Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 189/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 lutego 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z powództwa R. G.
przeciwko A. N. D. P. sp. z o.o. w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 9 lutego 2012 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 25 lutego 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Powód R.G. dochodził od strony pozwanej (A. N. D. P.) – spółki z o.o.
zasądzenia kwoty 70.000 zł z odsetkami jako bezzasadnie wyegzekwowanej z
rachunku wspólnego, który był prowadzony dla powoda i jego matki. Sąd Rejonowy
zasądził od strony pozwanej na rzecz powoda dochodzoną kwotę, oddalił natomiast
powództwo o odsetki za opóźnienie za okres wskazany w wyroku po ustaleniu
następującego stanu faktycznego.
W dniu 5 lutego 2010 r. powód wraz z matką zawarł z bankiem „umowę
oszczędnościowej lokaty terminowej” jako postać umowy rachunku wspólnego.
Umowa ta obejmowała kwotę 140.000 zł, która wcześniej została przelana
z rachunku bankowego powoda, prowadzonego przez inny bank. Strona pozwana
uzyskała nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym m.in. przeciwko matce
powoda, a następnie skierowała egzekucję do wierzytelności wynikającej
z rachunku bankowego (lokaty wspólnej) powoda i jego matki. Komornik
wyegzekwował z tego rachunku kwotę 70.000 zł objętą następnie pozwem.
Sąd Rejonowy stwierdził, że egzekucja pozwanego wierzyciela została
skierowana do wierzytelności wynikającej z umowy rachunku wspólnego
przewidzianego a w art. 51-51a ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – prawo bankowe
(Dz. U z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm., cyt. dalej jako „prawo bankowe z 1997 r.”).
Współposiadaczami tego rachunku był powód i jego matka – dłużniczka strony
pozwanej. Zakres dopuszczalnej egzekucji z wierzytelności wynikającej z rachunku
wspólnego wyznacza art. 8911
§ 1 k.p.c. Umowa z dnia 5 lutego 2010 r. nie
określała udziału matki powoda w rachunku wspólnym, dlatego komornik – kierując
się domniemaniem prawnym równości udziałów – wyegzekwował z rachunku kwotę
70.000 zł. Do czasu zajęcia rachunku uprawnienia powoda podlegały ochronie na
podstawie art. 841 k.p.c., natomiast po przeprowadzeniu egzekucji powód mógł
wystąpić wobec egzekwującego wierzyciela o zapłatę. Domniemanie prawne
równości udziałów, przewidziane w art. 8911
§ 1 k.p.c. jest wzruszalne i powód
skuteczne je podważył w toku postępowania. Intencją współposiadaczy przy
zakładaniu lokaty wspólnej było to, iż matka powoda miała jedynie dostęp do
środków powoda przechowywanych na rachunku, nie była natomiast uprawniona
3
do tych środków wbrew woli powoda. Wzruszenie domniemania wynikającego
z art. 8911
§ 1 k.p.c. powoduje to, że cała wierzytelność z rachunku wspólnego
przysługiwała tylko powodowi. W ocenie Sądu, matka powoda, wbrew treści
umowy, „była w istocie jedynie pełnomocnikiem posiadacza rachunku (syna)”.
Roszczenie powoda o zwrot wyegzekwowanej kwoty okazało się zatem
uzasadnione na podstawie art. 405 k.c.; wyegzekwowanie takie może jednoczenie
oznaczać także czyn niedozwolony strony pozwanej i uzasadniać odpowiedzialność
na podstawie art. 416 k.c.
W wyniku apelacji strony pozwanej Sąd Okręgowy zmienił zaskarżony wyrok
i oddalił powództwo. Wyjaśniając konstrukcję rachunku wspólnego, Sąd Okręgowy
stwierdził, że w razie zajęcia wierzytelności wynikającej z takiego rachunku,
czynności egzekucyjne prowadzone są jedynie do udziału dłużnika w tej
wierzytelności (art. 8911
§ 1 k.p.c. Według Sądu Okręgowego, przewidziane w tym
przepisie domniemanie prawne można wzruszyć powołaniem się na treść umowy
rachunku wspólnego (lokaty wspólnej). Nie ma w tym wypadku znaczenia źródło
pochodzenia kwot wpływających na rachunek wspólny (np. tylko z innego rachunku
w innym banku jednego ze współposiadaczy).
W skardze kasacyjnej powoda podniesiono zarzuty naruszenia art.405 k.c.
i art. 416 k.c. Skarżący kwestionował stanowisko Sądu Okręgowego, że
współposiadacz rachunku wspólnego niebędący dłużnikiem nie może żądać od
wierzyciela zwrotu wyegzekwowanej z rachunku kwoty, mimo wykazania, iż środki
zgromadzone na rachunku wspólnym należały wyłącznie do tego współposiadacza.
Domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku i oddalenia apelacji strony pozwanej,
ewentualnie – przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej
instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W art. 51 prawa bankowego z 1997 r. przewidziano możliwość zawarcia
umowy rachunku wspólnego z udziałem osób fizycznych jako współposiadaczy
tego rachunku. De lege lata brak ograniczeń odnośnie do kręgu osób fizycznych,
które mogą być związane z bankiem umową wspólnego rachunku bankowego
(art. 725 k.c.). Możliwe jest także zawarcie umowy lokaty wspólnej. Treść umowy
4
rachunku wspólnego (lokaty wspólnej) regulują szczegółowo także odpowiednie
wzorce umowne (art. 384 k.c.),natomiast z art. 51a prawa bankowego wynika, że
każdy współposiadacz rachunku może samodzielnie dysponować środkami
pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku i każdy z nich może wypowiedzieć
umowę rachunku bankowego ze skutkiem dla pozostałych współposiadaczy
(art. 730 k.c.; wariant w postaci tzw. rozłącznego rachunku wspólnego). W umowie
rachunku bankowego (w treści wzorca umownego) mogą być zastrzeżone
odmienne reguły dysponowania środkami na rachunku wspólnym (łącznie przez
współposiadaczy; wariant w postaci tzw. łącznego rachunku wspólnego).
Dyspozytywny charakter art. 51a prawa bankowego potwierdza tylko preferowanie
w praktyce bankowej pierwszego wariantu umowy rachunku bankowego jako
bardziej praktycznego.
Z umowy wspólnego rachunku bankowego wynika wspólna wierzytelność
pieniężna kilku współposiadaczy rachunku (lokaty) wobec banku. Każdy ze
współposiadaczy ma status wierzyciela banku w odniesieniu do całej wierzytelności
wynikającej z rachunku (art. 367 k.c.), natomiast wspomniane warianty
konstrukcyjne rachunku wspólnego (łączny i rozłączny) określają jedynie sam
sposób dysponowania tą wierzytelnością. Nieistotne są źródła zasilania rachunku
wspólnego, tj. pochodzenie środków pieniężnych ujawnionych na rachunku.
Z chwilą wpisu na rachunku (art. 731 k.c.) środki te determinują istnienie i zakres
wierzytelności wspólnej współposiadaczy wobec banku. Ewentualne porozumienia
między współposiadaczami rachunku nie mogą spowodować wobec banku zmiany
prawnego statusu jednego ze współposiadaczy w „pełnomocnika” innego
posiadacza w ramach istniejącego już stosunku rachunku bankowego. Możliwe jest
natomiast ustanowienie przez współposiadaczy rachunku wspólnego jako
mocodawców odpowiedniego (np. stałego) pełnomocnika do dysponowania
środkami na rachunku wspólnym.
Współposiadacze rachunku wspólnego muszą liczyć się z dopuszczalnością
egzekucji z wierzytelności wspólnej wynikającej z umowy rachunku wspólnego
wówczas, gdy w toku tej egzekucji egzekwowany będzie dług tylko jednego ze
współposiadaczy. Art. 8911
§ 1 k.p.c. przewiduje reguły takiej właśnie egzekucji.
Wierzytelność wspólna z rachunku wspólnego może być zajęta, a dalsze czynności
5
egzekucyjne są prowadzone do przypadającego dłużnikowi udziału w rachunku
wspólnym stosownie do treści umowy regulującej prowadzenie rachunku, którą
dłużnik obowiązany jest przedłożyć komornikowi w terminie tygodnia od daty
zajęcia. Jeżeli w umowie nie określono udziałów w rachunku wsobnym albo gdy
dłużnik nie przedłoży umowy, domniemywa się równości udziałów obu
współposiadaczy. Po ustaleniu udziału dłużnika zwalnia się pozostałe udziały od
egzekucji.
„Umowa oszczędnościowej lokaty terminowej”, zawarta w dniu 5 lutego
2010 r. przez powoda i jego matkę (współposiadaczy lokaty) z bankiem, miała
postać lokaty wspólnej, w której przewidziano tzw. rozłączny (samodzielny) wariant
dysponowania wkładem oszczędnościowym (art. 51a prawa bankowego).
Wierzycielami należności wspólnej wynikającej z lokaty byli oboje współposiadacze.
Z ustaleń dokonanych przez Sądy meritii wynika, że w toku egzekucji nie
przedłożono komornikowi treści umowy rachunku wspólnego, która określałaby
inne udziały w rachunku wspólnym obojga współposiadaczy. Rzecz jasna, taka
nierówność udziałów mogłaby wynikać także z postanowień „Regulaminu
terminowych rachunków oszczędnościowych”, do którego odesłano w umowie
z dnia 5 lutego 2010 r. W tej sytuacji istniały nie tylko podstawy przyjęcia
domniemania równości udziałów (art. 8911
§ 1 k.p.c., ale nawet – stanu pewności
prawnej w tym zakresie. Dla wzruszenia takiego domniemania nie mają znaczenia
wewnętrzne porozumienia dokonywane między współposiadaczami rachunku,
z których mogłaby wynikać inna wysokość takich udziałów lub nawet – jak wywodzi
powód – „wyłączna” przynależność środków pieniężnych zgromadzonych na
rachunku wspólnym do jednego ze współposiadaczy (np. osoby niebędącej
dłużnikiem w postępowaniu egzekucyjnym). Takie porozumienia nie mogą bowiem
odnieść żadnego skutku w zakresie stosunku rachunku wspólnego, jeżeli
jednocześnie nie doszło do odpowiedniej zmiany treści umowy rachunku
wspólnego do chwili upływu terminu tygodniowego przewidzianego w art. 8911
§ 1
k.p.c. Oznacza to, że współposiadacz rachunku wspólnego niebędący dłużnikiem
egzekwującego wierzyciela nie mógłby skutecznie „sprzeciwiać się” egzekucji
i dowodzić, że na rachunku znajdują się wyłączne środki pieniężne należące do
sprzeciwiającego się współposiadacza. Nie ma przy tym znaczenia, z jakiego
6
źródła pochodzą w całości lub w części środki pieniężne zgromadzone na
rachunku, w tym m.in. z funduszy wcześniej należących do współposiadacza
niebędącego dłużnikiem. Ujawnienie tych środków przez odpowiedni wpis na
rachunku prowadzi do powstania wierzytelności wspólnej współposiadaczy wobec
banku i wierzytelność ta jest objęta reżimem egzekucyjnym określonym w art. 8911
§ 1 k.p.c.
Podobne reguły egzekucji mają zastosowanie także wówczas, gdy doszło do
zajęcia wierzytelności wspólnej z rachunku wspólnego z tytułu zadłużenia dłużnika
pozostającego w związku małżeńskim (art. 8912
§ 1 k.p.c.) Małżonek
egzekwowanego dłużnika uzyskuje jednak ex lege dodatkową ochronę prawną
w postaci możliwości zgłoszenia powództwa z art. 841 k.c., jeżeli na rachunku
wspólnym znajdują się środki określone w art. 8912
§ 2 k.p.c. Tę dodatkową
ochronę małżonka uzasadnia odpowiednio ukształtowany de lege lata reżim
małżeńskich stosunków majątkowych i odpowiedzialności jednego małżonka za
długi drugiego.
Prawidłowy przebieg egzekucji z rachunku lokaty wspólnej współposiadaczy
(powoda i jego matki) prowadzi do wniosku o bezpodstawności roszczenia powoda
na podstawie art. 405 k.c. i na podstawie art. 416 k.c. Skoro przepisy te nie zostały
naruszone, należało oddalić skargę kasacyjną jako nieuzasadnioną (art. 39814
k.p.c.).