Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 24/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 listopada 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący)
SSN Anna Owczarek
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa S. K. sp. z o.o.
przeciwko S. O.
o świadczenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 listopada 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 16 września 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Strona powodowa S. K. Sp. z o.o. w pozwie z dnia 31 marca 2009 r. wnosiła
o nakazanie pozwanemu S. O. wymiany wadliwego przenośnika taśmowego
odwadniającego PTO 1800 na wolny od wad, z którego to świadczenia pozwany
mógł się zwolnić przez zapłatę kwoty 288 530 zł.
Pozwany wnosił o oddalenie powództwa podnosząc zarzut wygaśnięcia
roszczenia na podstawie art. 568 § 1 k.c., braku legitymacji czynnej strony
powodowej oraz braku jego odpowiedzialności za wady z przyczyn określonych
w art. 557 § 1 i 2 k.c.
Wyrokiem z dnia 31 grudnia 2011 r. Sąd Okręgowy w K. uwzględnił
powództwo ustalając między innymi, że w drodze wymiany ofert strony zawarły
umowę, w której pozwany zobowiązał się wykonać dla strony powodowej między
innymi przenośnik taśmowy odwadniający PTO 1800 o wydajności około 1200 m.
kw. na godz. Ponieważ pozwany produkował dotychczas tylko odwadniacze kołowe
a nie przenośniki taśmowe odwadniające i nie miał dokumentacji technicznej
takiego urządzenia, przed wykonaniem umowy udał się wraz z prezesem strony
powodowej i swoimi współpracownikami do producenta takich urządzeń: K.
Zakładów /…/, gdzie pokazano mu przenośnik oraz niepełną dokumentację
techniczną, na podstawie której jego współpracownik sporządził dokumentację
techniczną przedmiotowego przenośnika, który został według niej wykonany w
przedsiębiorstwie pozwanego i dostarczony stronie powodowej w dniu 15 grudnia
2006 r. Wcześniej, bo w dniu 27 listopada 2006 r., została zawarta umowa leasingu
operacyjnego powyższego przenośnika między stroną powodową, jako
korzystającym, a Bankowym Funduszem Leasingowym S.A., jako finansującym a w
dniu 29 listopada 2006 r. Bankowy Fundusz Leasingowy S.A. zawarł z pozwanym
umowę sprzedaży i dostawy urządzeń zamówionych przez stronę powodową, w
tym spornego przenośnika odwadniającego.
Przenośnik ten okazał się wadliwy, a usunięcie stwierdzonych przez
biegłego sądowego wad, opisanych szczegółowo w uzasadnieniu zaskarżonego
3
wyroku, mogłyby jedynie poprawić jakość jego pracy, jednak nie doprowadziłoby do
osiągnięcia założonej w umowie stron wydajności 1200 m. kw. na godz.
Strona powodowa wielokrotnie powiadamiała pozwanego, między innymi
pismami z dnia 1 sierpnia 2007 r., 24 września 2007 r., 5 października 2007 r.
i 11 czerwca 2008 r. o złej pracy przenośnika i nie osiąganiu zakładanej
wydajności, pozwany naprawiał urządzenie jednak nieskutecznie. Pismem z dnia
24 września 2008 r. strona powodowa poinformowała pozwanego, że przedmiotowy
przenośnik, będący na gwarancji, po wielokrotnych rozbudowach i przeróbkach
praktycznie nie został uruchomiony i nie osiągnął zakładanych parametrów
technicznych oraz eksploatacyjnych i wezwała do jego uruchomienia i oddania do
użytku a w piśmie z dnia 19 listopada 2008 r. zażądała by pozwany dostarczył
przenośnik taśmowy PTO 1800 wolny od wad i odebrał wadliwy, na co pozwany nie
wyraził zgody.
W oparciu o te ustalenia Sąd pierwszej instancji stwierdził, że strony
początkowo zawarły umowę o dzieło dotyczącą wykonania przez pozwanego dla
strony powodowej przedmiotowego przenośnika, a następnie urządzenie to nabył
od pozwanego Bankowy Fundusz Leasingowy i zawarł ze stroną powodową
umowę leasingu operacyjnego obejmującą przenośnik. Zgodnie z art. 7098
§ 2 k.c.
strona powodowa jest legitymowana do dochodzenia od pozwanego roszczeń na
podstawie przepisów o rękojmi za wady fizyczne rzeczy będącej przedmiotem
leasingu. Sporny przenośnik jest rzeczą oznaczoną co do tożsamości i stronie
powodowej przysługiwało wobec pozwanego na podstawie art. 709 w zw. z art. 561
§ 2 k.c. żądanie usunięcia jego wad, a wobec bezskuteczności napraw, roszczenie
o wymianę urządzenia na wolne od wad.
Sąd Okręgowy nie podzielił stanowiska pozwanego o wyłączeniu jego
odpowiedzialności na podstawie art. 557 k.c., gdyż w chwili zawarcia umowy
sprzedaży nie było wiadomo, że urządzenie jest wadliwe, jak również pozwany
nie poinformował o możliwości wystąpienia wad. Nie podzielił też zarzutu
wygaśnięcia roszczeń w oparciu o art. 568 § 1 k.c. stwierdzając, że roszczenia
te nie wygasły, gdyż przed upływem roku od wydania przenośnika, strona
powodowa zawiadomiła pozwanego o wadach.
4
Sąd Apelacyjny, rozpoznając apelację pozwanego, uznał ją za skuteczną,
jednak z innej przyczyny niż wskazane w zarzutach i zaskarżonym wyrokiem z dnia
16 września 2011 r. zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji, oddalając powództwo.
Stwierdził, że powodowa spółka, jako korzystająca z przedmiotu leasingu,
realizuje uprawnienia z rękojmi za wady fizyczne rzeczy, która okazała się wadliwa.
Zgodnie z art. 7098
§ 2 k.c., ma prawo, jako leasingobiorca, korzystać z uprawnień
z tytułu wad rzeczy przysługujących finansującemu względem zbywcy, z wyjątkiem
uprawnienia odstąpienia od umowy, którego jednak nie zgłosiła w sprawie.
Jest zatem legitymowana do dochodzenia zgłoszonego roszczenia wymiany rzeczy
wadliwej na wolną od wad. Jednakże, zgodnie z art. 561 § 1 k.c., roszczenie takie
przysługuje tylko wtedy, gdy przedmiotem sprzedaży była rzecz oznaczona co do
gatunku. Ponieważ przedmiotem umowy stron i umowy sprzedaży była rzecz
oznaczona co do tożsamości, gdyż pozwany wyprodukował tylko jeden przenośnik
właśnie na zamówienie strony powodowej, spełniający określone przez nią
parametry, a więc urządzenie prototypowe wyprodukowane na indywidualne
zamówienie, stronie powodowej, zgodnie z art. 561 § 2 k.c., przysługuje tylko
roszczenie o usuniecie wad, a w przypadku jego bezskuteczności finansującemu
z umowy leasingu przysługuje uprawnienie odstąpienia od umowy. Z tych przyczyn
Sąd drugiej instancji oddalił powództwo.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach strona powodowa
w ramach pierwszej podstawy zarzuciła naruszenie art. 561 w zw. z art. 45 k.c.
przez niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, że przedmiotowy przenośnik jest
rzeczą oznaczoną co do tożsamości a nie co do gatunku, wobec czego stronie
powodowej nie przysługuje roszczenie o wymianę rzeczy wadliwej na wolną od wad
oraz art. 579 w zw. z art. 577 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie w wyniku nie
uwzględnienia faktu, że stronie powodowej w związku z wadami przysługiwało
również roszczenie z tytułu gwarancji, które uprawnia do żądania dostarczenia
rzeczy wolnej od wad.
W ramach drugiej podstawy zarzuciła naruszenie art. 321 k.p.c. przez
nieuwzględnienie przy orzekaniu właściwej podstawy prawnej rozstrzygnięcia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Nie ulega wątpliwości, że zgodnie z art. 561 k.c. roszczenie o wymianę
rzeczy wadliwej na wolną od wad przysługuje nabywcy, w ramach roszczeń
wynikających z rękojmi za wady fizyczne rzeczy, jedynie wtedy, gdy przedmiotem
umowy sprzedaży była rzecz oznaczona co do gatunku. Roszczenie takie nie
przysługuje, gdy przedmiotem umowy była rzecz oznaczona co do tożsamości,
gdyż wówczas kupujący może żądać - jeżeli sprzedawca jest wytwórcą rzeczy
usunięcia wady w określonym terminie, a po jego bezskutecznym upływie, odstąpić
od umowy. Takie uregulowanie roszczeń jest oczywiste jeżeli zważy się, że w art.
561 k.c. rozróżnienie rzeczy na oznaczone co do gatunku i co do tożsamości nie
pełni funkcji identyfikacyjnej ( jak w wielu innych przepisach kodeksu, np. w art. 155
k.c.), lecz opiera się na „zastępowalności”. W rozumieniu tego przepisu rzecz
oznaczona co do gatunku to rzecz zamienna, zastępowalna inną taką samą rzeczą,
natomiast rzecz oznaczona co do tożsamości to rzecz niezamienna,
niezastępowalna, wykazująca cechy indywidualne. Rzecz oznaczona co do
tożsamości to taka, która nie da się zastąpić inną rzeczą. Skoro tak, to oczywiste
jest, że w razie jej wadliwości, kupujący nie może żądać wymiany takiej rzeczy na
inną wolną od wad.
W zasadzie o charakterze rzeczy decydują okoliczności obiektywne.
Z tego punktu widzenia niewątpliwe jest, że rzeczami oznaczonymi co do
tożsamości są nieruchomości, rzeczy używane oraz rzeczy unikatowe. Natomiast w
odniesieniu do innych rzeczy strony umowy sprzedaży mogą zadecydować o tym,
czy potraktować rzecz zastępowalną jako oznaczoną co do gatunku czy jako
oznaczoną co do tożsamości. W szczególności w sytuacji, gdy kupujący otrzymał
dokument gwarancyjny od sprzedawcy, treść gwarancji i przewidzianych w niej
obowiązków sprzedawcy, może wskazywać na przyjęty przez strony charakter
rzeczy sprzedanej. W literaturze przyjmuje się, że gwarancja funkcjonalnie dotyczy
zasadniczo tylko rzeczy oznaczonych co do gatunku, gdyż na ogół zapewnienie
o dobrej jakości rzeczy wiąże się z jej techniczną sprawnością. Jednakże z uwagi
na to, że jak wskazano wyżej, podział rzeczy na oznaczone co do gatunku i co do
tożsamości ma często charakter subiektywny, zależny od woli stron umowy
sprzedaży, nie można z samej definicji, w oderwaniu od konkretnego przypadku,
wyłączyć udzielenia gwarancji w stosunku do wszystkich rzeczy oznaczonych co do
6
tożsamości. Jednak w razie udzielenia gwarancji na rzecz oznaczoną co do
tożsamości, w dokumencie gwarancyjnym powinna być wyłączona możliwość
wymiany rzeczy wadliwej na wolną od wad, gdyż rzeczy oznaczone co do
tożsamości z samej definicji są niewymienialne na inne, niezastępowalne innymi.
Z faktu, że dokument gwarancyjny zawiera zobowiązanie gwaranta do wymiany
rzeczy wadliwej na wolną od wad, można domniemywać, że przedmiotem
sprzedaży była rzecz oznaczona co do gatunku a nie co do tożsamości, skoro
rzeczy oznaczonej co do tożsamości nie da się wymienić na inną.
Wszystkie powyższe okoliczności powinny być wzięte pod uwagę przy
ocenie, czy przedmiotem umowy sprzedaży była rzecz oznaczona co do
tożsamości, czy co do gatunku, w rozumieniu art. 561 k.c. Tymczasem Sąd
Apelacyjny przyjmując, że przedmiotem umowy stron była rzecz oznaczona co do
tożsamości ograniczył się jedynie do stwierdzenia, że taka ocena charakteru
sprzedanego przenośnika taśmowego wynika z faktu, iż pozwany wykonał tylko
jeden przenośnik, na zamówienie strony powodowej, spełniający określone przez
nią parametry oraz że było to urządzenie prototypowe wyprodukowane na
indywidualne zamówienie. W świetle tego co wskazano wyżej są to jednak
okoliczności niewystarczające do przyjęcia takiego charakteru spornego
przenośnika. Sąd drugiej instancji nie rozważył bowiem najważniejszej przesłanki
uzasadniającej ocenę, że przedmiotem umowy sprzedaży była rzecz oznaczona co
do tożsamości, mianowicie jej niezastępowalności. Pominął, że przenośniki takie
produkowały K. Zakłady /../ i przenośnik produkowany przez te Zakłady oraz
dokumentacja techniczna stanowiąca podstawę jego produkcji, zostały okazane
pozwanemu jako wzór do wykonania spornego przenośnika. W tych
okolicznościach sam fakt, że pozwany po raz pierwszy wykonywał takie urządzenie
na określone zamówienie strony pozwanej nie przesądza o prototypowym
charakterze przenośnika ani o jego niezastępowalności. Sąd Apelacyjny pominął
także, że z pisma strony powodowej z dnia 24 września 2008r., zawiadamiającego
pozwanego o nie osiągnięciu przez przenośnik zakładanych parametrów
technicznych i eksploatacyjnych wynika, iż urządzenie to jest „na gwarancji”, co
wskazuje na udzielenie przez pozwanego gwarancji na przedmiotowy przenośnik.
Jak stwierdzono wyżej, sam fakt, że udzielono gwarancji może wskazywać na to, iż
7
urządzenie jest rzeczą oznaczoną co do gatunku, gdyż gwarancja jest funkcjonalnie
związana z rzeczami tego rodzaju, ponieważ jednak nie można wykluczyć, że
gwarancji udzielono na rzecz oznaczoną co do tożsamości, treść gwarancji, a w
szczególności przyjętych na siebie przez sprzedającego obowiązków
gwarancyjnych jest istotna dla oceny, czy urządzenie będące przedmiotem
sprzedaży jest rzeczą oznaczoną co do gatunku czy co do tożsamości. Nie wzięcie
pod uwagę tej okoliczności i nie poddanie ocenie dokumentu gwarancyjnego,
podobnie jak pominięcie również pozostałych wskazanych wyżej okoliczności,
uzasadnia kasacyjny zarzut naruszenia art. 561 k.c.
Jeżeli pozwany udzielił stronie powodowej gwarancji na wykonane
urządzenie, obejmującej zobowiązanie do jego wymiany na wolne od wad,
oznaczałoby to nie tylko to, że strony uznały przedmiotowy przenośnik taśmowy za
rzecz oznaczoną co do gatunku ale i to, że stronie powodowej przysługiwało
roszczenie o wymianę urządzenia na wolne od wad oparte także na przepisach
o gwarancji. Zgodnie z art. 579 k.c., kupujący może wykonywać uprawnienia
z gwarancji lub rękojmi niezależnie od siebie, co oznacza kumulatywny zbieg
roszczeń uprawniający kupującego do wyboru jednego z nich, jednak dokonanie
tego wyboru nie powoduje automatycznego wygaśnięcia innych roszczeń
wynikających z tej samej podstawy faktycznej, tj. z ujawnienia się określonej wady.
Gdy dojdzie już do procesu sądowego powód ma obowiązek - zgodnie z art. 126
i art. 187 k.p.c. - przytoczenia podstawy faktycznej swojego żądania, nie musi
natomiast wskazywać jego podstawy prawnej, co w przypadku roszczeń z rękojmi
lub gwarancji oznacza konieczność określenia, jakie wady wystąpiły w rzeczy
sprzedanej i jakie w związku z tym podjął działania wobec sprzedawcy przed
wystąpieniem do sądu oraz jakiego rozstrzygnięcia oczekuje od sądu.
Nie musi natomiast wyraźnie wskazywać, czy zgłoszone roszczenie opiera na
przepisach o rękojmi czy gwarancji. Przytoczona przez niego podstawa faktyczna
i sformułowane żądanie są wiążące dla sądu w tym znaczeniu, że prowadzi on
postępowanie dowodowe w aspekcie całego reżimu wybranej instytucji prawnej.
Jednakże ostatecznie to sąd rozstrzygający sprawę ma obowiązek dokonania
wyboru podstawy prawnej odpowiadającej ustalonej podstawie faktycznej
i zgłoszonemu roszczeniu oraz właściwej dla zapewnienia najlepszej ochrony
8
interesów powoda. Trzeba bowiem pamiętać, że przepisy o rękojmi i gwarancji
mają chronić kupującego i - jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
18 stycznia 2000 r. III CKN 524/98 (niepubl.) - przy zbiegu roszczeń wynikających
z tych przepisów, w granicach podstawy faktycznej powództwa, sąd uprawniony
jest do wyboru jednego z nich dla zapewnienia ochrony interesów powoda.
W rozpoznawanej sprawie Sądy obu instancji przyjęły jako podstawę prawną
powództwa i rozstrzygnięcia przepisy o rękojmi za wady fizyczne rzeczy nie
uzasadniając dlaczego wybrały ten reżim odpowiedzialności sprzedawcy za
stwierdzone wady urządzenia, choć w ustaleniach faktycznych znalazła się także
wzmianka o tym, że na urządzenie to udzielono gwarancji. Wprawdzie strona
powodowa nie powołała się na dokument gwarancyjny, jednak, jak wskazano
wyżej, okoliczność czy został on wydany oraz jaka była jego treść miała znaczenie
zarówno dla oceny, czy przedmiotem umowy była rzecz oznaczona co do gatunku
czy co do tożsamości, a więc dla oceny roszczenia na podstawie przepisów
o rękojmi za wady fizyczne, przyjętej przez Sądy, jak i dla ustalenia, czy w oparciu
o tę samą podstawę faktyczną powód może dochodzić tego samego roszczenia
także w oparciu o przepisy o gwarancji. W konsekwencji umożliwiłoby to dokonanie
przez Sądy wyboru reżimu odpowiedzialności zapewniającego najlepszą ochronę
kupującego. Brak oceny w tym przedmiocie nie pozwala na odparcie kasacyjnego
zarzutu naruszenia art. 579 w zw. z art. 577 k.c. Nieuzasadniony jest natomiast
zarzut naruszenia art. 321 k.p.c., gdyż przepis ten nie dotyczy zastosowania przez
sąd właściwej podstawy prawnej rozstrzygnięcia, a wyjścia ponad żądanie, czego
Sąd Apelacyjny nie uczynił.
Skuteczność wskazanych wyżej zarzutów kasacyjnych spowodowała
konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego (art. 39815
oraz art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art.
39821
k.p.c.).
Na koniec należy stwierdzić, że ze względu na związanie podstawą
rozstrzygnięcia Sądu drugiej instancji oraz zarzutami kasacyjnymi (art. 39813
§ 1 i 2
k.p.c.), poza oceną Sądu Najwyższego musiały pozostać wszystkie inne kwestie
9
dotyczące skuteczności roszczenia, w tym także zarzut pozwanego wygaśnięcia
roszczenia z rękojmi na podstawie art. 568 § 1 k.c.
jw