Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 486/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 marca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska (sprawozdawca)
SSA Monika Koba
w sprawie z powództwa W. K.
przeciwko S. G.
o wykonanie zapisu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 7 marca 2013 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 12 kwietnia 2012 r.,
I. oddala skargę kasacyjną,
II. zasądza od pozwanego na rzecz powódki kwotę 2700
(dwa tysiące siedemset) zł tytułem zwrotu kosztów
zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 29 grudnia 2011 r. Sąd Okręgowy w P. oddalił powództwo
W. K. skierowane przeciwko S. G. o wykonanie zapisu. Sąd Okręgowy ustalił, że
powódka była właścicielką nieruchomości, którą zbyła i w zamian, oprócz gotówki,
pozyskała od nabywców mieszkanie stanowiące spółdzielcze własnościowe prawo
do lokalu o powierzchni 38,1 m2
składające się z dwóch pokoi, kuchni, łazienki i
ubikacji. Mieszkając w tym mieszkaniu powódka zaadaptowała nadto na cele
mieszkalne cześć korytarza. Lokal ten powódka sprzedała w roku 1993 i całą
uzyskaną z tego tytułu kwotę podarowała córce i zięciowi na zakup, do ich majątku
wspólnego, większego mieszkania, w którym następnie z nimi zamieszkała. Córka
powódki, S. G., zmarła 14 marca 2010 r. Pozostawiła testament własnoręczny
sporządzony 29 września 2003 r., z którego wynikało, że mieszkanie przeznaczyła
mężowi zobowiązując go do kupna jej matce mieszkania M-3, w nowym
budownictwie, z jasną kuchnią, o takim samym standardzie, jaki miało sprzedane
mieszkanie matki. Zgodnie z treścią prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu
nabycia spadku po S. G., spadek po niej nabył mąż S. G. Do kręgu spadkobierców
ustawowych po S. G. należy nadto jej syn, D. G. Powódka wezwała pozwanego do
wykonania zapisu; wezwanie pozostało bezskuteczne. Strony w toku postępowania
ustaliły, że wartość mieszkania pozostałego w spadku wynosi 320.000 zł, natomiast
takiego jak będące przedmiotem zapisu – 220.000 zł. Zarówno powódka jak i
pozwany utrzymują się z rent, przy czym pozwany uzyskuje jeszcze niewielki
dochód miesięczny z innego źródła.
Powódka domagała się zobowiązania pozwanego do wykonania zapisu
przez zobowiązanie go do nabycia na jej rzecz spółdzielczego własnościowego
prawa do lokalu lub lokalu stanowiącego odrębną nieruchomość, spełniającego
warunki określone w testamencie, to jest mieszkania dwupokojowego typu M-3,
o powierzchni 38 m2
, z jasną kuchnią, w nowym budownictwie, ewentualnie
zobowiązania pozwanego do zapłaty na jej rzecz sumy pieniężnej stanowiącej
równowartość takiego mieszkania. Żądanie ewentualne zapłaty zostało przez
powódkę sprecyzowane jako żądanie zapłaty 220.000 zł. Rozstrzygając o żądaniu,
Sąd Okręgowy ustalił, że jedynym składnikiem majątkowym, jaki pozostał w spadku
3
po S. G. jest udział w wysokości ½ w prawie do lokalu mieszkalnego, a zatem
wartość spadku po niej wynosi 160.000 zł. Tymczasem zgłoszone roszczenie,
o wykonanie zapisu, dotyczy prawa o wartości 220.000 zł. Biorąc pod uwagę, że
spadkodawczyni pozostawiła jako spadkobierców ustawowych męża i syna, każdy
z nich dziedziczyłby wartość odpowiadającą kwocie 80.000 zł. Syn spadkodawczyni
jest uprawniony do zachowku w wysokości 40.000 zł (art. 991 k.c.). Stąd też
wartość spadku po odjęciu długów spadkowych wynosi 120.000 zł (160.000 –
40.000). Zgodnie z art. 1033 k.c., odpowiedzialność spadkobierców z tytułu
zapisów i poleceń ogranicza się zawsze do wartości stanu czynnego spadku, przy
czym zgodnie z treścią art. 998 § 1 k.c., pozwany jest odpowiedzialny za zapis
i polecenie tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej wartość udziału
spadkowego, który stanowi podstawę do obliczenia należnego mu zachowku czyli
do kwoty 80.000 zł. Cena zakupu mieszkania przekracza tę kwotę o 140.000 zł.
Powódka nie zaproponowała pozwanemu, że zwróci mu wynikającą z zestawienia
tych kwot różnicę, czyli kwotę 140.000 zł, a zważywszy na jej wiek i sytuację
finansową, dopłaty takiej nie byłaby w stanie uczynić. Sąd Okręgowy w swoich
rozważaniach o dopłacie odwołał się do uchwały Sądu Najwyższego z dnia
31 stycznia 2001 r. III CZP 50/00, z której wynika, że jeżeli wykonanie zapisu,
którego przedmiotu nie da się podzielić, przekracza granice odpowiedzialności
spadkobiercy określone w art. 998 § 1 k.c., zapisobierca może żądać wykonania
zapisu, uiszczając odpowiednią sumę pieniężną; roszczenie zapisobiercy musi
zostać ograniczone do granic odpowiedzialności spadkobiercy. Sąd Okręgowy
podzielił pogląd wyrażony w uzasadnieniu tej uchwały, że jeżeli przedmiotem
zapisu jest niepodzielne prawo, oznaczone co do tożsamości, wówczas nie ma
podstaw, aby zamiast wykonania zapisu w naturze żądać zapłaty ekwiwalentu
wyliczonego z uwzględnieniem art. 998 § 1 k.c. Dlatego, jeżeli zmniejszeniu
podlega zapis, którego przedmiot jest niepodzielny, zapisobierca zachowuje prawo
żądania całkowitego wykonania zapisu uiszczając zobowiązanemu do wykonania
zapisu odpowiednią sumę pieniężną. Powódka nie zadeklarowała dokonania
dopłaty, a jej sytuacja majątkowa dopłatę tę wyklucza. Oznacza to, że świadczenie
pozwanego stało się niemożliwie, tym samym, wygasło z przyczyn, za które
4
pozwany jako dłużnik odpowiedzialności nie ponosi (art. 475 k.c.). Stan taki
prowadził do oddalenia powództwa.
Na skutek apelacji powódki zaskarżającej wyrok w części oddalającej
żądanie ewentualne i domagającej się zmiany w tej części wyroku przez
zasądzenie od pozwanego na jej rzecz, po sprecyzowaniu, kwoty 80.000 zł, Sąd
Apelacyjny wyrokiem z dnia 12 kwietnia 2012 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten
sposób, że zasądził od pozwanego na rzecz powódki 80.000 zł z ustawowymi
odsetkami od 9 września 2011 r. i orzekł o kosztach postępowania. W
uzasadnieniu Sąd Apelacyjny wskazał, że przedmiotem zapisu było zobowiązanie
do nabycia mieszkania spełniającego określone warunki, a nie konkretne
mieszkanie. Spadkobierca nie może uchylić się od obowiązku wykonania zapisu
powołując się na to, że wartość niedającego się podzielić przedmiotu zapisu
przekracza granice jego odpowiedzialności, a zapisobierca nie ofiaruje stosownej
dopłaty Zaakceptowanie takiego stanowiska prowadziłoby do uwolnienia
spadkobiercy od wykonania obarczającego go obowiązku. Nie znajdując w art. 998
§ 1 k.c. odpowiedzi w jaki sposób zabezpieczyć interesy zapisobiercy, Sąd odwołał
się do wykładni testamentu stwierdzając, że wolą spadkodawczyni było
zabezpieczenie powódki; zamiar ten można zrealizować orzekając o obowiązku
zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wartości zobowiązania będącego
przedmiotem zapisu, z ograniczeniem tej sumy do wartości czynnej spadku
ustalonej z uwzględnieniem art. 1033 k.c. oraz art. 998 § 1 k.c., co
w okolicznościach sprawy oznacza kwotę 80.000 zł.
W skardze kasacyjnej od tego wyroku, opartej na podstawie z art. 3983
§1
pkt 1 k.p.c., pozwany zarzucił naruszenie art. 998 § 1, art. 968 § 1, art. 982 k.c., art.
948 § 1 i art. 1006 k.c. We wnioskach skarżący domagał się uchylenia
zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest nieuzasadniona.
Zgodnie z art. 968 § 1 k.c. zapisem jest ustanowione w testamencie
obciążenie spadkobiercy obowiązkiem spełnienia na rzecz konkretnego
zapisobiercy określonego świadczenia majątkowego. W wyniku zapisu powstaje
5
między spadkobiercą a zapisobiercą stosunek zobowiązaniowy, obciążający
spadkobiercę. Przedmiotem zapisu może być każde świadczenie o charakterze
majątkowym polegające zarówno na działaniu jak i na zaniechaniu (znoszeniu).
Przedmiotem zapisu może być przeto każde prawo majątkowe, w tym również
takie, które spadkobierca, dla wykonania zapisu musi dopiero nabyć.
W rozpoznawanej sprawie przedmiotem zapisu uczynionego na rzecz
powódki było prawo do lokalu. Zgodnie bowiem z treścią tego rozrządzenia
pozwany miał obowiązek przenieść na powódkę spółdzielcze prawo do lokalu lub
własność lokalu o standardzie podobnym do lokalu, który powódka sprzedała na
potrzeby córki i zięcia. Lokalu takiego w spadku nie było, co też oznaczało, że dla
wykonania zapisu pozwany miał obowiązek lokal taki nabyć, a po nabyciu
przenieść prawa do niego na powódkę. Wartość takiego prawa, jak wynikało
z niekwestionowanych ustaleń sądów, wynosiła 220.000 zł, podczas gdy pozwany,
sam będąc uprawniony do zachowku, ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe
do wysokości nadwyżki przekraczającej wartość udziału spadkowego, który stanowi
podstawę do obliczania należnego mu zachowku. To uprawnienie pozwanego,
wynikające z art. 998 § 1 k.c. pociąga za sobą ograniczenie jego odpowiedzialności
za zapis; celem tego ograniczenia jest ochrona jego własnego zachowku.
W okolicznościach sprawy odpowiedzialność pozwanego za zapis ograniczona
była do kwoty 80.000 zł, stąd też różnica wynosiła 140.000 zł, w odniesieniu do
której Sąd pierwszej instancji, w ślad za stanowiskiem Sądu Najwyższego
przedstawionym w uzasadnieniu uchwały z dnia 31 stycznia 2001 r. III CZP 50/00,
(OSNC 2001 r., nr 7-8, poz.99), wyraził pogląd o konieczności dokonania przez
powódkę na rzecz pozwanego dopłaty w tej kwocie. Zauważyć jednak należy, że
stanowisko wyrażone w uchwale dotyczyło sytuacji gdy zapis nakładał na
spadkobiercę obowiązek przeniesienia na zapisobiercę prawa należącego do
spadku. Taka sytuacja w sprawie niniejszej nie zachodziła. Prawo, które
spadkodawczyni przeznaczyła matce, nie należało do spadku, ani nawet nie
pozostawało w majątku własnym pozwanego. Dla wykonania zapisu pozwany
musiałby prawo to dopiero nabyć. Należy przeto stwierdzić, że obowiązek powódki
zapłaty pozwanemu odpowiedniej sumy pieniężnej, zgodnie ze stanowiskiem Sądu
Najwyższego wyrażonym w powołanej uchwale, powstałby dopiero z chwilą
6
zobowiązania pozwanego do złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu na
powódkę prawa, które – po nabyciu – znalazłoby się w majątku pozwanego, co jak
wskazano, nie może nastąpić, właśnie z uwagi na brak przedmiotu zapisu w jego
majątku.
Powstała sytuacja nie uzasadnia jednak wniosku o bezskuteczności zapisu,
nie zaszły bowiem przesłanki z art. 976 k.c. Zapis jako zobowiązanie podlega
ogólnym przepisom kodeksu cywilnego o wykonaniu zobowiązań. Jeżeli przeto
dłużnik nie wykonuje zobowiązania, a z okoliczności sprawy wynika, że stan
niewykonania zobowiązania jest trwały, wierzycielowi przysługuje roszczenie
o naprawienie szkody wynikłej z niewykonania tego zobowiązania (art. 471 k.c.).
Okoliczności sprawy jednoznacznie wskazują, że pozwany nie nabędzie prawa do
lokalu celem przeniesienia go na powódkę, skoro kategorycznie sprzeciwia się
wykonaniu zapisu. Wynikające z art. 471 k.c. domniemanie niewykonania
zobowiązania z przyczyn leżących po stronie pozwanego nie zostało przez
skarżącego w toku procesu obalone, ponadto brak środków finansowych nie może
być poczytany jako okoliczność, za którą dłużnik nie ponosi odpowiedzialności.
Niewykonanie zobowiązania z tytułu zapisu uzasadnia odpowiedzialność
odszkodowawczą pozwanego, a zatem i zasądzenie odszkodowania. Wysokość
odszkodowania należnego powódce nie mogłaby jednak przekraczać kwoty
ustalonej z uwzględnieniem ograniczenia odpowiedzialności pozwanego określonej
w art. 998 § 1 k.c. (w związku z art. 361 § 2 k.c.). Jak wynikało z ustaleń sądów,
była to kwota 80.000 zł – i taka kwota została zasądzona zaskarżonym wyrokiem.
W świetle powyższych uwag, stwierdzić należy, że zaskarżony wyrok, mimo
częściowo błędnego uzasadnienia, odpowiada prawu. Z przedstawionych przeto
przyczyn na podstawie art. 39814
k.p.c. orzeczono jak w sentencji.
O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 98 § 1
i 3 k.p.c. w związku z § 6 ust. 6 w związku z § 13 ust. 4 pkt 2 rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności
adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów niepłaconej pomocy
prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.).
db