Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 77/12
UCHWAŁA
Dnia 28 listopada 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
SSA Władysław Pawlak
Protokolant Iwona Budzik
w sprawie z powództwa M. N.
przeciwko T. N.
o rozwód,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 28 listopada 2012 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 31 maja 2012 r.,
"Czy po uchyleniu ustawą z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie
ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych
innych ustaw (Dz. U. Nr 172, poz. 1804) art. 443 k.p.c.
dopuszczalne jest wydanie w sprawie o rozwód na wniosek jednego
z małżonków postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia roszczenia
o zaspokojenie potrzeb rodziny obejmującego także koszty
utrzymania pełnoletnich dzieci?"
2
podjął uchwałę:
W sprawie o rozwód sąd może na wniosek jednego
z małżonków orzec o obowiązku przyczyniania się do
zaspokojenia w czasie trwania postępowania potrzeb rodziny,
także obejmujących koszty utrzymania pełnoletnich dzieci.
3
Uzasadnienie
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało przy rozpoznawaniu przez Sąd Apelacyjny zażalenia pozwanego na
postanowienie Sądu Okręgowego o udzieleniu powódce w toku procesu o rozwód
zabezpieczenia roszczenia o zaspokojenie potrzeb rodziny obejmujących koszty
utrzymania niesamodzielnych jeszcze lecz pełnoletnich dzieci stron.
Sąd Apelacyjny powziął poważną wątpliwość prawną odnośnie do tego, czy
po uchyleniu art. 443 k.p.c. i zmianie modelu postępowania zabezpieczającego
w sprawach o rozwód, możliwe jest orzekanie w przedmiocie zabezpieczenia
roszczenia o zaspokojenie potrzeb rodziny w zakresie obejmującym dorosłe dzieci,
o którym sąd nie orzeka w wyroku rozwodowym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Dokonana ustawą z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks
postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 172, poz. 1804)
nowelizacja przepisów o zabezpieczeniu zmieniła model postępowania
zabezpieczającego w sprawach o rozwód w następstwie uchylenia przepisu art.
443 k.p.c., który w ramach tego postępowania nadawał mu odrębny charakter.
Przepis ten koncentrował w jednym sądzie całość spraw związanych z rozwodem,
powierzając sądowi prowadzącemu te sprawy na czas ich trwania, orzekanie
o wszelkich sprawach rodziny. Postanowienia wydawane na podstawie art. 443
k.p.c. regulowały objęty nimi przedmiot rozstrzygnięcia na czas procesu ostatecznie
(uchwała SN z dnia 21 września 1971 r., III CZP 43/71, OSNCP 1972, nr 3, poz. 46,
wyrok SN z dnia 8 listopada 1973 r., III CRN 245/73, OSNCP 1974, nr 6, poz. 118).
Na podstawie art. 443 § 2 k.p.c. do postanowień tych miały odpowiednio
zastosowanie przepisy o postępowaniu zabezpieczającym. Dla przedmiotów
objętych unormowaniem art. 443 k.p.c. przewidziany w nich tryb był trybem
wyłącznym i przez czas trwania procesu o rozwód wyłączał rozpoznanie objętych
nimi spraw w trybie zwykłym (uzasadnienie uchwał Sądu Najwyższego z dnia
15 kwietnia 1967 r., III CZP 23/67, OSNCP 1967, nr 11, poz.. 195 i z dnia
21 września 1971 r., III CZP 43/71, OSNCP 1972, nr 3, poz. 46).
4
Na podstawie art. 443 k.p.c. sąd orzekał na żądanie jednego z małżonków
lub z urzędu między innymi o obowiązku małżonków przyczyniania się do
zaspokojenia kosztów utrzymania rodziny przez czas trwania procesu.
Zgodnie z zachowującym aktualność stanowiskiem judykatury,
ukształtowanym jeszcze na gruncie art. 431 d. k.p.c. i przyjętym następnie także
przy wykładni art. 443 k.p.c., w toku procesu o rozwód małżonek może dochodzić
od współmałżonka przyczyniania się do kosztów utrzymania pełnoletniego dziecka
stron, jeżeli nie uzyskało ono jeszcze możności utrzymywania się samodzielnie i nie
zawarło małżeństwo (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego –
zasada prawna z dnia 29 stycznia 1960 r., I CO 43/59, OSN 1960, nr 3, poz. 66).
Podstawę tego stanowiska stanowi pogląd, że nie tylko dziecku przysługuje
względem każdego z rodziców roszczenie alimentacyjne ale i każdemu z rodziców,
jeżeli są małżeństwem, przysługuje na podstawie art. 27 kro własne roszczenie
względem współmałżonka o przyczynianie się do utrzymania dziecka.
Zarówno w odniesieniu do zabezpieczenia dochodzonego w sprawie
o rozwód roszczenia alimentacyjnego małoletniego dziecka, jak i zabezpieczenia
roszczenia małżonka względem współmałżonka o przyczynianie się do kosztów
utrzymania pełnoletniego dziecka, w stanie prawnym obowiązującym przed
uchyleniem art. 443 k.p.c., sąd orzekał o prawach osoby, niebędącej podmiotem
procesu. Przedmiot rozstrzygania na podstawie art. 443 k.p.c., o ile stanowiło go
zabezpieczenie kosztów utrzymania rodziny, nie był tożsamy z przedmiotem
rozstrzygnięcia w wyroku rozwodowym, który określa art. 58 k.r.o.
Po uchyleniu art. 443 k.p.c. do spraw o rozwód mają wprost zastosowanie,
wprowadzone tą samą ustawą z dnia 2 lipca 2004 r. przepisy o zabezpieczeniu.
Do zagadnień poprzednio uregulowanych przez art. 443 k.p.c., obecnie odnoszą
się przepisy art. 753 k.p.c., 755 k.p.c. i 756 k.p.c. Przepis art. 753 otrzymał nowe
brzmienie, zgodnie z którym w sprawach o alimenty zabezpieczenie może polegać
na zobowiązaniu obowiązanego do zapłaty uprawnionemu jednorazowo albo
okresowo określonej sumy pieniężnej. Użyte nim pojęcie „spraw o alimenty” należy
rozumieć szeroko, jako obejmujące także sprawy, w których zgłoszone zostało
żądanie przyczyniania się do zaspokojenia potrzeb rodziny. W zmienionym modelu
5
postępowania zabezpieczającego w sprawach o rozwód, nie przewiduje się
zabezpieczenia roszczeń alimentacyjnych z urzędu, a wraz z uchyleniem § 2 art.
321 k.p.c. wyłączona została w postępowaniu zabezpieczającym w odniesieniu do
roszczeń alimentacyjnych możliwość orzekania ponad żądanie.
Postępowanie zabezpieczające pozostaje w bezpośrednim i ścisłym związku
z dochodzonym roszczeniem. Użyte w art. 7301
k.p.c. pojęcie „roszczenia”, jako
przedmiotu zabezpieczenia należy rozumieć szeroko, jako każde uprawienie
doznające ochrony prawnej, sytuację prawną danego przedmiotu lub roszczenie
procesowe, będące przedmiotem postępowania cywilnego, w związku którym
zabezpieczenie orzeczono. Zabezpieczenie udziela zgłoszonemu roszczeniu
tymczasowej ochrony na czas trwania postępowania. O zasadności zgłoszonego
i wcześniej zabezpieczonego roszczenia sąd rozstrzyga ostatecznie w wyroku.
Roszczenie o dostarczanie rodzinie środków utrzymania i mające tę samą
podstawę prawną roszczenie o alimenty między małżonkami na czas procesu, nie
jest objęte przedmiotem orzekania sądu rozwodowego, który określa art. 58 k.r.o.
Obowiązki małżonków w tym zakresie wygasają bowiem wraz z ustaniem
małżeństwa (m. in. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2011 r., III CZP
39/11 (OSNC 2012, nr 3, poz. 33). Nie stanowi prawnej kontynuacji tego
obowiązku, nieistniejący do czasu prawomocnego rozwiązania małżeństwa przez
rozwód, obowiązek alimentacyjny małżonka, oparty na podstawie z art. 60 k.r.o.
Świadczenie uiszczone na podstawie postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia,
zobowiązującego do łożenia na rzecz małżonka kosztów utrzymania rodziny,
w razie prawomocnego oddalenia w wyroku rozwodowym jego żądania
o zasądzenie alimentów na podstawie art. 60 k.r.o. nie podlega zwrotowi, jako
świadczenie nienależne (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 października
2010 r., III CZP 59/10, OSNC 2011, nr 5, poz. 52, PPC 2012, nr 2, s. 335 z glosą
M. Iżykowskiego).
Podzielić należy stanowisko wyrażone w uzasadnieniu wymienionej uchwały
Sądu Najwyższego z dnia 20 października 2010 r., III CZP 59/10, zaakceptowane
także w piśmiennictwie, że uchylenie przepisu art. 443 k.p.c. nie spowodowało
zmiany szczególnego charakteru orzeczenia sądu rozwodowego o zabezpieczeniu
6
roszczeń o przyczynianie się do zaspokojenia potrzeb rodziny, które zachowało
cechę samoistności i ostateczności. Postanowienie to odrywa się od kończącego
sprawę o rozwód wyroku i nie podlega w nim weryfikacji, a jego kontrola odbywa
się w ramach postępowania zabezpieczającego. Poddanie rozpoznawanych
w postępowaniu odrębnym spraw o rozwód ogólnym regułom postępowania
zabezpieczającego nie może bowiem prowadzić do eliminacji celu tego
postępowania, do którego w kontekście zabezpieczenia odwołuje się art. 7301
§ 2
k.p.c., wykraczającego poza sam tylko interes małżonków. Celem rozpoznanie
sprawy o rozwód powinno być uzyskanie rezultatu zgodnego z zasadami ochrony
rodziny, dobra małoletnich dzieci i trwałości małżeństwa (uchwały pełnego składu
Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 1968 r., III CZP 70/66, OSNCP
1968, nr 5, poz.77 i z dnia 9 czerwca 1976 r., III CZP 46/75, OSNCP 1976, nr 9,
poz. 184).
Trafnie też w piśmiennictwie, które zaakceptowało to zapatrywanie, podnosi
się konieczność nowego podejścia do instytucji zabezpieczenia w jego obecnej
postaci, w tym w szczególności do funkcji i celu postępowania zabezpieczającego.
W ramach tego przychylność zyskuje pogląd, że w pewnych sytuacjach
zabezpieczenie może różnić się co do sposobu od zaspokojenia roszczenia,
a postanowienie o zabezpieczeniu może antycypować orzeczenie co do istoty
sprawy. Podstawową ideą postępowania zabezpieczającego ustawodawca uczynił
wzgląd na interes prawny w jego udzieleniu, przez co przepis art. 7301
§ 1 k.p.c.
definiuje sytuacje, gdy brak zabezpieczenia uniemożliwi lub poważnie utrudni
wykonanie zapadłego w sprawie orzeczenia lub w inny sposób uniemożliwi
lub poważnie utrudni osiągnięcie celu postępowania. W tak szerokim pojęciu
„osiągnięcia celu postępowania” mieści się zabezpieczenie roszczeń
alimentacyjnych polegające na płaceniu określonych kwot pieniężnych, a także
regulowanie różnych spraw związanych z bytem rodziny w trakcie procesu
rozwodowego.
Względy te uzasadniają przyjęcie, że sąd rozwodowy może w toku
postępowania dokonać zabezpieczenia roszczenia o zaspokojenie potrzeb rodziny.
7
Wniosek taki uzasadnia także treść art. 445 k.p.c., realizującego po
uchyleniu art. 443 k.p.c., ten sam cel w postaci skupienia całości szeroko
rozumianych spraw o charakterze „alimentacyjnym” w sądzie, przed którym toczy
się sprawa o rozwód.
Sprawą o zaspokojenie potrzeb rodziny w rozumieniu art. 445 § 1 i 2 jest
oparta na podstawie art. 27 kro sprawa z powództwa jednego małżonka przeciwko
drugiemu małżonkowi o wykonanie obowiązku przyczyniania się do zaspokojenia
potrzeb rodziny przez płacenie w tym celu stosownych kwot. Celem obowiązku
alimentacyjnego z art. 27 k.r.o., który ma szerszy zakres niż zwykły obowiązek
alimentacyjny, jest uzyskanie od obojga małżonków środków materialnych dla
zapewnienia prawidłowego funkcjonowania rodziny jako całości oraz zaspokojenia
uzasadnionych potrzeb jej poszczególnych członków, przy zachowaniu zasady
równej stopy życiowej. Małżonek może wystąpić przeciwko współmałżonkowi
z żądaniem ustalenia obowiązku dostarczania małoletniemu dziecku środków
utrzymania i wychowania na podstawie art. 27 k.r.o. lub, jako przedstawiciel
ustawowy dziecka, może żądać zasądzenia alimentów na jego rzecz w oparciu
o art. 128 i nast. k.r.o. Uwzględniając powództwo oparte na podstawie z art. 27
k.r.o. sąd zasądza od małżonka uchylającego się od wykonywania obciążającego
go obowiązku łączną kwotę na zaspokojenie potrzeb całej rodziny. Małżonek, który
występuje z takim roszczeniem lub z wnioskiem o jego zabezpieczenie działa
w imieniu własnym, a nie w imieniu dzieci, których potrzeby - także gdy są
pełnoletnie lecz niesamodzielne finansowo i obowiązek ich utrzymani obciąża
rodziców - pokrywać ma zasądzona kwota. Zmiana stanu prawnego i uchylenie art.
443 k.p.c. pozostaje więc bez wpływu na możliwość wydanie w sprawie o rozwód
postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia roszczenia o zaspokojenie potrzeb
rodziny obejmującego koszty utrzymania pełnoletnich dzieci.
Udzielenie zabezpieczenia w zakresie kosztów utrzymania rodziny nie
wymaga zgłoszenia żądania ich zasądzenia, wystarczający jest sam wniosek
o zabezpieczenie. Wniosek może być, zgodnie z art. 730 § 2 k.p.c., złożony przed
wytoczeniem powództwa o rozwód, w trakcie trwania procesu - w inicjującym go
pozwie lub później przed sądami obu instancji. Aktualny pozostaje, w odniesieniu
do omawianej problematyki, zasadniczy dorobek orzecznictwa i piśmiennictwa jaki
8
ukształtował się w czasie obowiązywania art. 443 k.p.c. i poprzedzającego go art.
431 d. k.p.c. Wyłączenie w toku sprawy o rozwód, wszczęcia odrębnego
postępowania o zaspokojenie potrzeb rodziny, co do świadczeń za okres od
wytoczenia powództwa o rozwód wynika wprost z art. 445 § 1 k.p.c. Pozew lub
wniosek o zabezpieczenie w takiej sprawie podlega przekazaniu do sądu
rozpoznającego sprawę o rozwód, w celu rozstrzygnięcia według przepisów
o postępowaniu zabezpieczającym.
Przepis art. 445 § 1 k.p.c. rozstrzyga sytuację zbiegu określonych w nim,
toczących się już postępowań z postępowaniem rozwodowym i nie ogranicza
w żaden sposób możliwości zgłoszenia wniosku o udzielenie zabezpieczenia
bezpośrednio w sprawie o rozwód, a z uwagi na wyłączenie możliwości wytaczania
powództwa w przedmiocie w nim opisanym w trakcie sprawy o rozwód, w ramach
określonej nim sekwencji czasowej, wprost nakazuje taki tryb postępowania.
Przepis art. 445 § 1 k.p.c. nie ma zastosowania do spraw o zaspokojenie potrzeb
rodziny i o alimenty, wszczętych w czasie trwania procesu o rozwód, lecz
dotyczących świadczeń za okres poprzedzający wszczęcie tych spraw.
Z tych względów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. podjął
uchwałę jak na wstępie.
jw