Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I KZP 17/12
UCHWAŁA
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
Dnia 29 października 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Waldemar Płóciennik (przewodniczący)
SSN Tomasz Artymiuk
SSN Jerzy Grubba
SSN Wiesław Kozielewicz
SSN Dorota Rysińska
SSN Jacek Sobczak (sprawozdawca)
SSN Eugeniusz Wildowicz
Protokolant Łukasz Majewski
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Aleksandra Herzoga
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na posiedzeniu w dniu 29 października 2012 r.,
przekazanego na podstawie art. 60 § 2 w zw. z art. 60 § 1 ustawy z dnia 23
listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.) wniosku
Prokuratora Generalnego o podjęcie w składzie siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego uchwały mającej na celu rozstrzygnięcie występujących w
orzecznictwie Sądu Najwyższego rozbieżności w wykładni prawa i wyjaśnienie
następującego zagadnienia prawnego:
Czy w wyroku łącznym granice kary łącznej grzywny wymierzonej w stawkach
dziennych, o których mowa w art. 39 § 1 k.k.s i art. 86 § 1 k.k., wyznaczone są
jedynie poprzez kryterium ilości stawek dziennych, czy też przy kształtowaniu w
wyroku łącznym wymiaru kary łącznej grzywny jej ustawowe granice określa iloczyn
liczby stawek dziennych i ich wysokości w dotychczas orzeczonych grzywnach?
podjął uchwałę:
W wyroku łącznym granice kary łącznej grzywny wymierzonej
w stawkach dziennych, o których mowa w art. 86 § 1 k.k. i art. 39
2
§ 1 k.k.s., wyznaczane są wyłącznie przez kryterium liczby
stawek dziennych. Wysokość na nowo określonej stawki
dziennej nie może jednak przekraczać najwyższej ustalonej
poprzednio (art. 86 § 2 k.k.).
UZASADNIENIE
Prokurator Generalny, na podstawie art. art. 60 § 2 w zw. z art. 60 § 1
ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym wniósł o rozstrzygnięcie
przez skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego rozbieżności w wykładni prawa,
występującej w orzecznictwie Sądu Najwyższego w zakresie dotyczącym
następującego zagadnienia prawnego: „Czy w wyroku łącznym granice kary łącznej
grzywny wymierzonej w stawkach dziennych, o których mowa w art. 39 § 1 k.k.s. i
art. 86 § 1 k.k., wyznaczone są jedynie poprzez kryterium ilości stawek dziennych,
czy też przy kształtowaniu w wyroku łącznym wymiaru kary łącznej grzywny jej
ustawowe granice określa iloczyn liczby stawek dziennych i ich wysokości w
dotychczas orzeczonych grzywnach?” W uzasadnieniu swego wystąpienia
Prokurator Generalny zwrócił uwagę na zarysowujące się w orzecznictwie Sądu
Najwyższego dwa stanowiska we wskazanej kwestii. Pierwsze z nich, wyrażone
zostało w wyrokach z dnia 15 października 2008 r., IV KK 113/08, Lex nr 469408 i z
dnia 1 grudnia 2010 r., III KK 231/10, Lex nr 653511, gdzie stwierdzono, że
szczegółowa regulacja z art. 86 § 2 k.k. nie przekreśla działania podstawowej
zasady kształtowania wysokości kary łącznej grzywny zawartej w art. 86 § 1 k.k.,
zakazującej orzekania jej w wyższej wysokości od sumy kar (co wiązać się musi z
porównaniem grzywien wyrażonych w formie kwot). Drugie sformułowano w
postanowieniu z dnia 5 maja 2011 r., III KK 42/11, OSNKW 2011, z. 9, poz. 79,
gdzie zawarto pogląd odmienny, z którego wynika, iż ustalenie granic kary łącznej
grzywny odbywa się niezależnie od wysokości stawek przyjętych w poszczególnych
wyrokach (co oznacza porównanie grzywien jedynie w formie stawek).
Zdaniem Prokuratora nie ulega wątpliwości, że we wskazanych wyżej
orzeczeniach Sądu Najwyższego została dokonana rozbieżna wykładnia w zakresie
znaczenia przepisów art. 86 § 1 i § 2 k.k. (art. 39 § 1 k.k.s.) i ich wzajemnej relacji
przy kształtowaniu kary łącznej grzywny.
Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów zważył, co następuje.
Na wstępie stwierdzić należy, że wniosek Prokuratora Generalnego spełnia
wymogi określone w art. 60 § 2 w zw. z art. 60 § 1 ustawy z dnia 23 listopada 2002
3
r. o Sądzie Najwyższym. Aby skutecznie wystąpić z tzw. abstrakcyjnym pytaniem
prawnym, wykazać bowiem należy nie tylko rozbieżność istniejącą w orzecznictwie,
ale również to, że rozbieżność owa wynika z odmiennej wykładni prawa
dokonywanej przez sądy (zob. postanowienie siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 25 lutego 2005 r., I KZP 33/04, R-OSNKW z 2005 r., poz. 1934 oraz uchwałę
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 2012 r., I KZP 8/12,
OSNKW 2012, z. 7, poz. 71).
Analizując orzeczenia Sądu Najwyższego zawierające wykładnię przepisu
art. 86 § 1 w zw. z § 2 k.k. potwierdzić należy, iż w odniesieniu do tych przepisów
zarysowały się dwa przeciwstawne stanowiska. Wyrokiem z dnia 15 października
2008 r., IV KK 113/08, Sąd Najwyższy uwzględnił kasację od prawomocnego
wyroku łącznego, wniesioną na korzyść skazanego, w której podniesiony został
zarzut rażącego naruszenia prawa materialnego, tj. art. 86 § 1 k.k., poprzez
orzeczenie kary łącznej grzywny za zbiegające się przestępstwa w wysokości
przekraczającej sumę kar grzywien orzeczonych za poszczególne przestępstwa.
Orzekając w niniejszej sprawie, Sąd Najwyższy wskazał, że przepis art. 86 § 1 k.k.
ustanawia fundamentalną zasadę dotyczącą granic wymiaru kary łącznej, zgodnie z
którą nie może być ona niższa od najwyższej z kar wymierzonych za poszczególne
przestępstwa i nie może być wyższa od sumy tych kar, przy czym artykuł ten
określa maksymalne kary określonego rodzaju. W ocenie Sądu Najwyższego,
przepis art. 86 § 2 k.k. uszczegóławia natomiast zasady wymierzania kary łącznej
grzywny, stanowiąc, że sąd określa na nowo wysokość jednej stawki dziennej,
kierując się wskazaniami określonymi w art. 33 § 3 k.k., z zastrzeżeniem, iż
wysokość jednej stawki dziennej nie może jednak przekroczyć najwyższej ustalonej
poprzednio. Sąd Najwyższy zaznaczył, że przeprowadzony w kasacji prosty zabieg
matematyczny wykazał, iż orzeczona kara łączna grzywny określona w wyroku
łącznym, a wyrażająca się kwotą 3300 złotych (110 stawek dziennych pomnożone
przez 30 złotych stanowiące wysokość jednej stawki) jest wyższa od tak wyrażonej
sumy kar jednostkowych, to jest od kwoty 2550 złotych (50 stawek dziennych
pomnożone przez 15 złotych oraz 60 stawek dziennych pomnożone przez 30
złotych). Uwzględniając wniesioną na korzyść skazanego kasację od wyroku
łącznego Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, iż zawarte w art. 86 § 2 k.k.
odwołanie się do treści art. 33 § 3 k.k., z zastrzeżeniem, iż wysokość jednej stawki
dziennej nie może jednak przekroczyć najwyższej ustalonej poprzednio, wcale nie
4
przekreśla działania podstawowej zasady kształtowania wysokości kary łącznej
grzywny zawartej w art. 86 § 1 k.k., zakazującej orzekania jej w wyższej wysokości
od sumy kar. Zauważył przy tym, że wprawdzie odesłanie do art. 33 § 3 k.k.
akcentuje konieczność badania warunków materialnych sprawców na czas
orzekania w wyroku łącznym, ale nie oznacza to, aby poza wskazaną w art. 86 § 2
k.k. „najwyższą ustaloną poprzednio" stawką wszelkie inne kryteria kształtowania
kary łącznej były bez znaczenia. W ocenie Sądu Najwyższego, tak jak zupełnie
oczywistym jest, że przy określaniu granic kary łącznej grzywny liczba stawek
dziennych kształtować się może od najwyższej do ich sumy, wynikających z kar
podlegających łączeniu, co wynika wprost z zasady przewidzianej w art. 86 § 1 k.k.
(dodatkowo określającym górne granice rodzajów kary), tak też szczegółowy zapis
art. 86 § 2 k.k., nie czyni irrelewantnym zakazu orzekania kary łącznej grzywny w
wysokości wyższej od sumy grzywien podlegających łączeniu. Sąd orzekający o
karze łącznej w wyroku łącznym ma możliwość takiego ukształtowania liczby
stawek dziennych (od najwyższej do ich sumy), że nawet przyjęcie stawki
najwyższej z dotychczas orzeczonych nie pociągnie za sobą przekroczenia sumy
kar grzywien. Jeżeli jednak liczba stawek dziennych ustalona zostanie zgodnie z
zasadą kumulacji to - zdaniem Sądu Najwyższego - rozważając wysokość stawki
dziennej, zobowiązany jest do uwzględnienia wynikającego z art. 86 § 1 k.k. in
principio zakazu orzeczenia kary surowszej od sumy kar grzywien dotychczas
orzeczonych. Innymi słowy - zdaniem Sądu Najwyższego - także kształtując karę
łączną grzywny w oparciu o przesłanki przewidziane w art. 86 § 2 k.k., sąd nie
może tracić z pola widzenia fundamentalnej zasady z art. 86 § 1 k.k.
Analogicznej wykładni w zakresie relacji pomiędzy paragrafami pierwszym i
drugim art. 86 k.k. dokonał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 1 grudnia 2010 r., III KK
231/10, mocą którego uwzględnił kasację wniesioną na niekorzyść skazanego,
opartą na zarzucie rażącego naruszenia prawa materialnego, tj. art. 86 § 1 k.k.,
polegającego na orzeczeniu za zbiegające się przestępstwa kary łącznej grzywny w
wymiarze niższym od najwyższej kary jednostkowej grzywny wymierzonej za
przestępstwo.
Odmiennej wykładni przepisów art. 86 § 1 i § 2 k.k. dokonał Sąd Najwyższy
w postanowieniu z dnia 5 maja 2011 r., III KK 42/11, którym nie uwzględnił kasacji
wniesionej na niekorzyść skazanego, opartej na zarzucie rażącego naruszenia
prawa materialnego, tj. art. 39 § 1 k.k.s. w zw. z art. 39 § 2 k.k.s., polegającego na
5
wymierzeniu skazanemu kary łącznej grzywny w rozmiarze niższym od najwyższej
z kar wymierzonych za zbiegające się przestępstwa i przestępstwa skarbowe. Sąd
Najwyższy nie podzielił stanowiska wskazującego, że ustalenie dolnej granicy kary
łącznej grzywny, tj. najsurowszej kary jednostkowej, powinno odbywać się nie tylko
przez pryzmat liczby orzeczonych stawek dziennych, ale także wynik mnożenia
liczby stawek dziennych i wartości jednej stawki. Sąd Najwyższy uznał zarazem, że
treść art. 39 § 1 k.k.s. oraz art. 86 § 1 k.k. jest jasna i prowadzi do jednoznacznych
wniosków co do zawartych w nich zasad orzekania kary łącznej grzywny. Przede
wszystkim Sąd Najwyższy zauważył, że regulacje te określając, granice kary
łącznej grzywny, posługują się kryterium liczby stawek dziennych. W konsekwencji,
ustalenie najsurowszej kary jednostkowej, stanowiącej dolną granicę kary łącznej,
musi odbywać się wyłącznie przez pryzmat liczby orzeczonych stawek dziennych.
Natomiast górną granicę tej kary będzie wyznaczała suma stawek dziennych,
ustalonych odnośnie do każdej z jednostkowych grzywien. W ocenie Sądu
Najwyższego, ustalenie w wyroku łącznym granic kary łącznej grzywny odbywa się
zatem niezależnie od wysokości stawek przyjętych w poszczególnych wyrokach, a
kwotowe oznaczenie wartości tych stawek nie ma z tego punktu widzenia żadnego
znaczenia. W ocenie Sądu, przepis art. 86 § 2 k.k. wskazuje, że granice wysokości
stawki dziennej, w ramach których sąd ma możliwość dokonania wyboru jej
wysokości na potrzeby kary łącznej, wyznaczone są przez dolny próg zaczerpnięty
z art. 23 k.k.s., albo też z art. 33 § 3 k.k., górny próg wyznacza natomiast
najwyższa stawka przyjęta w orzeczeniach wydanych za pozostające w zbiegu
przestępstwa. Brzmienie art. 86 § 2 k.k. nie daje, zdaniem Sądu, podstaw do
wprowadzania jakichkolwiek innych reguł modyfikujących granice wysokości
możliwej do orzeczenia stawki dziennej. We wskazanym judykacie Sąd Najwyższy
zauważył także, że istota stawkowego systemu orzekania grzywny wymaga, aby
rozstrzygnięcie co do liczby stawek było całkowicie niezależne od statusu
majątkowego sprawcy, natomiast rozstrzygnięcie co do wysokości jednej stawki
odwrotnie - zależne wyłącznie od tego statusu. W ocenie Sądu Najwyższego,
jedyny wypływający z tej reguły wniosek to taki, że kręgi okoliczności wpływających
na jedną i drugą decyzję powinny być rozłączne.
Tylko na marginesie wskazać należy, że pogląd nawiązujący do pierwszej
grupy orzeczeń przedstawia w doktrynie jedynie G. Rejman (w:) G. Rejman (red.),
Kodeks karny. Część ogólna, Komentarz, Warszawa 1999, s. 1216. Stanowiska
6
rozdzielające zagadnienia ustalania liczby stawek dziennych i ich wysokości
prezentują m.in. M. Melezini (w:) M. Melezini (red.), System Prawa Karnego, Tom
6, Kary i środki karne, Poddanie sprawcy próbie, Warszawa 2010, s. 324-325, P.
Kardas (w:) A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Kraków 2012,
s. 1084, A. Marek: Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s. 260, J. Giezek ,
(w:) J. Giezek (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 2012, s.
549, S. Żółtek (w:) M. Królikowski i R. Zawłocki (red.), Kodeks karny. Część ogólna.
Komentarz. Tom II, Warszawa 2011, s. 743-744. Zauważyć jednak należy, że
żaden ze wskazanych autorów nie rozstrzygał wprost podejmowanej tutaj
problematyki.
Biorąc pod uwagę powyższe rozbieżności w orzecznictwie i fakt, że do ich
wystąpienia doszło na skutek stosowania tych samych metod wykładni uznać
należy, że spełnione są przesłanki z art. 60 § 1 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o
Sądzie Najwyższym.
Nie można przy tym nie dostrzec, że do rozbieżności w wykładni prawa
doszło w Sądzie Najwyższym, którego zadaniem jest między innymi dbałość o
jednolitość orzecznictwa. Kwestia, której rozbieżność ta dotyczy ma przy tym
istotne znaczenie dla praktyki wymiaru sprawiedliwości. W zależności od przyjętego
poglądu różnie kształtują się bowiem granice kary łącznej grzywny, co ma
bezpośrednie znaczenie dla ogółu obywateli i ich równego traktowania.
Okoliczności powyższe przemawiają za przyjęciem, że złożenie wniosku przez
Prokuratora Generalnego jest uzasadnione, a przedstawione w nim zagadnienie
prawne wymaga rozstrzygnięcia w formie uchwały.
Przechodząc do rozważenia przedmiotowego zagadnienia rozpocząć należy
od uwagi, że analizowany problem jest wspólny dla regulacji Kodeksu karnego, jak
również Kodeksu karnego skarbowego. Zgodnie bowiem z art. 39 § 2 k.k.s., w razie
skazania za zbiegające się przestępstwo skarbowe i przestępstwo określone w
innej ustawie karnej, sąd wymierza karę łączną na zasadach określonych w
Kodeksie karnym skarbowym. Przepis art. 39 § 1 k.k.s. stanowi natomiast, że sąd
wymierza karę łączną grzywny w granicach od najwyższej z kar wymierzonych za
poszczególne przestępstwa do ich sumy, nie przekraczając jednak 1080 stawek
dziennych (co jest oczywistą modyfikacją w porównaniu do art. 86 § 1 k.k., który
przewiduje górną granicę kary grzywny w liczbie 810 stawek dziennych oraz art. 86
§ 2b k.k. pozwalającego na orzeczenie grzywny w liczbie do 4500 stawek
7
dziennych). W Kodeksie karnym skarbowym wskazano również, że do przestępstw
skarbowych ma zastosowanie art. 86 § 2 k.k., który stanowi, że wymierzając karę
łączną grzywny, sąd określa na nowo wysokość jednej stawki dziennej, kierując się
wskazaniami określonymi w art. 33 § 3 k.k., przy czym wysokość stawki dziennej
nie może przekroczyć najwyższej ustalonej poprzednio (art. 20 § 2 k.k.s.).
Przed dalszymi uwagami zauważyć trzeba, że art. 86 § 2 k.k. ma
zastosowanie jedynie w przypadku wydawania wyroku łącznego. Z założenia
bowiem sąd wydając wyrok skazujący co do wielu przestępstw, wraz z zawartym w
nim orzeczeniem o karze łącznej, musi tak ukształtować kary grzywny, aby nie
zachodziła konieczność ponownego określania wysokości stawek dziennych. Jak
wskazuje się w orzecznictwie, ustalenie w jednym wyroku różnych wysokości
stawek dziennych grzywny rażąco narusza prawo materialne. Wynika to z
założenia, że wysokość stawki dziennej grzywny jest ustalana według kryterium
sytuacji majątkowej sprawcy wyrażonego w art. 33 § 3 k.k. Oznacza to, że stawka
dzienna nie może być, dla potrzeb wydania określonego wyroku, różnie oceniana w
zależności od popełnionego przestępstwa (tak też m.in. A. Marek, Kodeks karny.
Komentarz, Warszawa 2007, s. 209; zob. również wyrok Sądu Najwyższego z dnia
23 września 2008 r., WA 36/08 R-OSNKW 2008, poz. 1919; wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 3 lutego 2006 r., II KK 346/05, OSNKW 2006, z. 3, poz. 30;
wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 25 maja 2006 r., II AKa 383/05,
KZS 2006, Nr 11, poz. 48).
Rozpatrywane zagadnienie sprowadza się zarazem do odpowiedzi na
pytanie, czy ustalenie granic kary łącznej grzywny, powinno odbywać się tylko
przez pryzmat liczby orzeczonych stawek dziennych, czy może powinno to być
iloczynem liczby stawek dziennych i wartości jednej stawki. Przy określonych
konfiguracjach procesowych może być bowiem tak, że orzeczona kara łączna, po
przemnożeniu stawek dziennych przez ich wysokość, będzie przedstawiała sobą
kwotę większą od wyrażonej kwotowo sumy kar jednostkowych albo przedstawiała
sobą wartość mniejszą od kwot poszczególnych kar jednostkowych. W skrajnych
przypadkach może być ona nawet mniejsza od kwoty kary grzywny wymierzonej w
najmniejszej liczbie stawek.
Wykładni wymaga zatem art. 86 § 1 k.k., który określa generalne granice
kary łącznej wyrażające się w zasadzie absorpcji i kumulacji redukcyjnej, oraz jego
relacja do art. art. 86 § 2 k.k., który nakazuje określić na nowo wysokość stawki
8
dziennej grzywny, według wskazań zawartych w art. 33 § 3 k.k. Istotne przy tym
jest, że wysokość nowej stawki dziennej grzywny nie może przekroczyć najwyższej
ustalonej w poprzednich wyrokach skazujących. Oczywistością jest, że minimalna
wysokość stawki dziennej będzie współkształtowana przez art. 33 § 3 k.k. i
wyniesie ona 10 zł, maksymalna zaś wynikać będzie z najwyższej stawki ustalonej
w poprzednim wyroku (zgodnie z art. 33 § 3 k.k. nigdy nie przekroczy ona 2000 zł).
Nie może budzić wątpliwości, że u podstaw orzekania grzywny w obecnie
obowiązującym Kodeksie karnym legło założenie, że ocena bezprawności czynu
wyrażana jest przez liczbę stawek kary grzywny. Wysokość stawki wiązać się zaś
ma z szeroko rozumianą sytuacją majątkową i rodzinną sprawcy [zob. K. Buchała
(w:) K. Buchała, A. Zoll (red.), Kodeks karny, Część ogólna, Kraków 1998, s. 314].
Decydując się zatem na orzeczenie grzywny w konkretnej sprawie sąd wpierw
dokonuje oceny bezprawności zachowania sprawcy, co wyraża się w liczbie
orzeczonych stawek (zgodnie z art. 33 § 1 k.k.), dopiero następnie ustalając stawkę
dzienną bierze pod uwagę dochody sprawcy, jego warunki osobiste, rodzinne,
stosunki majątkowe i możliwości zarobkowe (zgodnie z art. 33 § 3 k.k.). Jeżeli
jednak sytuacja majątkowa sprawcy wskazuje na to, że ten grzywny nie uiści i nie
będzie jej można ściągnąć w drodze egzekucji, to sąd orzeka inną karę (zgodnie z
art. 58 § 2 k.k.). Przytoczone regulacje nie pozostawiają wątpliwości, że orzekanie
grzywny w systemie stawek dziennych jest dwuetapowe, przy czym etapy te są
względem siebie rozłączne, co wynika z odmiennych kryteriów decydujących o
liczbie stawek oraz o ich wysokości. Oczywiście dolegliwość kary w stosunku do
konkretnego sprawcy wyznaczana będzie przez iloczyn stawek i ich wysokości. Nie
trzeba jednak przekonywać, że przyjęty system umożliwia wymierzenie kary
grzywny o zbliżonej dolegliwości osobie zamożnej i o względnie niskim statusie
majątkowym. Kwoty kar będą się bowiem różnić, ale ich oddziaływanie
indywidualno prewencyjne pozostanie zbliżone. System wymiaru kary grzywny w
stawkach dziennych jest także – co bardzo istotne – podstawą do zaliczenia okresu
rzeczywistego pozbawienia wolności na poczet orzeczonej kary grzywny - art. 63 §
1 k.k., podobnie w sytuacji przewidzianej w art. 71 § 2 zd. drugie k.k.
Dwuetapowy sposób wymierzania kary grzywny dotyczy również orzekania
tej kary wyrokiem łącznym. Modyfikacja jaka tutaj zachodzi wiąże się jedynie z
odmiennościami wynikającymi ze specyfiki kary łącznej. Jej wymiar wyznaczany
jest bowiem w oparciu o już istniejące orzeczenia jednostkowe. Zgodnie z art. 86 §
9
1 k.k. kara łączna grzywny orzekana jest w granicach od najwyższej z kar
wymierzonych za poszczególne przestępstwa do ich sumy, nie przekraczając
jednak 810 stawek dziennych grzywny (jeżeli chodzi o art. 39 § 1 k.k.s. – 1080
stawek). Poruszanie się we wskazanym zakresie nie jest jednak uzależnione od
oceny bezprawności czynu, a od związków podmiotowo-przedmiotowych między
zbiegającymi się przestępstwami [szerzej zob. S. Żółtek (w:) M. Królikowski i R.
Zawłocki (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz. Tom II, Warszawa 2011,
s. 731]. Zarazem powiązania te (analogicznie do oceny bezprawności czynów przy
wyrokach jednostkowych) są zagadnieniem niezależnym i rodzajowo odmiennym
od określania wysokości stawki dziennej grzywny orzeczonej wyrokiem łącznym.
Wszelkie zatem zasady wiążące się z orzekaniem kary łącznej grzywny należy
odnosić do liczby stawek, nie zaś ich wysokości (co wynika wprost z art. 86 § 1 k.k.).
Potwierdzeniem powyższego jest wspominany już art. 86 § 2 k.k., nakazujący
sądowi określić na nowo wysokość stawki dziennej grzywny. Nieunikniona jest
konstatacja, że wiązać się to musi z ponowną oceną sytuacji majątkowej sprawcy
na moment wydawania wyroku łącznego. Dolegliwość kary grzywny, także
orzekanej wyrokiem łącznym, stanowiąc iloczyn liczby stawek dziennych i ich
wysokości oceniana jest zatem zawsze na chwilę wyrokowania. Taki jest też sens
wyróżnienia art. 86 § 2 k.k., co jednoznacznie nakazuje wykładać go w oderwaniu
od art. 86 § 1 k.k. (na tej samej zasadzie zatem, jak interpretuje się art. 33 § 3 k.k.
nie wiążąc go z art. 33 § 1 k.k.).
Omówione rozwiązania legislacyjne przyjęte w Kodeksie karnym zasadzają
się na założeniu, iż wymierzając karę łączną grzywny sąd musi mieć możliwość
zachowania jej dolegliwości wynikającej ze skazań jednostkowych, tj. jeżeli szeroko
rozumiana sytuacja majątkowa skazanego się zmieni, to sąd również musi mieć
możliwość zmiany wysokości stawki dziennej grzywny, tak w dół jak i w górę.
Chodzi tu bowiem generalnie o zachowanie symetryczności z orzeczonymi karami
w wyrokach jednostkowych z ewentualnymi modyfikacjami wynikającymi z dyrektyw
orzekania kary łącznej (jeżeli jednak sytuacja majątkowa skazanego pozostaje
stabilna, a sąd w wyroku łącznym przyjmie inną wysokość stawki dziennej grzywny,
to naturalnym będzie pytanie o naruszenie prawa, tj. art. 86 § 2 w zw. z 33 § 3 k.k.,
w zakresie w jakim określając wysokość stawki dziennej kary grzywny wywarto
wpływ w niedozwolonym zakresie na już zapadłe rozstrzygnięcia).
10
Ustawodawca zastrzegł jednak, że ocena sytuacji majątkowej i rodzinnej
sprawcy podejmowana w wyroku łącznym, nie może być „korzystniejsza” niż
odpowiednia „najkorzystniejsza” ocena mająca miejsce przy skazaniach
jednostkowych (art. 86 § 2 k.k. stanowi wszak, że „wysokość stawki dziennej nie
może jednak przekroczyć najwyższej ustalonej poprzednio”). Ewentualne zatem np.
zwiększenie dochodów ponad dochody osiągane w sytuacji określania najwyższej
wysokości stawki w wyroku jednostkowym, nie może przełożyć się na podniesienie
wysokości stawki grzywny w karze łącznej. Zapatrywanie takie można uzasadniać
chęcią uniknięcia nadmiernych zmian co do wysokości stawek grzywny, które przy
przyjęciu pełnej dowolności mogłyby czynić iluzorycznymi rozstrzygnięcia
jednostkowe. Dążono tutaj zatem do chociażby minimalnego powiązania wysokości
stawki przyjętej w karze łącznej ze stawkami przejętymi w wyrokach jednostkowych,
tym samym wyrażając poszanowanie dla już zapadłych wyroków sądowych.
Konsekwencje zaprezentowanej argumentacji można przedstawić na
przykładzie, tj. jeżeli hipotetycznie przyjąć, że skazany w momencie orzekania
różnymi wyrokami jednostkowymi kar grzywny znajdował się w coraz to lepszej
sytuacji majątkowej i rodzinnej, to nie będzie przeszkód, żeby w wyroku łącznym
przyjąć wyższe stawki niż przyjęte w początkowych wyrokach (z ograniczeniem do
najwyższej uprzednio ustalonej stawki). Postępowanie takie, w skrajnych
sytuacjach, może doprowadzić do orzeczenia kary łącznej, która przy wyrażeniu jej
kwotowo, będzie wyższa od sumy wyrażonych kwotowo kar jednostkowych. Nie
będzie to zarazem uchybienie wynikające z błędnej wykładni, a nieuchronne
następstwo przyjętego w polskim prawie modelu wymierzania kary grzywny i
kształtowania kary łącznej.
W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 15 października 2008 r., IV KK 113/08,
LEX nr 469408 podniesiono argument przeciwko przedstawionemu powyżej
schematowi polegający na przyjęciu „hipotetycznej sytuacji, w której orzekanie w
wyroku łącznym o karze łącznej grzywny nastąpiłoby już po uiszczeniu w całości
przez skazanego dotychczas orzeczonych grzywien. Trudna do zaakceptowania
byłaby sytuacja prowadząca do konieczności egzekwowania kary łącznej grzywny
w części przekraczającej już uiszczone w całości grzywny jednostkowe”.
Dostrzegając atrakcyjność wywodu Sądu Najwyższego zaprezentowanego w
cytowanym wyroku zauważyć trzeba, że lokuje się on w warstwie rozważań
odnoszących się do racjonalności wymierzania kary. Raz jeszcze podnieść należy,
11
że sposób wymierzania kary łącznej grzywny jest wynikiem przyjętych rozwiązań
legislacyjnych. Kwestia konieczności uiszczenia niejako dodatkowej grzywny
faktycznie może mieć miejsce. Jednakże nie powinna ona dziwić, analogicznie jak
dziwić nie powinna możliwość (wynikająca z art. 89 § 1a k.k.) wymierzenia kary
łącznej o charakterze bezwzględnym w przypadku zbiegu przestępstw z
warunkowym zawieszeniem odpowiedniej kary (zob. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 23 marca 2011 r., I KZP 29/10, OSNKW 2011, z. 3, poz. 24),
jak również możliwość powrotu do zakładu karnego sprawcy znajdującego się na
warunkowym przedterminowym zwolnieniu w przypadku zaktualizowania się
dyspozycji art. 92 k.k. Są to bowiem nieuchronne konsekwencje obecnego modelu
orzekania kary łącznej.
Zaprezentowany tok myślenia zmusza również do przyjęcia, że
ustawodawca dopuszcza, iż kara łączna po pomnożeniu stawek będzie mogła być
kwotowo „mniejsza” od wyrażonych kwotowo poszczególnych kar jednostkowych.
Sytuacja taka wystąpi w przypadku, w którym możliwości płatnicze sprawcy
ulegałyby sukcesywnemu pogorszeniu.
W związku z powyższym należy dojść do wniosku, że w wyroku łącznym
granice kary łącznej grzywny wymierzonej w stawkach dziennych, o których
mowa w art. 86 § 1 k.k. i art. 39 § 1 k.k.s., wyznaczane są wyłącznie przez
kryterium liczby stawek dziennych. Wysokość na nowo określonej stawki
dziennej nie może jednak przekraczać najwyższej ustalonej poprzednio (art.
86 § 2 k.k.).
Na zakończenie należy także zauważyć, że zaprezentowana wykładnia art.
86 § 1 w zw. z § 2 k.k. generalnie nie dotyczy kary łącznej wyrażanej w systemie
kwotowym. Jedynym przypadkiem, przy którym w procesie ustalania granic kary
łącznej grzywny będzie miało znaczenie kwotowe oznaczenie wysokości stawki
dziennej jest sytuacja, gdy za pozostające w zbiegu realnym przestępstwa
orzeczono grzywnę w stawkach dziennych oraz grzywnę kwotową. W takim
wypadku, odwołać się należy do art. 86 § 2a k.k., który nakazuje wymierzyć karę
łączną w systemie kwotowym, co poprzedzone być musi pomnożeniem kary
orzeczonej w stawkach dziennych, przy zachowaniu wysokości stawki przyjętej w
wyroku jednostkowym. Słusznie jednak zauważono w wyroku Sądu Najwyższego z
dnia 1 grudnia 2010 r., III KK 231/10, LEX nr 653511, że regulacja ta ma charakter
wyjątkowy i stanowi odstępstwo od reguły. Sens dodania do art. 86 k.k. § 2a
12
zasadzał się właśnie na konieczności wprowadzenia tej odmienności, ponieważ
obowiązujące przed dodaniem tegoż paragrafu regulacje nie zawierały normy
wskazującej sądom, jak powinny postąpić w opisanej sytuacji. Przepis art. 86 § 2a
k.k. ma zatem charakter techniczny i jest niezbędny dopóki w różnych ustawach
przewidziana jest możliwość orzekania kar grzywny w formie kwotowej, których
przekształcenie w grzywny wymierzane w systemie stawkowym jest niewykonalne.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów udzielił
odpowiedzi, jak w uchwale.