Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 554/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 marca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Roman Kuczyński
SSN Zbigniew Myszka
w sprawie z odwołania E. R.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w R.
z udziałem zainteresowanej: F. R. Spółki z o. o. w T.
o zapłatę składek,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 20 marca 2013 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 19 kwietnia 2012 r.,
.
I. oddala skargę kasacyjną,
II. zasądza od E. R. na rzecz Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych - Oddział w R. kwotę 3.600 (trzy tysiące sześćset) zł
tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 20 kwietnia 2011 r. Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w K. oddalił odwołanie E. R. od decyzji z dnia 2 kwietnia
2010 r. Zakładu Ubezpieczeń Społecznych - Oddział w R. stwierdzającej, że
odwołująca się odpowiada za zaległości Spółki z o.o. F. R. z siedzibą w T. za okres
od października 2007 r. do września 2008 r. z tytułu nieopłaconych składek, w tym:
na ubezpieczenia społeczne za okres od listopada 2007 r. do września 2008 r. w
kwocie 168.706,80 zł (w tym odsetki za zwłokę w wysokości 30.562 zł), na
ubezpieczenie zdrowotne za ten sam okres w kwocie 34.220,94 zł (w tym odsetki
za zwłokę w wysokości 6.095 zł), na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych za okres od grudnia 2007 r. do września 2008 r. w
kwocie 10.957,59 zł (w tym odsetki za zwłokę w wysokości 1.948 zł), łącznie -
213.885,33 zł (w tym odsetki w wysokości 38.605 zł). Podstawę rozstrzygnięcia
stanowiły następujące ustalenia.
W okresie powstania zaległości składkowych odwołująca się pełniła funkcję
prezesa zarządu Spółki. W październiku 2007 r. została poinformowana o
sprzedaży udziałów w Spółce D. H. GmbH z siedzibą w D. i od tej pory sytuacja
finansowa Spółki zaczęła się sukcesywnie pogarszać. Właściciel zawierał poza
odwołującą się, jako prezesem zarządu, umowy z kontrahentami, a wszystkie
czynności musiała ona konsultować z prezesem holdingu. Spółka zaczęła
generować straty finansowe związane z niewywiązywaniem się przez niemieckiego
kontrahenta z zobowiązań, opłacała podatek do urzędu skarbowego i wypłacała
wynagrodzenia pracownikom, ale brakowało środków na opłacanie składek do
ZUS. Odwołująca się nie wystąpiła z wnioskiem o ogłoszenie upadłości ani o
wszczęcie postępowania układowego, gdyż była przez cały czas uspokajana przez
właściciela, że zostaną przekazane fundusze na opłacenie zaległości składkowych.
Przed złożeniem rezygnacji z funkcji prezesa zarządu zwróciła się do ZUS o
rozłożenie zaległości składkowych na raty. Wniosek o zawarcie układu ratalnego
został załatwiony odmownie. W związku z rezygnacją złożoną 17 września 2008 r.,
odwołująca się została odwołana z funkcji, rozwiązano z nią umowę o pracę i od tej
pory nie miała prawa dostępu do żadnych dokumentów Spółki. Postanowieniem z
dnia 16 listopada 2009 r. komornik sądowy umorzył postępowanie egzekucyjne
3
wobec bezskuteczności egzekucji w stosunku do Spółki z uwagi na brak środków
pieniężnych na rachunku w Banku Zachodnim WBK S.A. Spółka nie poinformowała
ZUS o posiadaniu rachunków bankowych w Dresden Bank Oddział w W. i w D.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy, powołując się na treść
art. 31 i 32 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz art. 116 § 1 i 2
Ordynacji podatkowej, uznał, że zostały wykazane pozytywne przesłanki
przeniesienia na odwołującą się odpowiedzialności za zaległości składkowe Spółki.
W okresie od października 2007 r. do 17 września 2008 r. odwołująca się faktycznie
wykonywała funkcję prezesa zarządu i podejmowała decyzje w imieniu Spółki, w
tym finansowe. Wykazana również została bezskuteczność egzekucji, gdyż
stosownie do art. 44 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych płatnik składek
jest zobowiązany do zawiadomienia ZUS o zmianach dotyczących wykazu
posiadanych rachunków bankowych, czego Spółka nie uczyniła.
W ocenie Sądu pierwszej instancji, odwołująca się nie wykazała istnienia
określonych w art. 116 Ordynacji podatkowej przesłanek zwalniających ją z
odpowiedzialności za zaległości składkowe Spółki. Nie został bowiem we
właściwym czasie zgłoszony wniosek o ogłoszenie upadłości Spółki lub o
wszczęcie postępowania układowego, chociaż Spółka od listopada 2007 r.
zaprzestała realizowania zobowiązań składkowych. Odwołująca się nie wskazała
także mienia Spółki, z którego egzekucja umożliwiłaby zaspokojenie zaległości
składkowych w znacznej części (art. 116 § 1 pkt 2 Ordynacji). Wymagania takiego
nie spełnia wskazanie w piśmie skierowanym do organu rentowego w dniu 15
grudnia 2009 r., że Spółka w lokalu przy Al. B. […] w T. posiadała wyposażenie, tj.
komputery, laptopy, serwery, ksero, meble, z którymi nie wiadomo co się dzieje i że
w byłej siedzibie firmy przy ul. P. […] pozostała specjalna szafa - archiwum firmy o
wartości ok. 10.000 zł oraz wskazanie adresu udziałowca Spółki – D. H. GmbH w
D.
Wyrokiem z dnia 19 kwietnia 2012 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
odwołującej się od powyższego wyroku, podzielając ustalenia i ocenę prawną Sądu
pierwszej instancji.
Sąd odwoławczy wskazał, że z mocy art. 116 § 1 i 2 Ordynacji podatkowej,
rzeczą organu rentowego było wykazanie, że sporne zaległości wynikają z
4
zobowiązań, których termin płatności upłynął w czasie pełnienia przez apelującą
obowiązków członka zarządu Spółki oraz że egzekucja z majątku Spółki okazała
się nieskuteczna w całości lub w części i okoliczności te zostały przez ZUS
dowiedzione. Natomiast - wbrew twierdzeniom skarżącej zawartym w piśmie do
ZUS z 15 grudnia 2009 r. - w wyniku prowadzonego postępowania egzekucyjnego
komornik stwierdził, iż w lokalach zajmowanych przez Spółkę pod wskazanymi
przez odwołującą się adresami nie pozostał jakikolwiek majątek. Ubezpieczona nie
wskazała zatem mienia Spółki, z którego egzekucja umożliwiłaby zaspokojenie
zaległości składkowych w znacznej części, a zatem nie wykazała wypełnienia
przesłanki egzoneracyjnej wynikającej z art. 116 § 1 pkt 2 Ordynacji podatkowej.
W skardze kasacyjnej odwołująca się zarzuciła naruszenie prawa
materialnego polegające na błędnej wykładni „art. 116 § 1 ust. 1 pkt 2” Ordynacji
podatkowej w związku z art. 31 i 32 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych,
przez przyjęcie, że bezskuteczność egzekucji z majątku spółki stanowiącej zależną
spółkę holdingową uzasadnia przeprowadzenie wybiórczych czynności
egzekucyjnych jedynie co do majątku spółki zależnej a nie mąjątku całego holdingu,
a pojęcie „mienia spółki z którego możliwa jest egzekucja” w przypadku podmiotów,
pomiędzy którymi istnieją powiązania kapitałowo-osobowe oraz stosunek dominacji
zrzeszonych w międzynarodowym holdingu należy w odniesienie do spółki zależnej
rozpatrywać w oderwaniu od mienia holdingu.
Wskazując na powyższy zarzut skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego
wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji i przekazanie
sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania, względnie o uchylenie
„zaskarżonych wyroków” i orzeczenie co do istoty sprawy przez zmianę decyzji i
ustalenie, że skarżąca nie odpowiada za zobowiązania Spółki „z tytułu
nieopłaconych składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne za okres od
października 2007 r. do września 2008 r.”.
W uzasadnieniu skargi podniesiono, że analizując przesłanki wyłączenia
odpowiedzialności skarżącej za zobowiązania składkowe Sąd odwoławczy ocenił je
przez pryzmat sytuacji finansowej Spółki jako podmiotu całkowicie samodzielnego.
Tymczasem Spółka ta, jako podmiot zależny, stanowiła część grupy holdingu
kapitałowego z siedzibą w Niemczech. Nie była ani samodzielnym, ani niezależnym
5
podmiotem działającym na rynku polskim. Jedyny jej udziałowiec, spółka D. H.
GmbH z siedzibą wr D., posiadał pełną kontrolę nad finansami Spółki zależnej, w
tym dostęp do wszystkich kont bankowych wraz z możliwością dokonywania tam
operacji bankowych, w tym blokowania i zmiany haseł dostępu. Co więcej, mógł
samodzielnie, poza prezesem zarządu Spółki zależnej, otwierać dla niej nowe
rachunki bankowe w Niemczech i dokonywać za ich pomocą transakcji
handlowych. Wreszcie wymagał współpracy z innymi spółkami holdingu, pomimo
że nie regulowały one płatności na rzecz zainteresowanej Spółki. Nadto Spółka
zależna dysponowała majątkiem położonym nie tylko na terenie kraju, ale również
poza jego granicami, w tym kontami bankowymi założonymi w Dresden Banku na
jej rzecz przez spółkę dominującą. W toku postępowania o przeniesienie
odpowiedzialności za zobowiązania Spółki skarżąca wskazała istnienie tych kont i
wnioskowała o ich sprawdzenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna jest nieusprawiedliwiona.
W pierwszym rzędzie należy wskazać, że zgodnie z art. 39813
§ 1 k.p.c., Sąd
Najwyższy rozpoznaje sprawę w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw.
Jest więc związany granicami skargi kasacyjnej wyznaczonymi jej podstawami, co
oznacza, że nie może uwzględniać naruszenia żadnych innych przepisów niż
wskazane przez skarżącego. Sąd Najwyższy nie jest bowiem uprawniony do
samodzielnego dokonywania konkretyzacji zarzutów lub też stawiania hipotez co do
tego, jakiego przepisu prawa dotyczy podstawa skargi. Nie może także zastąpić
skarżącego w wyborze podstawy kasacyjnej, jak również w przytoczeniu przepisów,
które mogłyby być naruszone przy wydawaniu zaskarżonego orzeczenia. Sąd
Najwyższy może zatem skargę kasacyjną rozpoznawać tylko w ramach tej
podstawy, na której ją oparto, odnosząc się jedynie do przepisów, których
naruszenie zarzucono. Wyznaczenie tych granic przez ustawodawcę jest
dopuszczalne, tj. nie narusza Konstytucji RP ani prawa wspólnotowego (por. np.
wyroki z dnia 24 listopada 2010 r., I PK 78/10, LEX nr 725005 i z dnia 19 maja
2011 r., I PK 264/10, LEX nr 896462).
6
Skarżąca opiera swoją skargę kasacyjną na podstawie naruszenia prawa
materialnego, zarzucając jedynie na obrazę art. 116 § 1 pkt 2 (błędnie określonego
w skardze jako „art. 116 § 1 ust. 1 pkt 2”) ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. -
Ordynacja podatkowa (jednolity tekst: Dz.U. z 2012 r., poz. 749 ze zm.),
stosowanego w sprawie przez art. 31 i art. 32 ustawy z dnia 13 października 1998 r.
o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz.
1585 ze zm., powoływanej dalej jako ustawa systemowa). Wskazany na wstępie
przepis jednoznacznie odnosi się do jednej z przesłanek egzoneracyjnych, których
wykazanie zwalnia członka zarządu spółki z o.o. z odpowiedzialności za jej
zaległości składkowe, uznając za taką okoliczność wskazanie przez niego mienia
spółki, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości składkowych spółki w
znacznej części. Z tego względu wywody skarżącej odnoszące się do braku
wykazania bezskuteczności egzekucji jako pozytywnej przesłanki przeniesienia na
nią odpowiedzialności za zaległości składkowe zainteresowanej Spółki uchylają się
spod oceny Sądu Najwyższego. Jedynie ubocznie można zauważyć, że
bezskuteczność egzekucji z majątku Spółki została stwierdzona postanowieniem
właściwego organu o umorzeniu postępowania egzekucyjnego, istnienie
przywoływanej w tym zakresie przez skarżącą domniemywanej przez nią „umowy
koncernowej” (art. 7 k.s.h.) pozostaje poza stanem faktycznym sprawy, którym Sąd
Najwyższy jest związany z mocy art. 39813
§ 2 k.p.c., zaś z twierdzeń samej
skarżącej zawartych w apelacji wynika, iż środki finansowe, które jakoby miały być
przekazane przez spółkę dominującą na konto zainteresowanej Spółki w Dresden
Banku celem uregulowania jej zaległości składkowych, zostały przez tę pierwszą
„natychmiast wyprowadzone” po ustaniu zatrudnienia skarżącej w spółce zależnej
(wrzesień 2008 r.). Oznaczać to może tylko tyle, że po pierwsze - skarżąca do daty
zakończenia sprawowania zarządu nie uregulowała zaległości składkowych
pomimo posiadania w tym czasie przez zarządzaną przez nią Spółkę środków
pieniężnych na koncie bankowym w Dresden Banku oraz po drugie - w dacie
wydania zaskarżonej decyzji z dnia 2 kwietnia 2010 r. na koncie tym Spółka nie
posiadała już środków (wobec ich wcześniejszego „wyprowadzenia”), z których
byłoby możliwe przeprowadzenie skutecznej egzekucji należności składowych.
7
W zakresie naruszenia art. 116 § 1 pkt 2 Ordynacji podatkowej skarżąca
przede wszystkim wywodzi, że „wykładnia celowościowa w/w przepisu w sytuacjach
tak rozbudowanych struktur jak ma to miejsce w przypadku międzynarodowych
holdingów kapitałowych wymusza aby wymogi wskazania mienia do
przeprowadzenia egzekucji spełniało wskazanie podmiotu odpowiedzialnego za
zobowiązania” oraz że z tego względu „w takich sytuacjach należy uznać, że
wskazanie podmiotu odpowiedzialnego za zobowiązania wyczerpuje realizacje
przesłanki negatywnej odpowiedzialności członka zarządu”. W rezultacie, zdaniem
skarżącej, „ocena pojęcia ‘mienia spółki z którego możliwa jest egzekucja’ w
przypadku podmiotów pomiędzy którymi istnieją powiązania kapitałowo-osobowe
oraz stosunek dominacji, zrzeszonych w międzynarodowym holdingu w odniesieniu
do spółki zależnej powinna nastąpić w aspekcie mienia holdingu”.
Pogląd ten nie może być uznany za trafny. W myśl art. 116 § 1 pkt 2
Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 i art. 32 ustawy systemowej w zakresie
objętym zarzutem skargi kasacyjnej, za zaległości składkowe spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w organizacji, spółki
akcyjnej lub spółki akcyjnej w organizacji odpowiadają solidarnie całym swoim
majątkiem członkowie jej zarządu, jeżeli członek zarządu nie wskazuje mienia
spółki, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości składkowych spółki w
znacznej części. Z brzmienia tego przepisu wynika, że po pierwsze - odnosi się on
jednoznacznie do obowiązku wskazania mienia spółki zobowiązanej do opłacania
składek i posiadającej zaległości w ich opłacaniu, a nie do majątku podmiotu
prawnego odrębnego od tej spółki oraz po drugie - wskazane mienie musi być
skonkretyzowane i realne (faktycznie istnieć w toku postępowania w przedmiocie
odpowiedzialności członka zarządu), nadawać się do efektywnej egzekucji oraz
przedstawiać identyfikowalną wartość finansową, gdyż jest to konieczne dla
stwierdzenia, czy egzekucja z tego mienia umożliwi zaspokojenie zaległości
składkowych spółki.
Co do pierwszej z tych kwestii należy stwierdzić, że niewątpliwie
zainteresowana Spółka była podmiotem prawa odrębnym od D. H. GmbH z
siedzibą w D. i na niej spoczywał ustawowy obowiązek opłacania składek z mocy
art. 46 ust. 1 w związku z art. 4 pkt 2 lit. a ustawy systemowej. Z
8
niekwestionowanych przez skarżącą ustaleń stanowiących podstawę zaskarżonego
wyroku nie wynika również, o czym wyżej już była mowa, aby zainteresowaną
Spółkę łączyła z D. H. GmbH lub innym podmiotem prawa umowa holdingowa
(„koncernowa”) przewidująca zarządzanie spółką zależną lub przekazywanie zysku
przez tę spółkę spółce dominującej (art. 7 k.s.h., do którego skarżąca się odwołuje),
a tylko w przypadku obowiązywania takiej umowy mogłaby wchodzić w grę
odpowiedzialność spółki dominującej za zobowiązania spółki zależnej wobec jej
wierzycieli i to wyłącznie w zakresie zobowiązań powstałych w związku z zawartymi
przez te spółki umowami. W tych okolicznościach należy uznać, że z mocy ustawy
płatnikiem składek była zainteresowana Spółka i tylko ją obciążały konsekwencje
nieregulowania tych należności w terminie, a tym samym skarżąca nie może
uwolnić się - jako członek zarządu tej Spółki - od odpowiedzialności za jej
zaległości składkowe przez wskazanie mienia spółki dominującej, a tym bardziej
przez samo wskazanie tej spółki jako podmiotu odpowiedzialnego za zobowiązania
spółki zależnej.
Odnośnie do drugiej kwestii, to na tle art. 116 § 1 pkt 2 Ordynacji podatkowej
w orzecznictwie Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego
zdecydowanie przeważa pogląd, do którego przychyla się Sąd Najwyższy w
obecnym składzie, że ciężar wykazania istnienia przesłanek negatywnych
odpowiedzialności członka zarządu spółki z o.o. spoczywa na osobie pragnącej
uwolnić się od odpowiedzialności (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10
grudnia 2009 r., III UK 51/09, LEX nr 578159, w którym zajęto stanowisko, że
istnienie lub nieistnienie przesłanek wyłączających odpowiedzialność członka
zarządu na podstawie art. 116 § 1 pkt 1 i 2 Ordynacji podatkowej nie ma charakteru
okoliczności uzupełniającej, lecz jest okolicznością zasadniczą, która podlega
badaniu na etapie postępowania zakończonego decyzją organu rentowego, a
następnie jest w postępowaniu sądowym kontrolowana, zaś ciężar dowodu ich
istnienia spoczywa wyłącznie na członku zarządu oraz wyroki Naczelnego Sądu
Administracyjnego: z dnia 7 lipca 2009 r., II FSK 372/08, LEX nr 529353, w którym
wywiedziono, że skoro jedną z przesłanek negatywnych przeniesienia
odpowiedzialności jest wskazanie mienia spółki, z którego egzekucja jest możliwa,
niepodobieństwem jest przypisywanie tego obowiązku organowi podatkowemu [tu:
9
rentowemu], ponieważ gdyby organ ten miał wiedzę o istnieniu takiego mienia, nie
mógłby stwierdzić, że egzekucja wobec spółki jest bezskuteczna, lecz miałby
obowiązek prowadzenia egzekucji także z takiego mienia, a w konsekwencji nie
byłaby spełniona jedna z przesłanek pozytywnych odpowiedzialności członków
zarządu za zaległości podatkowe [tu: składkowe] spółki; z dnia 23 lutego 2011 r.,
I FSK 292/10, LEX nr 1070661, w którym stwierdzono, że co prawda jeżeli organ
podatkowy [tu: rentowy] dysponuje dowodami wskazującymi na istnienie
którejkolwiek z przesłanek wykluczających odpowiedzialność członka zarządu za
zaległości podatkowe [tu: składkowe] spółki, ma obowiązek dowody te uwzględnić
w rekonstrukcji stanu faktycznego, jednak nie zmienia to zasady, iż ciężar dowodu
w zakresie wykazania okoliczności uwalniających od odpowiedzialności spoczywa
na członku zarządu; wyrok z dnia 7 grudnia 2011 r., I FSK 39/11, LEX nr 1134237,
w którym wyrażono pogląd, że brzmienie art. 116 § 1 pkt 2 Ordynacji podatkowej
nie pozostawia wątpliwości co do tego, że mienie spółki wskazywane przez członka
zarządu uwalnia go od odpowiedzialności za zaległości podatkowe [tu: składkowe]
spółki tylko wtedy, gdy jest to mienie konkretne i rzeczywiście istniejące oraz
umożliwiające przeprowadzenie egzekucji zaległości podatkowych [tu:
składkowych] spółki „w znacznej części”, co oznacza, że musi mieć egzekwowalną
wartość spełniającą przesłankę „znaczności” w porównaniu z wysokością zaległości
podatkowych spółki).
W tym zakresie skarżąca powołuje się na wskazanie przez nią w toku
postępowania o przeniesienie odpowiedzialności za zobowiązania zainteresowanej
Spółki jej kont w Dresden Banku i „wnioskowanie o ich sprawdzenie”. Ze stanu
faktycznego sprawy wynika jednak, że w toku postępowania zakończonego
wydaniem decyzji z dnia 2 kwietnia 2010 r. skarżąca ograniczyła się do wskazania
nazwy i siedziby spółki dominującej, zaś domaganie się przez nią w postępowaniu
sądowym sprawdzenia kont Spółki z o.o. w Dresden Banku nie miało na celu
wskazania majątku tej Spółki, z którego egzekucja umożliwiłaby zaspokojenie jej
zaległości składkowych przynajmniej w znacznej części, ale wykazanie, że
znajdujące się na tych kontach środki pieniężne zostały „wyprowadzone” po ustaniu
zatrudnienia skarżącej w spółce zależnej. Żadna z tych okoliczności nie może być
uznana za negatywną przesłankę egzoneracyjną w rozumieniu art. 116 § 1 pkt 2
10
Ordynacji podatkowej. Podobnie należy ocenić powoływanie się przez skarżącą na
okoliczność, że na skutek odwołania jej z funkcji członka zarządu została
pozbawiona dostępu do dokumentacji Spółki. Skarżąca sprawując zarząd
jednoosobowo powinna bowiem posiadać wiedzę na temat majątku zarządzanej
Spółki i jego wartości.
Z powyższych względów skarga kasacyjna podlega oddaleniu na podstawie
art. 39814
k.p.c. Orzeczenie o kosztach postępowania oparto na odpowiednio
stosowanym art. 108 § 1 k.p.c.