Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 442/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 marca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Marian Kocon
w sprawie z powództwa D. B.
przeciwko Z. B. T. i S. M. T.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 7 marca 2013 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 16 lutego 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powódka D. B. domagała się zasądzenia od pozwanych małżonków Z. T. i
S. T. kwoty 125.310 zł z odsetkami. Żądanie to motywowała tym, że uiściła
zaległości podatkowe obciążające pozwanych jako zbywców na jej rzecz kilku
nieruchomości. Sąd Okręgowy zasądził od obu pozwanych dochodzoną należność
po dokonaniu następujących ustaleń faktycznych.
Decyzjami z dnia 26 czerwca 2003 r. Dyrektor Urzędu Kontroli Skarbowej
(UKS) określił pozwanemu S. T. zobowiązanie obejmujące podatek akcyzowy za
ustalone miesiące w 2002 i 2003 r. W dniu 1 lipca 2003 r. pozwani zawarli
z powódką kilka umów sprzedaży użytkowania wieczystego i własności
nieruchomości wchodzących w skład ich majątku wspólnego. W tym dniu doszło też
do sprzedaży na rzecz powódki nieruchomości stanowiącej majątek odrębny
pozwanego.
W dniu 29 września 2005 r. pozwani małżonkowie ustanowili rozdzielność
majątkową a Decyzjami Naczelnika Urzędu Celnego w Ł. z dnia 12 września 2007
r. orzeczono o solidarnej odpowiedzialności powódki jako nabywcy środków
trwałych związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej przez zbywcę – S.
T. (męża) za jego zaległe należności podatkowe. Decyzje te stały się ostateczne i
na ich podstawie została wszczęta egzekucja.
W ocenie Sądu Okręgowego, należności podatkowe pozwanego mogły być
zaspokojone z majątku wspólnego pozwanych małżonków (art. 41 § 1 k.r.o.,
w brzmieniu przed dniem 20 stycznia 2005 r.). W wyniku więc uiszczenia podatku
obciążającego pozwanego przez powódkę (osobę trzecią) korzyść majątkową
odnieśli oboje pozwani małżonkowie. Powinni oni być zobowiązani do zwrotu kwoty
odpowiadającej zapłaconemu podatkowi na podstawie art. 405 k.c., a ich
odpowiedzialność ukształtowana jest in solidum.
W wyniku apelacji wniesionej tylko przez pozwaną, Sąd Apelacyjny zmienił
zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił powództwo wobec strony apelującej
(pozwanej). Akceptując ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji, Sąd
Apelacyjny poszukiwał właściwej podstawy prawnej żądania powódki i wyjaśnił,
że nie ma tu zastosowania przepis art. 518 § 1 pkt 1 k.c. (z racji braku zbywalności
wierzytelności podatkowej), a także przepis art. 405 k.c., skoro nie zostały
3
wykazane przez powódkę wszystkie przesłanki roszczenia z bezpodstawnego
wzbogacenia skierowanego wobec pozwanej. Stan zubożenia powódki powstał
dopiero po uiszczeniu należności podatkowych (2008 – 2010 r.), pozwani
małżonkowie pozostawali wówczas w ustroju rozdzielności majątkowej, toteż stan
wzbogacenia mógł powstać jedynie w majątku pozwanego, a nie jego żony, która
nie była podatnikiem, nie miała już majątku wspólnego z pozwanym i umorzono
wobec niej postępowanie egzekucyjne.
W skardze kasacyjnej powódki podnoszono zarzuty naruszenia prawa
materialnego, tj. art. 29 § 1 § 2, art. 111 § 1, 3 i 4 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r.
– Ordynacja podatkowa (tj. Dz. U. z 2005 r., nr 8, poz. 60 ze zm.; cyt. dalej jako
„ordynacja podatkowa z 1997 r.”), art. 405 k.c. i art. 471 k.c. Skarżąca wnosiła
o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i jego zmianę poprzez uwzględnienie
jej żądania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
1. Podstawowe znaczenie ma zarzut naruszenia art. 405 k.c., przy czym
z prawnej motywacji tego zarzutu wynika, że skarżącej chodzi o wadliwą
subsumpcję (nie są bowiem podnoszone zarzuty naruszenia prawa procesowego),
a nie o „błędną wykładnię” tego przepisu (s. 3 i n. skargi).
Zapłata należności podatkowej obciążającej inną osobę (podatnika) może
oznaczać, oczywiście, stan bezpodstawnego wzbogacenia płacącego, nawet
wówczas, gdy w wyniku odpowiedniej decyzji podatkowej przyjęto solidarną
odpowiedzialność osoby płacącej za zobowiązania podatkowe (art. 107 § 1a
– ordynacji podatkowej z 1997 r.). W takiej sytuacji bezpodstawnie wzbogaconym
może być podatnik a uzyskana przez niego korzyść majątkowa polega
na nieponiesieniu (zaoszczędzeniu) wydatku związanego z zapłatą należności
podatkowej. Z treści zaskarżonego wyroku wynika, że Sąd Apelacyjny przyjął
istnienie wzbogacenia pozwanego podatnika kosztem majątku strony pozwanej
i w tym zakresie wyrok tego Sądu jest prawomocny.
Powstaje natomiast kwestia, czy roszczenie z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia (art. 405 k.c.) mogło powstać po stronie powódki także wobec
pozwanej, a więc – czy skarżąca wykazała wszystkie przesłanki takiego roszczenia.
4
Decydujące znaczenie w tym zakresie mają, oczywiście, ustalenia faktyczne
dokonane przez Sądy meriti (art. 3983
§ 3 k.p.c.).
Po pierwsze, strona skarżąca bezzasadnie przyjmuje, że zapłata należności
podatkowych obciążających pozwanego doprowadziła do „zmniejszenia również
pasywów u pozwanej, a tym samym – bezpodstawnego wzbogacenia również
u pozwanej” (s. 3 skargi). Z ustaleń Sądów meriti wynika bowiem to, że pozwana
(żona podatnika) nie została objęta odpowiednią decyzją ustanawiającą jej
solidarną odpowiedzialność podatkową z podatnikiem (mężem; art. 112 § 1 i art.
107 § 1a ordynacji podatkowej z 1997 r.). Oznacza to, że pozwaną nie obciążał
wynikający z takiej decyzji obowiązek zapłaty podatku określonego w decyzji
podatkowej. Nie uzyskała ona bowiem w ten sposób statusu osoby odpowiedzialnej
solidarnie za zadłużenie podatkowe małżonka. Wbrew sugestii powódki, Sąd
Apelacyjny nie mógłby „stosować art. 111 § 1, 3 i 4 ordynacji podatkowej z 2007 r.”
i „ustalić solidarnej odpowiedzialności pozwanych za zaległości podatkowe
pozwanego”. Przepis ten mógłby bowiem stanowić podstawę prawną wydania
decyzji podatkowej orzekającej o solidarnej odpowiedzialności wskazanych w nim
podmiotów. Zapłata przez powódkę podatków obciążających pozwanego
nie spowodowała zatem – wbrew stanowisku skarżącej – stanu wzbogacenia
w rozumieniu art. 405 k.c. także po stronie pozwanej w postaci wspomnianego
w skardze „zmniejszenia pasywów” w jej majątku. Jeżeli zatem wobec małżonka
podatnika nie wydano decyzji podatkowej o jego solidarnej odpowiedzialności
z podatnikiem (art. 111 § 1 i § 3 ordynacji podatkowej z 1997 r.), osoba trzecia
(nabywca przedsiębiorstwa podatnika) po zapłaceniu należności podatkowej
podatnika nie nabywa roszczenia na podstawie art. 405 k.c. wobec małżonka tego
podatnika.
Po drugie, dla powstania roszczenia wynikającego z art. 405 k.c. nie mają
jednak znaczenia okoliczności podane w skardze. Chodzi tu o to, że zapłacone
przez powódkę należności podatkowe wynikały z działalności gospodarczej,
prowadzonej przez pozwanego, a pozwani małżonkowie współpracowali ze sobą
w czasie prowadzenia takiej działalności. Należy podkreślić, że przesłankę
bezpodstawnego wzbogacenia w rozumieniu art. 405 k.c. stanowi transfer korzyści
majątkowej powstającej w następstwie odpowiedniego zdarzenia (w rozpatrywanej
5
sprawie – w rezultacie zapłaty należności podatkowych), a nie osiągnięcie przez
pozwaną ogólnych korzyści ze wspólnej działalności gospodarczej z mężem (s. 6
skargi) w okresie przed faktycznym uregulowaniem zobowiązań podatkowych
podatnika.
Z przedstawionych względów nietrafny jest zarzut naruszenia art. 405 k.c.
Za bezprzedmiotowe należy uznać natomiast zarzuty naruszenia art. 29 § 1 i § 2
i art. 111 § 1, 3 i 4 – ordynacji podatkowej z 1997 r.
2. Trzeba zgodzić się z twierdzeniem zawartym w odpowiedzi na skargę
kasacyjną powódki z dnia 26 czerwca 2012 r., że prawna motywacja zarzutu
naruszenia art. 471 k.c. w skardze jest bardzo ogólna, brak w niej szerszego
wykazania przesłanek kontraktowej odpowiedzialności odszkodowawczej
pozwanej, a nadto zarzut taki wyraźnie został wyeksponowany dopiero
w postępowaniu kasacyjnym (s. 4 odpowiedzi na skargę). Należy jednak wziąć pod
uwagę to, że strona powodowa może ograniczyć się do podania podstawy
faktycznej zgłoszonego żądania (nawet szeroko), natomiast problem prawnej
kwalifikacji roszczenia należy do sądu (art. 187 § 1 k.p.c.). W pozwie strona
powodowa, pozywając obojga pozwanych, powoływała się na umowę sprzedaży
i domagała się zapłaty kwoty odpowiadającej wartości uiszczonych należności
powodowych. Sąd pierwszej instancji uwzględnił to żądanie, przyjmując, że wynika
ono z art. 405 k.c., a Sąd Apelacyjny rozważał nawet możliwość odwołania się
do przepisów o subrogacji (art. 518 § 1 k.c.), rozpoznając i uwzględniając apelację
pozwanej. W tak ukształtowanym przebiegu postępowania rozpoznawczego nie
mogło dojść do wskazania przez powódkę art. 471 k.c. jako alternatywnej podstawy
prawnej zgłoszonego roszczenia pieniężnego, mimo ogólnego wskazania w pozwie
tego, że zapłata przez powódkę podatku za podatnika nastąpiło w związku
z zawarciem w 2003 r, umów sprzedaży z pozwanymi. Oznacza to możliwość
rozpoznania żądania powódki o naprawienie szkody także na podstawie art. 471
k.c.
W tej sytuacji zaskarżony wyrok należało uchylić i przekazać sprawę do
ponownego rozpoznania (art. 39815
k.p.c.).