Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 34/12
UCHWAŁA
Dnia 18 lipca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Krzysztof Pietrzykowski
w sprawie z wniosku S. P.
przy uczestnictwie M. C. i Gminy Miejskiej K.
o wydanie zaświadczenia o powołaniu na wykonawcę testamentu,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 18 lipca 2012 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy
postanowieniem z dnia 27 grudnia 2011 r.,
„Czy i jakie przesłanki ważności testamentu podlegają badaniu
w sprawie o wydanie zaświadczenia dla wykonawcy testamentu
(art. 986 k.c. w zw. z art. 665 k.p.c.)?”
podjął uchwałę:
W sprawie o wydanie zaświadczenia wykonawcy testamentu
(art. 665 k.p.c.) sąd bada istnienie testamentu i jego ważność ze
względu na formę.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy oddalił wniosek S. P. o wydanie zaświadczenia o powołaniu
go na wykonawcę testamentu K. M. Stwierdził, że toczy się postępowanie o
stwierdzenie nabycia spadku po K. M., w którym – po zgłoszeniu się S. P. do
udziału w tym postępowaniu i oświadczeniu, że spadkodawczyni pozostawiła
testament ustny powołujący do spadku M. C. – zawisł spór dotyczący istnienia
i ważności tego testamentu. W szczególności zarzucono, że nie zostały spełnione
warunki do sporządzenia testamentu szczególnego (ustnego), gdyż nie istniała
obawa rychłej śmierci. W tej sytuacji – zdaniem Sądu pierwszej instancji – wniosek
S. P. o wydanie zaświadczenia jest co najmniej przedwczesny, nie można bowiem
stwierdzić, że testament został sporządzony i że wnioskodawca został powołany na
wykonawcę testamentu.
Podczas rozpoznawania apelacji wnioskodawcy Sąd Okręgowy powziął
poważne wątpliwości, którym dał wyraz w zagadnieniu prawnym przedstawionym
Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Czynności w postępowaniu spadkowym należące do zakresu działania
sądów podlegają w zasadzie rozpoznaniu w postępowaniu nieprocesowym
(art. 627 i nast. oraz 1108, 1109 i 1139-1142 k.p.c.). Ustawodawca dokonał
rodzajowej segregacji tych spraw, dostosowując poszczególne normowania do ich
specyfiki, funkcji oraz celów. W związku z tym postępowanie spadkowe nie stanowi
jednolitego, integralnego postępowania sądowego; składa się z wielu czynności,
które mogą być podejmowane samoistnie, niezależnie od tego, czy zostały
poprzedzone innymi czynnościami, chyba że co innego wynika z ich charakteru
(np. art. 655 i 679 k.p.c.). Wyjątkowo czynności przewidziane dla różnego rodzaju
spraw mogą być łączone w jednym postępowaniu, w szczególności wtedy, gdy
wynika to z ustawy (art. 670 § 1 in fine oraz art. 649 k.p.c.). Nawet jednak wówczas,
gdy różne czynności zostaną skupione w jednym postępowaniu, nie tracą swej
samodzielności w zakresie przepisów, które mają do nich zastosowanie.
Jednym z rodzajów spraw rozpoznawanych w postępowaniu spadkowym są
sprawy dotyczące wykonawcy testamentu (rozdział 6, działu IV, tytułu II, księgi
3
drugiej k.p.c.), a wśród nich sprawy o wydanie zaświadczenia wykonawcy
testamentu, normowane w art. 665 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem, sąd spadku
wydaje osobie powołanej na wykonawcę testamentu, na jej wniosek, odpowiednie
zaświadczenie, w którym wymienia się imię, nazwisko, miejsce ostatniego
zamieszkania oraz datę i miejsce śmierci spadkodawcy, imię, nazwisko i miejsce
zamieszkania wykonawcy testamentu, jak również stwierdzenie, że dana osoba
została powołana na wykonawcę testamentu; wskazuje się także prawa i obowiązki
wykonawcy testamentu, jeżeli zostały przez spadkodawcę określone (por. § 141
zarządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 grudnia 2003 r. w sprawie
organizacji i zakresu działania sekretariatów sądowych oraz innych działów
administracji sądowej, Dz.Urz. M.S. Nr 5, poz. 22 ze zm.).
Zakres kognicji sądu orzekającego w sprawie o wydanie zaświadczenia nie
został określony, należy go zatem ustalić kierując się przede wszystkim celem tego
postępowania. Z tego punktu widzenia nie budzi wątpliwości, że chodzi
o wyposażenie wykonawcy testamentu, którego funkcja została unormowana w art.
988 k.c., w dokument publiczny (tytuł prawny) upoważniający go do występowania
w obrocie, czyli do występowania w sprawach majątku spadkowego przed sądami,
urzędami, instytucjami innymi organami, a także przed osobami fizycznymi
prawnymi, zwłaszcza spadkobiercami, zapisobiorcami i innymi osobami
uprawnionymi z testamentu. Zaświadczenie stanowi także legitymację do
podejmowania prywatnoprawnych i procesowych czynności związanych
z majątkiem spadkowym.
Charakter postępowania o wydanie zaświadczenia, a także jego
usytuowanie w systematyce innych postępowań spadkowych uzasadnia tezę, że
nie mogą być w nim podejmowane czynności niesłużące bezpośrednio jego celowi,
a także czynności unormowane samodzielnie w innych rodzajach postępowań.
Już wstępnie można więc stwierdzić, że w postępowaniu o wydanie zaświadczenia
wykonawcy testamentu sąd nie bada ważności testamentu we wszystkich
aspektach, a więc zarówno co do spełnienia wymagań formalnych, jak
i materialnych, a w szczególności zdolności testatora do testowania, wad
oświadczeń woli itp. Tak szeroka kognicja pozostaje w sprzeczności z celem
omawianego postępowania, a także prowadziłaby do rozpoznania kwestii
4
zastrzeżonych wyłącznie do postępowania o stwierdzenie nabycia spadku
i przedmiotu zapisu windykacyjnego (art. 669 i nast. k.p.c.).
Należy jednak sprzeciwić się także tezie wskazującej, że w postępowaniu
o wydanie zaświadczenia sąd spadku w ogóle nie może zajmować się ważnością
testamentu, w związku z czym ustala wyłącznie istnienie testamentu (dokumentu
określanego jako testament) oraz to, czy zawiera on klauzulę ustanawiającą
wnioskodawcę jego wykonawcą. Przyjęcie tej koncepcji godziłoby przede
wszystkim w misję wymiaru sprawiedliwości, jest bowiem oczywiste i słuszne, że
sąd, zwłaszcza działający w postępowaniu nieprocesowym, w którym interes
publiczny jest chroniony mocniej niż w innych trybach postępowania cywilnego,
bierze z urzędu pod rozwagę bezwzględną nieważność czynności prawnej,
zwłaszcza rozpoznawalną prima facie. W razie czynności prawnej jaką jest
testament, z zasady w grę może wchodzić nieważność ze względu naruszenie
wymagań co do formy. Badanie innych okoliczności wpływających na ważność
testamentu, których na podstawie samego aktu ostatniej woli stwierdzić nie można,
a wymagających niejednokrotnie długotrwałego i skomplikowanego postępowania
dowodowego (np. zdolności testatora do testowania, zachowania przesłanek
testamentu szczególnego itp.), wykraczałoby znacznie poza cel postępowania
o wydanie zaświadczenia.
Oczywiście, przedmiotem badania sądu w postępowaniu normowanym
w art. 665 k.p.c. jest także istnienie testamentu, a ciężar dowodu w tym zakresie
obciąża wnioskodawcę – wykonawcę testamentu. Sąd bada także inne przesłanki
postępowania, jak np. legitymację wnioskodawcy, łącznie z jego zdolnością do
czynności prawnych (art. 986 § 2 k.c.), oraz weryfikuje wszystkie dane znajdujące
później wyraz w treści zaświadczenia, te kwestie pozostają jednak poza
wątpliwościami Sądu Okręgowego oraz poza zakresem zagadnienia prawnego
przedstawionego do rozstrzygnięcia.
Przyjęty, wąski zakres kognicji sądu, chroniący jednak podstawowe interesy
spadkobierców oraz potencjalnych kontrahentów wykonawcy testamentu, a także
interes publiczny, jest również wynikiem uwzględnienia aspektów ustrojowych. Na-
leżało wziąć pod uwagę, że czynności w sprawach o wydanie zaświadczenia wy-
konawcy testamentu może wykonywać referendarz sądowy (art. 5091
§ 3 k.p.c.)
5
oraz notariusz (art. 665 in pricipio k.p.c.). W ograniczonych kompetencjach
jurysdykcyjnych tych organów mieści się badanie istnienia testamentu oraz jego
ważności ze względu na formę, nie obejmują one natomiast rozpoznawania innych,
skomplikowanych aspektów nieważności lub bezskuteczności czynności prawnej.
Niezależnie od tego, jeżeli okaże się, że w konkretnej sprawie występują
okoliczności stojące na przeszkodzie wydaniu zaświadczenia, których wyjaśnienie
przekracza kompetencje kognicyjne sądu spadku działającego na podstawie art.
665 k.p.c., a toczy się już postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku
i przedmiotu zapisu windykacyjnego, nie jest wyłączone zawieszenie postępowania
na podstawie art. 177 § 1 pkt 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. Nie ma także
przeszkód do połączenia sprawy o wydanie zaświadczenia wykonawcy testamentu
z inną toczącą się sprawą z zakresu prawa spadkowego do łącznego rozpoznania,
jeżeli spełnione zostały przesłanki przewidziane w art. 219 w związku z art. 13 § 2
k.p.c.
W konsekwencji Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.