Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 63/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 stycznia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa E. H.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 stycznia 2013 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 13 września 2011 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. przyznaje adw. A. S. od Skarbu Państwa -
Sądu Apelacyjnego kwotę 2700 (dwa tysiące siedemset)
złotych powiększoną o 23% podatku VAT tytułem
wynagrodzenia za udzielenie powodowi z urzędu
nieopłaconej pomocy prawnej w postępowaniu
kasacyjnym.
2
Uzasadnienie
E. H. wniósł o zasądzenie od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w W.
200 000 zł z ustawowymi odsetkami.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 22 marca 2011 r. oddalił powództwo. Ustalił,
że powód, urodzony 18 kwietnia 1944 r., w okresie od dnia 1 września 1971 roku
do dnia 31 października 1979 r. pracował w Ośrodku Badawczo - Rozwojowym
Gospodarki Energetycznej w K. na stanowisku technika mechanika. Od dnia 11
czerwca 2002 r. do dnia 4 października 2004 r. był zarejestrowany jako bezrobotny
w Powiatowym Urzędzie Pracy w K. Ponownie zarejestrował się w dniu 30 marca
2006 r. Dnia 3 lutego 2009 r. wystąpił z wnioskiem do organu rentowego o
przyznanie mu prawa do emerytury. Zakład Ubezpieczeń Społecznych - Oddział w
C. decyzją z dnia 19 lutego 2009 r. odmówił powodowi prawa do emerytury,
ponieważ nie udokumentował on wymaganego okresu składkowego i
nieskładkowego. Wykazał jedynie 16 lat, 1 miesiąc i 4 dni okresów składkowych.
Od decyzji tej powód odwołał się do Sądu Okręgowego, który wyrokiem z dnia 16
lipca 2009 r. oddalił odwołanie. Od tego wyroku powód wniósł apelację, którą Sąd
Apelacyjny oddalił wyrokiem z dnia 8 kwietnia 2010 r., podzielając stanowisko, że
powód nie wykazał co najmniej dwudziestoletniego okresu składkowego
i nieskładkowego, zatem nie mógł skutecznie ubiegać się o przyznanie prawa do
emerytury.
Sąd Okręgowy przyjął, że powództwo nie mogło być uwzględnione z uwagi
na brak podstaw prawnych. Autonomiczność i odrębność przepisów prawa
ubezpieczeń społecznych wobec przepisów prawa cywilnego sprawia, że do
stosunków ubezpieczenia społecznego dopuszcza się tylko w drodze wyjątku
stosowanie regulacji cywilistycznych, a przepisy ustaw o ubezpieczeniach
społecznych nie przewidują możliwości zwrotu uiszczonych składek.
Powód wniósł apelację od wyroku Sądu Okręgowego. Odwołał się do
przepisów Konstytucji, podkreślając, że zapłacone składki stanowią jego własność,
która podlega zwrotowi.
3
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 13 września 2011 r. oddalił apelację i
zasądził od powoda na rzecz pozwanego 2 700 zł tytułem kosztów postępowania
apelacyjnego. Podzielił ocenę Sądu Okręgowego, że składki zusowskie, jako
danina publiczno-prawna, uregulowana autonomicznymi przepisami, nie podlegają
zwrotowi. Powód powoływał się na wyrządzenie mu szkody przez pracowników
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych czy też funkcjonariuszy Państwa, którzy
„zwracają dobra Kościołowi Katolickiemu, a odmawiają zwrotu zapłaconych przez
powoda składek”. Sąd Apelacyjny uznał jednak, że odpowiedzialność pozwanego z
tytułu czynów niedozwolonych (art. 415 i nast. k.c.) nie powstała ze względu na
brak przesłanki bezprawności. Również przepisy o ochronie własności (art. 222
k.c.) nie mają zastosowania, bowiem wpłacone fundusze nie stanowią własności
powoda. Składki na ubezpieczenie emerytalne odprowadzane do funduszu nie są
prywatną własnością członka funduszu, ale, z uwagi na ich przeznaczenie, mają
publicznoprawny, ubezpieczeniowy charakter, który zachowują nadal po
przekazaniu przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych ich części do funduszu.
Środki na ubezpieczenie społeczne są przeznaczane na wypłatę świadczeń dla
wszystkich ubezpieczonych podmiotów. Sąd Apelacyjny przyjął też, że nie znajduje
zastosowania eksponowany przez powoda art. 337 k.c. Podkreślił, że nawet
pomijając fakt, iż powód nie jest samoistnym posiadaczem wpłaconych składek,
roszczenie o ochronę posiadania wygasa z upływem roku od chwili naruszenia.
Powód wniósł skargę kasacyjną, w której zaskarżył wyrok Sądu
Apelacyjnego w całości, zarzucając naruszenie prawa materialnego, mianowicie
art. 410 § 2 k.c., art. 64 Konstytucji oraz art. 27 pkt 2 (chodzi zapewne o art. 27 ust.
1 pkt 2) ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (jedn. tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.)
w związku z art. 67 ust. 1 Konstytucji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia art. 410 § 2 k.c. jest nietrafny. Przepis ten definiuje
świadczenie nienależne. Powód bliżej nie określa, na czym miałaby polegać
nienależność uiszczonych przez niego składek na ubezpieczenie społeczne, można
jednak sądzić, że chodzi mu o sytuację, gdy zamierzony cel świadczenia nie został
4
osiągnięty (condictio causa data causa non secuta). Sąd Najwyższy przyjął
w wyroku z dnia 21 października 2008 r., II UK 71/08 (OSNP 2010, nr 7-8,
poz. 104), że przepisy lub instytucje prawa cywilnego mogą być stosowane na
gruncie ubezpieczeń społecznych tylko na podstawie wyraźnego przepisu prawa
ubezpieczeń społecznych. Autonomiczność i odrębność przepisów prawa
ubezpieczeń społecznych wobec przepisów prawa cywilnego sprawia, iż na gruncie
stosunków ubezpieczenia społecznego dopuszcza się tylko na zasadzie wyjątku
stosowanie wskazanych expressis verbis regulacji cywilistycznych. Według Sądu
Najwyższego, żadne nienależnie zapłacone składki z określonego ważnego lub
nieważnego stosunku ubezpieczenia nie nabywają charakteru świadczeń
nienależnych organowi rentowemu w rozumieniu art. 410 k.c. także dlatego,
że wszelkie należności opłacone tytułem składek na ubezpieczenie społeczne
podlegają na wniosek ich płatników zwrotowi w terminach określonych
w przepisach prawa ubezpieczeń społecznych. Obecnie problematyka zwrotu
nienależnie opłaconych składek jest uregulowana w art. 24 ust. 6a - 6h ustawy
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W konsekwencji
należy zatem przyjąć, że przepis o nienależnym świadczeniu (art. 410 k.c.) nie ma
zastosowania do żądania zwrotu nienależnie pobranej – zdaniem powoda – składki
na ubezpieczenie emerytalne.
Nie jest też trafny zarzut naruszenia art. 64 Konstytucji, który w trzech
ustępach określa konstytucyjną ochronę prawa własności, innych praw
majątkowych oraz prawa dziedziczenia. Sąd Najwyższy podkreślił w wyroku z dnia
4 czerwca 2008 r., II UK 12/08 (OSNP 2009, nr 21-22, poz. 291), że składki na
ubezpieczenie emerytalne odprowadzane do funduszu nie są prywatną własnością
członka funduszu, a pochodzą z podziału przekazywanej Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych składki na to właśnie ubezpieczenie i przeliczone na jednostki
rozrachunkowe stanowią podstawę nabywania przez członka funduszu uprawnień
cząstkowych do przyszłej emerytury do czasu nabycia prawa do całości środków
zgromadzonych na indywidualnym koncie. Zatem składka emerytalna, z uwagi na
jej przeznaczenie na tworzenie funduszu emerytalnego, posiada publicznoprawny
ubezpieczeniowy charakter, który zachowuje nadal po przekazaniu przez Zakład jej
części do funduszu (por. także uzasadnienie posiadającej moc zasady prawnej
5
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia 2006 r., III CZP 121/05, OSNP 2007,
nr 3-4, poz. 50).
Bezprzedmiotowy jest wreszcie zarzut naruszenia art. 27 ust. 1 pkt 2 ustawy
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w związku z art. 67
ust. 1 Konstytucji. Pierwszy z tych przepisów uzależnia przysługiwanie emerytury
od łącznego spełnienia przesłanki osiągnięcia wieku emerytalnego (powód spełnił
tę przesłankę) oraz istnienia okresu składkowego i nieskładkowego wynoszącego
co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, z zastrzeżeniem art. 27a (powód
nie spełnił tej przesłanki). Zgodnie natomiast z art. 67 ust. 1 Konstytucji, „Obywatel
ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy
ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego.
Zakres i formy zabezpieczenia społecznego określa ustawa.”. Powód twierdzi
mianowicie, że przepis ten formułuje tylko jedną przesłankę przysługiwania prawa
do emerytury, podczas gdy w art. 27 ust. 1 pkt 2 ustawy o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych niezgodnie z Konstytucją sformułowano
jeszcze drugą przesłankę – wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego.
Niezależnie od tego, że zarzut ten jest nietrafny (zob. powołany wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 4 czerwca 2008 r., II UK 12/08 oraz wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 10 listopada 2010 r., III UK 5/10, OSNP 2012, nr 3-4, poz. 43), mógł on być
ewentualnie powoływany w postępowaniu o przyznanie powodowi prawa do
emerytury, a nie w niniejszej sprawie o zwrot składek jako świadczeń nienależnych.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
orzekł, jak w sentencji.