, to konieczność zwrócenia
przez niego zasiłku chorobowego, chociaż formalnie nienależnego, byłaby sprzeczna
z podstawowymi zasadami ubezpieczeń społecznych - sprawiedliwości, dbania o
interes ubezpieczonych i ekwiwalentności świadczeń. Z tych powodów Sąd Okręgo-
wy uznał, że wniosek o odstąpienie od żądania zwrotu nienależnego świadczenia
podlegał uwzględnieniu pomimo dobrego stanu majątkowego i rodzinnego wniosko-
dawcy. Decydujące bowiem okazały się przyczyny powstania zadłużenia i okoliczno-
ści, w jakich do niego doszło.
Sąd Apelacyjny w Rzeszowie podzielił podstawy zaskarżonego apelacją or-
ganu rentowego wyroku Sądu Okręgowego. Sąd ten także stwierdził, że wniosko-
dawca, podlegając od wielu lat pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu i opła-
cając odpowiednie do tego ubezpieczenia składki, pozbawiony obecnie został upraw-
nień do zasiłku chorobowego, pomimo rzeczywistej niezdolności do pracy, przy czym
na skutek wyłączenia z ubezpieczenia na koncie płatnika składek figuruje nadpłata
na kwotę co najmniej 37.878,72 zł. Sąd Apelacyjny, tak samo jak Sąd pierwszej in-
stancji, uznał, że konieczność zwracania przez wnioskodawcę zasiłku chorobowego,
pomimo że formalnie nienależnie wypłaconego, byłaby sprzeczna z podstawowymi
zasadami ubezpieczeń społecznych: sprawiedliwości, dbania o interes ubezpieczo-
nych i ekwiwalentności świadczeń.
Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżył skargą kasacyjną organ rentowy. Skarga
oparta na podstawie materialnoprawnej (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.) zarzuca błędną
wykładnię art. 84 ust. 8 pkt 1 ustawy systemowej, przez przyjęcie, że: 1) sąd
ubezpieczeń społecznych może oceniać słuszność (zasadność) decyzji organu ren-
4
towego o odmowie odstąpienia od żądania zwrotu nienależnie pobranego zasiłku
chorobowego. W ocenie skarżącego decyzja, wydana na podstawie art. 84 ust. 8 pkt
1 ustawy systemowej ma charakter uznaniowy, co oznacza, że w ramach jej kontroli
sądowej podlega ona ocenie jedynie co do zgodności z prawem, a nie słuszności lub
celowości. W konsekwencji należy przyjmować, że nawet jeżeli zachodziłyby okre-
ślone warunki przemawiające za odstąpieniem od obowiązku zwrotu nienależnie po-
branego świadczenia, to organ rentowy pomimo to, może odmówić odstąpienia, jeżeli
przemawiają za tym zasady systemu ubezpieczeń społecznych, jak solidaryzm
ubezpieczonych i ochrona interesu ogólnospołecznego; 2) okoliczności niezwiązane
z aktualną sytuacją zdrowotną, rodzinną, majątkową wnioskodawcy i tym samym
nierzutujące na możliwość realizacji obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świad-
czenia, mogą uzasadniać odstąpienie od żądania jego zwrotu na podstawie art. 84
ust. 8 pkt 1 ustawy systemowej. Organ rentowy zwrócił uwagę na wyjątkowy charak-
ter powołanego przepisu oraz że podstawą zastosowania ulgi mogą być jedynie
aktualne na dzień składania wniosku okoliczności dotyczące wypłacalności wniosko-
dawcy. Za okoliczności uzasadniające zastosowanie ulgi z art. 84 ust. 8 pkt 1 przyj-
muje się najczęściej okoliczności związane z sytuacją majątkową, rodzinną i zdro-
wotną wnioskodawcy. Zastosowania przepisu art. 84 ust. 8 pkt 1 ustawy systemowej
nie uzasadniają okoliczności związane z powstaniem obowiązku zapłaty świadcze-
nia, lecz losowe i niezależne od zobowiązanego okoliczności uniemożliwiające mu
realizację obowiązku bez uszczerbku dla egzystencji jego i jego rodziny. Ponadto w
okolicznościach sprawy nie zachodzą po stronie wnioskodawcy okoliczności unie-
możliwiające mu wykonanie obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia.
Przede wszystkim wnioskodawca pozostaje w zatrudnieniu, w ramach którego
otrzymuje wynagrodzenie w wysokości 12.000 zł; 3) w ocenie skarżącego nawet
gdyby przyjmować, że fakt długoletniego zatrudnienia i opłacania składek oraz cho-
roba wnioskodawcy w okresie, którego dotyczy obowiązek zwrotu nienależnie pobra-
nego zasiłku, mogą być rozważane jako „szczególnie uzasadnione okoliczności”, o
których mowa w art. 84 ust. 8 pkt 1 ustawy systemowej, to i tak w tym zakresie Sąd
Apelacyjny dopuścił się naruszenia reguł wykładni związanych z wyjątkowym cha-
rakterem tego przepisu oraz reguł wykładni zwrotów niedookreślonych. Fakt (nawet
długoletniego) zatrudnienia i opłacania składek nie jest czymś nadzwyczajnym. Cały
bowiem system zabezpieczenia społecznego opiera się na zasadzie powszechności.
Zasada ta oznacza, że każdy kto posiada określony tytuł ubezpieczenia jest zobo-
5
wiązany przez okres istnienia tego tytułu uiszczać składki na ubezpieczenia społecz-
ne zgodnie z zasadami wynikającymi z ustawy systemowej. Ponadto okoliczność, że
w okresie, którego dotyczy obowiązek zwrotu nienależnie pobranego zasiłku, wnio-
skodawca faktycznie chorował, należy skonfrontować z winą wnioskodawcy stwier-
dzoną wyrokiem Sądu Okręgowego w Rzeszowie z dnia 15 października 2009 r. […].
Organ rentowy nigdy nie zarzucał wnioskodawcy, że ten „wyłudził” zasiłek chorobo-
wy, lecz że na skutek swojej niestaranności utracił tytuł ubezpieczenia chorobowego.
Przywołaną przez Sąd Apelacyjny zasadę sprawiedliwości, dbania o interes ubezpie-
czonych i ekwiwalentności świadczeń, należy - w ocenie skarżącego - skonfrontować
z innymi zasadami ubezpieczeń społecznych, takimi jak solidaryzm ubezpieczonych i
ochrona interesu ogólnospołecznego. Żaden przepis, a w szczególności art. 84 ust. 8
pkt 1 ustawy systemowej, nie daje prymatu zasadom wskazanym przez Sąd Apela-
cyjny w zaskarżonym wyroku nad zasadami solidaryzmu ubezpieczonych i ochrony
interesu publicznego. Wobec powyższego - wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego -
trudno przyjąć, że fakt długoletniego zatrudnienia i opłacania składek oraz faktyczna
choroba w okresie, którego dotyczy obowiązek zwrotu nienależnie pobranego za-
siłku, stanowią „szczególnie uzasadnione okoliczności”, o których mowa w art. 84
ust. 8 pkt 1 ustawy systemowej.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i jego zmianę
przez zmianę wyroku Sądu pierwszej instancji i oddalenie odwołania oraz o zasą-
dzenie od wnioskodawcy na rzecz organu rentowego kosztów postępowania kasa-
cyjnego, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 84 ust. 8 pkt 1 ustawy systemowej organ rentowy może odstą-
pić od żądania zwrotu należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń w całości
lub w części, odroczyć termin ich płatności albo rozłożyć je na raty, jeżeli zachodzą
szczególnie uzasadnione okoliczności. Kompetencja organu rentowego w tym
przedmiocie, chociaż osadzona w konstrukcji tzw. „uznania administracyjnego”, pod-
lega kontroli sądowej, w trybie przewidzianym w art. 83 ust. 2 ustawy systemowej.
Zakres kognicji sądu ubezpieczeń społecznych odnosi się także do zasadności decy-
zji organu rentowego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 2009 r., II UK
147/09, LEX nr 577846; uchwały Sądu Najwyższego: z dnia 9 marca 2006 r., II UZP
6
1/06, OSNP 2006 nr 13-14, poz. 217; z dnia 3 czerwca 2000 r., III ZP 15/00,
OSNAPiUS 2000 nr 23, poz. 864).
Ze względu na wynikające ze skargi kasacyjnej zagadnienie zakresu kompe-
tencji sądu ubezpieczeń społecznych należy zwrócić uwagę na jej określenie w art.
47714
k.p.c. Według § 1 tego przepisu sąd oddala odwołanie, jeżeli nie ma podstaw
do jego uwzględnienia, natomiast - zgodnie z § 2 - w razie uwzględnienia odwołania
sąd zmienia zaskarżoną decyzję w całości lub w części i orzeka co do istoty sprawy.
W każdym przypadku rozstrzygnięcie sądu zależy od wyniku rozpoznania odwołania.
To odwołanie jest tu (w postępowaniu sądowym) bezpośrednim przedmiotem
sprawy. Oczywiście odwołanie odnosi się do decyzji i przez to podlega ona także
rozpoznaniu przez sąd, ale - ponownie trzeba podkreślić - tym co podlega podsta-
wowej kognicji jest odwołanie, to ocena jego zasadności (niezasadności) jest głów-
nym zadaniem sądu ubezpieczeń społecznych; z kolei ocena odwołania staje się
podstawą, główną przesłanką ostatecznego rozstrzygnięcia sprawy.
Starając się uchwycić dystynkcje kompetencji organów rozpoznających
sprawę z zakresu ubezpieczeń społecznych, organu rentowego w fazie pierwszej
sprawy i sądu w fazie drugiej, trzeba mieć na uwadze wyżej wskazaną zasadę kom-
petencji sądu, że opiera się ona na rozpoznaniu odwołania. Zauważenie tego jest
szczególnie potrzebne w sprawie takiej jak niniejsza, w której decyzja organu rento-
wego kształtuje nową sytuację prawną. Jest to decyzja o charakterze konstytutyw-
nym, w każdym razie taki jej charakter odnosi się na pewno do decyzji uwzględniają-
cej wniosek ubezpieczonego o odstąpienie od żądania zwrotu należności z tytułu
nienależnie pobranych świadczeń. Istota regulacji materialnoprawnej zawartej w art.
84 ust. 8 ustawy systemowej polega wszak na tym, że Zakład Ubezpieczeń Społecz-
nych został wyposażony przez ustawę w kompetencję zmiany sytuacji prawnej ist-
niejącej i wyraźnie już ukształtowanej. Chodzi tu o sytuację nie tylko ubezpieczonego
zobowiązanego do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń, ale także o ciążący na
ZUS obowiązek „egzekwowania” nienależnie pobranych świadczeń (art. 84 ust. 4
ustawy systemowej). Osią omawianej regulacji materialnoprawnej jest właśnie kom-
petencja Zakładu do zmiany powyższych zobowiązań „jeżeli zachodzą szczególnie
uzasadnione okoliczności”.
Uznaniu ZUS - uznaniu, którego granice są zakreślone tylko przez odniesienie
do wskazanej klauzuli („jeżeli zachodzą szczególne uzasadnione okoliczności”) -
ustawodawca powierzył decydowanie (kompetencję) o odstąpieniu od „egzekwowa-
7
nia” istniejącego zobowiązania. Trzeba zwrócić uwagę na materialną causae przed-
miotowej kompetencji. Zakład jest przecież dysponentem Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (art. 51 ustawy systemowej), który z tego tytułu zarządza (ponosi od-
powiedzialność) środkami FUS, przeznaczonymi między innymi na wypłaty świad-
czeń z ubezpieczenia emerytalnego, rentowego, chorobowego oraz wypadkowego
(art. 54 ustawy systemowej). Jeżeli - co w sprawie prawomocnie rozstrzygnięto - do-
szło do nienależnego pobrania świadczeń i przez to zubożenia środków FUS oraz
jeżeli - co również zostało już prawomocnie rozstrzygnięte - osoba, która świadczenie
nienależnie pobrała ma obowiązek ich zwrotu, to według rozważanej regulacji szcze-
gólnej z art. 84 ust. 8 ustawy systemowej, tylko ZUS (dysponent FUS) i tylko z wyjąt-
kowych powodów („szczególnie uzasadnione okoliczności”) może „odstąpić” od wy-
konywania tego, do czego zasadniczo jest zobowiązany (por. art. 84 ust. 4 ustawy
systemowej). Jeżeli ZUS zastosuje przyznane mu przez ustawodawcę prawo „odstą-
pienia”, to powstaje nowa sytuacja, w wymiarze bezpośrednio materialnym, polega-
jąca na tym, że ubezpieczony, choć pobrał bezpodstawnie świadczenia i zubożył w
ten sposób środki FUS, zostaje praktycznie zwolniony z obowiązku ich zwrotu, nato-
miast FUS definitywnie traci określony zakres środków, które powinny pozostawać w
jego dyspozycji.
Analiza kompetencji ZUS - określonej w art. 84 ust. 8 ustawy systemowej -
powinna ponadto uwzględniać przewidziane w tym przepisie zróżnicowanie form od-
stąpienia od żądania zwrotu należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń.
Odstąpienie całościowe jest formą o konsekwencjach - wyżej wskazanych co do
ubezpieczonego i co do środków FUS - najdalej idącą. Można uważać, że odstąpie-
nie od żądania zwrotu w całości jest rozstrzygnięciem wyjątkowym nawet w ramach
kompetencji ZUS, która już co do zasady - jak to wyżej podniesiono - jest wyjątkowa.
Chodzi o przypadek o głębokim - można powiedzieć - nasyceniu „szczególnie uza-
sadnionych okoliczności”, takich że dla uwzględnienia uzasadnionego szczególnymi
okolicznościami interesu ubezpieczonego nie wystarczy ani „odstąpienie” w części,
ani odroczenie terminu płatności zobowiązania ubezpieczonego, ani rozłożenie na-
leżności na raty. Na skutek odwołania od decyzji, działającego jak dysponent FUS,
organu rentowego sąd - co należy zaakcentować - nie uzyskuje kompetencji przewi-
dzianej w art. 84 ust. 8 dla Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Sąd nie jest dyspo-
nentem Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, nie zarządza środkami Funduszu, nie
odpowiada za ich stan, a nawet nie uzyskuje, tak jak w rozpoznawanej sprawie, in-
8
formacji w tym zakresie. Dlatego też, o czym była wyżej mowa, rozstrzygnięcie sądu,
to rozstrzygnięcie co do przedmiotu sprawy sądowej (oddalenie odwołania, według
art. 47714
§ 1 k.p.c. albo orzeczenie co do istoty sprawy, według art. 47714
§ 2 k.p.c.)
zasadza się na rozpatrzeniu odwołania. Odwołanie podlega uwzględnieniu, jeżeli
zasadnie zarzuca naruszenie prawa przez organ rentowy.
Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku wynika, że rozpoznające sprawę Sądy
uznały, że należy Antoniego W. uwolnić w całości od ciążącego na nim zobowiązania
zwrotu nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych nie ze względu
na bezprawność decyzji organu rentowego, ale na podstawie bezpośredniego zreali-
zowania przez Sąd należącej do organu rentowego kompetencji. Niezależnie zatem
od budzącej zastrzeżenia - o czym będzie mowa dalej - oceny, że „zachodzą szcze-
gólnie uzasadnione okoliczności”, wadą fundamentalną podstawy prawnej wyroku
jest niezauważenie przez Sąd materialnoprawnej konstrukcji przepisu opartej na
uznaniowej kompetencji ZUS.
Nie ma racji Sąd Apelacyjny w Rzeszowie, który ocenie organu rentowego -
opartej na analizie dotyczących ubezpieczonego okoliczności zaistniałych po ustale-
niu jego zobowiązania do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń - przeciwstawia
ocenę okoliczności zaistniałych poprzednio, okoliczności, które odnoszą się do
pobierania nienależnych świadczeń. Interpretacja Sądu pozostaje w wyraźnej
sprzeczności z sekwencją analizowanych wydarzeń i sekwencją dotyczących tych
wydarzeń konsekwencji prawnych. Poza zakresem rozpoznawanej sprawy pozosta-
wało ustalenie zobowiązania ubezpieczonego do zwrotu nienależnie pobranych
świadczeń. Opiera się ono na odrębnej regulacji materialnoprawnej (por. art. 84 ust.
1-3 ustawy systemowej) i zostało ustalone prawomocną decyzją. Prawomocne, po
przeprowadzeniu kontroli sądowej, ustalenia obejmują okoliczności poboru nienależ-
nych świadczeń i przewidziane prawem okoliczności powodujące obowiązek ich
zwrotu. Natomiast przedmiotem niniejszej sprawy, o czym była mowa wyżej, jest sy-
tuacja powstała po prawomocnym ustaleniu zobowiązania ubezpieczonego, a więc
po prawomocnym przesądzeniu, że określoną kwotę świadczeń ubezpieczony pobrał
nienależnie i że nie zachodziły okoliczności, które usprawiedliwiałyby pobranie tych
świadczeń bez obowiązku zwrotu. Chodzi tu więc o sytuację, mówiąc najogólniej,
etapu wykonawczego, etapu wydarzeń i okoliczności istniejących po uprawomocnie-
niu się decyzji zobowiązującej do zwrotu nienależnych świadczeń. Wtedy bowiem
zastosowaniu podlega obowiązek „wykonawczy”, realizowany w formach określonych
9
w art. 84 ust. 4 ustawy systemowej, od którego można wyjątkowo odstąpić, „jeżeli
zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności”. Te okoliczności, o których mowa w
art. 84 ust. 8 ustawy systemowej, nie dotyczą ustalonego prawomocnie obowiązku -
to nastąpiło w innej sprawie - ale dotyczą sytuacji zobowiązania już ustalonego i
przeznaczonego do przymusowego ściągnięcia. Może tu chodzić o rozważenie
szczególnej sytuacji ubezpieczonego (osobistej, rodzinnej, majątkowej), która uza-
sadnia jedną z przewidzianych form „odstąpienia” od realizacji ustalonego prawo-
mocnie zobowiązania, że istnieją obecnie, w tej ustalonej w sprawie fazie etapu wy-
konawczego, przyczyny zachodzące po stronie ubezpieczonego, przyczyny tak po-
ważne („szczególne”), że uzasadniają nawet ograniczenie środków służących do
realizacji zadań Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. „Szczególnie uzasadnione
okoliczności”, o których mowa w art. 84 ust. 8 pkt 1 ustawy systemowej, muszą za-
tem dotyczyć możliwości wykonania obowiązku zwrotu nienależnie pobranego
świadczenia. Nieuprawnione jest zawarte w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku
kwestionowanie ustalonego obowiązku ubezpieczonego; jakieś jego bagatelizowanie
przez wskazywanie na rzekomo tylko „formalnie nienależnie wypłacony zasiłek cho-
robowy”. Nie ma podstawy weryfikacja ustalonego prawomocnie zobowiązania i nie
ma podstawy wyrażona w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku ocena jakoby ko-
nieczność zwracania nienależnie pobranego świadczenia pozostawała w sprzeczno-
ści - jak to Sąd ujął - z „podstawowymi zasadami ubezpieczeń społecznych - spra-
wiedliwości, dbania o interes ubezpieczonych i ekwiwalentności świadczeń”. Należy
zauważyć, że powyższą, ogólnie sformułowaną ocenę co do zasad i co do ekwiwa-
lentności świadczeń, Sąd Apelacyjny połączył z tym, że Antoni W. pobierał zasiłek
chorobowy w okresie, w którym opłacał składki na ubezpieczenie „pracownicze” z
tytułu niezdolności do pracy. Nie jest to ocena przekonująca, bo jest ona oderwana
od przewidzianych w systemie ubezpieczeń społecznych zasad zwrotu nienależnie
pobranych świadczeń. W szczególności nieuprawniony byłby pogląd co do ekwiwa-
lentności pomiędzy świadczeniami z tytułu ubezpieczenia społecznego a składkami
uiszczanymi bezpodstawnie. Na błędną ocenę Sądu Apelacyjnego co do zastosowa-
nia w sprawie zasad ubezpieczeń społecznych, sprawiedliwości i ekwiwalentności
wskazują konsekwencje rozpatrywanego rozstrzygnięcia, stosownie do którego or-
gan rentowy nie mógłby uzyskać całej kwoty nienależnie pobranych przez Antoniego
W. świadczeń (102.473,45 zł) a równocześnie zobowiązany byłby do zwrotu Anto-
niemu W. kwoty składek bezpodstawnie przez niego wpłaconych (37.878,72 zł).
10
Przykład ten wyraźnie unaocznia błędną interpretację przez Sąd Apelacyjny art. 84
ust. 8 ustawy systemowej.
Z powyższych przyczyn, wobec zasadności podstawy skargi kasacyjnej, Sąd
Najwyższy orzekł zgodnie z art. 39815
§ 1 k.p.c.
========================================