Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 37/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 września 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Beata Gudowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Korzeniowski
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z wniosku I.C.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o rentę rodzinną,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 6 września 2012 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 27 września 2011 r., sygn. akt […]
oddala skargę.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 31 stycznia 2011 r. Sąd Okręgowy [...] w W. oddalił
odwołanie I.C. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, II Oddział w W. z
dnia 30 września 2010 r., ustaliwszy, że ubezpieczona ukończyła wiek 25 lat w dniu
2
14 czerwca 2010 r., będąc na przedostatnim roku studiów, wobec czego nie
spełniała warunku prawa do renty rodzinnej przewidzianego w art. 68 ust. 2 ustawy
z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.).
Sąd ustalił, że I.C., urodzona [...] 1985 r., złożyła w dniu 18 sierpnia 2010 r.
wniosek o przyznanie prawa do renty rodzinnej po matce, zmarłej w dniu 27 lipca
2010 r. Dołączyła zaświadczenie z Uniwersytetu [...] z dnia 29 września 2010 r.
poświadczające, że jest na pierwszym roku dwuletnich studiów (rok akademicki
2009/10), a następnie zaświadczenie z dnia 30 września 2010 r. o wpisie na drugi
rok studiów dwuletnich w roku akademickim 2010/11, po zaliczeniu sesji letniej
przełożonej na wrzesień 2010 r.
Zdaniem Sądu Okręgowego, wnioskodawczyni nie spełniła warunków
przyznania renty rodzinnej, gdyż w chwili, gdy osiągnęła wiek 25 lat nie była
studentką ostatniego roku, nie zdała egzaminów z pierwszego roku studiów, jak też
nie uzyskała wówczas wpisu na drugi rok studiów zgodnie ze statutem uczelni.
Wyrokiem z dnia 27 września 2011 r. Sąd Apelacyjny, Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych oddalił apelację ubezpieczonej. W ocenie tego Sądu,
osiągnięcie przez ubezpieczoną wieku 25 lat w dniu 14 czerwca 2010 r., kiedy była
jeszcze studentką pierwszego, tj. przedostatniego roku studiów, gdyż nie zdała
egzaminów przewidzianych dla pierwszego roku studiów, nie wypełnia warunku
przewidzianego w art. 68 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
Skarga kasacyjna ubezpieczonej oparta została na podstawie naruszenia
prawa materialnego polegającego na błędnej wykładni i niewłaściwym
zastosowaniu art. 68 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przez odmowę przyznania
ubezpieczonej prawa do renty rodzinnej, „mimo że formalnie zakończyła naukę na
przedostatnim roku (zaliczyła wszystkie ćwiczenia) przed 25 urodzinami, tj. przed
dniem 14 czerwca, gdyż zajęcia trwały do dnia 4 czerwca, jednocześnie nie
przerwała studiów, a jedynie egzaminy zaliczyła - zgodnie z regulaminem - po
dacie swoich urodzin, jednak nie tracąc cały czas statusu studenta i ciągle przed
rozpoczęciem zajęć na ostatnim roku studiów”, nieuwzględnieniu w akcie
stosowania wskazanego przepisu treści art. 1 ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i
3
rentach z FUS oraz art. 67 ust. 2 Konstytucji i przyjęciu, że sformułowanie „będąc
na ostatnim roku studiów” podlega ustaleniu na podstawie aktów rzędu regulaminu
oraz nieuwzględnieniu zasad i wzorców przewidzianych w art. 2 i 32 ust. 1
Konstytucji.
Zaskarżając wyrok w całości, ubezpieczona wniosła o jego uchylenie oraz
uchylenie wyroku Sądu pierwszej instancji i orzeczenie co do istoty sprawy lub o
uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
Sądowi Apelacyjnemu w W.
Podniosła, że ani orzecznictwo Sądu Najwyższego, ani treść przepisu art. 68
ust. 2 ustawy emerytalnej nie pozwalają na tak wąską jego wykładnię,
uwzględniającą nie sytuację studenta, „będącego na ostatnim roku studiów", lecz
potrzeby organizacyjne szkoły wyższej. Wskazała, że uwzględnienie wykładni
funkcjonalnej, celowościowej i systemowej pozwala na odczytanie naruszonego
przepisu również w inny sposób, przez przyjęcie, że jeśli dziecko ukończyło 25 lat,
czyli wiek, do którego zachowuje prawo do renty rodzinnej bez względu na rodzaj
kształcenia, ale jest w przedziale wiekowym przed ukończeniem 26 lat, zachowuje
prawo do renty w trakcie całego ostatniego roku studiów, pod warunkiem, że jego
kształcenie odbywa się w ramach uczelni wyższej i w tym przedziale czasowym
osiągnie ono ostatni rok studiów. W ocenie skarżącej, doprecyzowanie jednego z
warunków nabycia prawa do renty rodzinnej na podstawie regulacji pozostającej
poza systemem przepisów prawa ubezpieczeń społecznych, np. w treści
regulaminów studiów wyższych, powinno spowodować wykładnię rozszerzającą
zwrotu „będąc na ostatnim roku studiów", umożliwiającą w ten sposób zapewnienie
ochrony socjalnej osobom kończącym studia wyższe w różnych typach uczelni, o
różnych programach studiów i różnej ich organizacji. Skarżąca podkreśliła, że w jej
przypadku podejście do egzaminów w sesji jesiennej było zgodne z regulaminem i
niesankcjonowane ocenami niedostatecznymi wobec niepodejścia do sesji letniej, a
przez czas trwania egzaminów, jedynie formalnie widniała w ewidencji uczelni jako
studentka przedostatniego roku.
Skarżąca podniosła, że zastosowanie art. 68 ust. 2 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS przy uwzględnieniu treści regulaminów studiów przyniosło skutek w
postaci naruszenia konstytucyjnej zasady równości wobec prawa i zróżnicowania
4
sytuacji prawnej studentów urodzonych w różnych dniach tego samego roku
kalendarzowego. Zwróciła uwagę, że przy przyjętej przez Sąd Apelacyjny
interpretacji tego przepisu sytuacja wnioskodawczyni – pomimo zaliczenia
egzaminów zgodnie z regulaminem studiów – kształtuje się mniej korzystnie niż
osób, które uzyskały warunkowy wpis na ostatni rok studiów w celu zdania
egzaminów komisyjnych, jeżeli tylko wiek 25 lat osiągnęli w drugiej połowie roku
kalendarzowego. Zarzuciła, że jej sytuacja, przy przyjętej przez Sąd Apelacyjny
interpretacji omawianego przepisu, kształtuje się mniej korzystnie nie tylko wobec
osób, które – tak jak ona – zaliczyły egzaminy w sesji jesiennej, lecz urodziny
obchodziły w drugiej połowie roku, ale również mniej korzystnie w stosunku do
osób wpisanych na ostatni rok studiów, choć tylko warunkowo, przed zdaniem
egzaminów komisyjnych, jeżeli tylko wiek 25 lat osiągnęli po uzyskaniu tego wpisu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z wiążącymi Sąd Najwyższy ustaleniami, I.C. urodzona w dniu [....]
1985 r., złożyła wniosek o przyznanie prawa do renty rodzinnej po matce I.Z.,
zmarłej w dniu 27 lipca 2010 r., a zatem wiek 25 lat ukończyła po śmierci matki.
Należało zatem dostrzec, że w art. 68 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS,
którego naruszenie skarżąca zarzuciła, nie przewidziano możliwości nabycia prawa
do renty rodzinnej w związku z ukończeniem 25 lat w czasie odbywania studiów na
ostatnim roku, lecz wyłącznie możliwość przedłużenia prawa do renty rodzinnej do
zakończenia ostatniego roku studiów przez osobę, która ukończyła 25 rok życia,
będąc studentem tego roku. Konstrukcja przedłużenia prawa wiąże się i jest
warunkowana uprzednim jego nabyciem, a sposobność korzystania z prawa przez
czas „przedłużony” wymaga wcześniejszego uzyskania prawa do renty rodzinnej.
Jeszcze wyraźniej uprzednie spełnienie warunku nabycia prawa do renty rodzinnej
uwypuklono w przepisach dawnych, postanawiając w § 1 rozporządzenia
Przewodniczącego Komitetu Pracy i Płac z dnia 21 czerwca 1968 r. (Dz.U. Nr 22,
poz. 150), że osobie uprawnionej do renty rodzinnej uczęszczającej do szkoły
wyższej przedłuża się prawo do tej renty do ukończenia 25 lat życia, jeżeli
ukończenie 24 roku życia przypada na ostatni lub przedostatni rok studiów. Sąd
5
Najwyższy formułował to w późniejszym stanie prawnym, stwierdzając, że nie traci
uprawnienia do renty rodzinnej osoba, która ukończyła 25 lat w okresie wakacji
studenckich po ukończeniu nauki na przedostatnim roku studiów, a przed
rozpoczęciem zajęć na ostatnim roku studiów, na który uzyskała wpis (por. uchwałę
z dnia 23 lutego 1989 r., III UZP 3/89, OSP 1990 nr 5-6, poz. 426).
Obecnie ukończenie wieku 25 lat ma przypadać w czasie uczęszczania na
ostatni rok studiów, lecz – oczywiście – po zgonie osoby, po której renta rodzinna
przysługuje. Renta rodzinna przysługuje uprawnionym członkom rodziny osoby,
która w chwili śmierci spełniała warunki wymagane do uzyskania emerytury lub
renty z tytułu niezdolności do pracy lub jednego z tych świadczeń (art. 65 ust. 1
ustawy o emeryturach i rentach z FUS) i stan rzeczy obejmujący spełnienie
warunków z chwili jej śmierci decyduje o uprawnieniach do renty rodzinnej
pozostałych po niej osób. Wynika stąd, że nie jest możliwe nabycie prawa do renty
rodzinnej przez osobę, która ukończyła 25 lat przed śmiercią osoby, po której
przysługiwałoby jej prawo do renty rodzinnej z mocy art. 68 ust. 1 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS, a w związku z tym prawo to nie może być
przedłużone według zasad ustalonych w art. 68 ust. 2 ustawy.
Odnosząc się do dalszych ustaleń dotyczących stwierdzenia, że
ubezpieczona w chwili ukończenia 25 roku życia nie zaliczyła wszystkich
egzaminów z pierwszego roku studiów do dnia 31 maja 2010 r., a na drugi rok
studiów dwuletnich w roku akademickim 2010/11 została zapisana w dniu 30
września 2010 r., po zdaniu egzaminów w sesji poprawkowej, trzeba zauważyć, że
w art. 68 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS mowa jest o osobie „będącej
na ostatnim roku studiów w szkole wyższej”. Nie jest wadliwa wykładnia
przyjmująca, że „ostatni rok studiów w szkole wyższej” jest pojęciem, którego
znaczenie nie może być ustalane w oderwaniu od postanowień statutu uczelni i
regulaminów studiów obowiązujących w danej szkole wyższej, mimo że akty te nie
mają charakteru normatywnego i nie należą do katalogu źródeł prawa (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 19 kwietnia 2006 r., II UK 134/05, niepubl.). Ustalenie
chwili, w której dziecko staje się studentem ostatniego roku studiów, Sąd
Najwyższy związał i uzależnił od wpisu na ostatni rok studiów dokonanego na
podstawie regulaminu obowiązującego daną uczelnię, uznając, że w każdym
6
przypadku regulamin uczelni decyduje o tym, na którym roku studiów studiuje dany
student (por. uchwałę z dnia 23 lutego 1989 r., III UZP 3/89, OSP 1990 nr 5-6, poz.
426 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 20 kwietnia 2006 r., I UK 265/05, Prawo
Pracy 2006 nr 7-8, s. 53, z dnia 28 października 2003 r., II UK 138/03, OSNP 2004
nr 15, poz. 271, z dnia 8 sierpnia 2007 r., II UK 15/07, OSNP 2008 nr 19-20, poz.
295, z dnia 12 stycznia 2011 r., II UK 201/10, niepubl.).
Nie istnieje jakakolwiek racja aksjologiczna, która uzasadniałaby odstąpienie
od tej linii orzecznictwa. Przeciwnie, należy ją utrwalić, uwzględniwszy, że
zapisanie studenta na kolejny rok studiów nie jest czynnością czysto formalną. Np.
statut stanowi, że wpis uzyskuje się po zdaniu wszystkich egzaminów. Warunek
zdania egzaminów przewidzianych tokiem studiów w roku poprzedzającym ostatni
rok studiów jest warunkiem podstawowym i koniecznym. Nie można przyjąć, że nie
od niego uzależnione jest przedłużenie prawa do renty rodzinnej, następujące do
czasu ukończenia ostatniego roku studiów. Inaczej mówiąc, tylko ukończenie 25
roku życia po „zaliczeniu roku” przedostatniego, a nie wpis na następny, ostatni rok
studiów uprawnia do dalszego pobierania renty rodzinnej do końca tego roku
studiów. Wpis (wpis warunkowy) na następny (ostatni) rok studiów nie ma
znaczenia, jeżeli rok przedostatni nie został zaliczony. Postawienie tak
sformułowanego warunku zastosowania art. 68 ust. 2 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych usuwa wszelkie wątpliwości co do
nieuzasadnionego zróżnicowania studentów w zależności od tego, czy uzyskali
wpis na ostatni rok jeszcze w czerwcu, czy dopiero we wrześniu (por. glosę A.
Wypych – Żywickiej do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 8 sierpnia 2007 r., II UK
15/07, OSP 2009 nr 3, poz. 27) oraz nie można twierdzić, że w określeniu studenta,
jako będącego na ostatnim roku studiów zawiera się jedynie formalne kryterium,
które można objeść bez zaliczenia wszystkich egzaminów z poprzedniego roku
studiów.
Na osąd w tej sprawie nie mogą mieć wpływu niemające odzwierciedlenia w
stanowisku zawartym w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 6 kwietnia 2006 r. (II UK
174/05, OSNP 2007 nr 7-8, poz. 107), a rzekomo z niego wywodzone stwierdzenia,
że „osoby mające nadzieję ukończyć studia przed 25 rokiem życia skłania do ich
7
niepotrzebnego wydłużania w celu utrzymania w maksymalnym wymiarze prawa do
renty rodzinnej”.
W konsekwencji nietrafny jest zarzut, że przy przyjętej przez Sąd Apelacyjny
interpretacji art. 68 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS sytuacja osób,
które nie zdały egzaminów wymaganych na przedostatnim roku studiów kształtuje
się mniej korzystnie niż osób, które uzyskały warunkowy wpis na ostatni rok
studiów z powodu egzaminów komisyjnych. Ich sytuacja niczym się nie różni;
uprawnione osoby nabywają prawo do dłuższego pobierania renty rodzinnej tylko z
racji urodzenia się w różnych okresach roku kalendarzowego, lecz ta przesłanka
jest istotą ustalania praw z ubezpieczenia społecznego, wiążącą nabycie prawa od
chwili spełnienia warunków ustawowych i nie może być kwalifikowana jako
przesłanka dyskryminująca (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 marca 2011 r.,
II UK 303/19, OSNP 2012 nr 7-8, poz. 98).
Nieuzasadnione jest zawarte w skardze kasacyjnej stwierdzenie, że
skarżąca kończąc 25 rok życia była na ostatnim roku studiów, gdyż nie zaliczyła
egzaminów obowiązujących na tym roku i do czasu ich zdania nie „przeszła” na
następny rok. Przede wszystkim jednak nie nabyła prawa do renty rodzinnej
kończąc 25 lat po śmierci matki, w związku z czym prawo to nie mogło być
przedłużone według zasad ustalonych w art. 68 ust. 2 tej ustawy.
Mając to na względzie Sąd Najwyższy orzekł o oddaleniu skargi kasacyjnej
na podstawie art. 39814
k.p.c.
/tp/