Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 228/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 kwietnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Anna Owczarek
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa G. K.
przeciwko A. K.
o unieważnienie małżeństwa,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 5 kwietnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 22 lutego 2012 r., sygn. akt […],
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację powoda od wyroku
Sądu Okręgowego w […] oddalającego powództwo o unieważnienie małżeństwa.
Sąd drugiej instancji zaaprobował ustalenia faktyczne oraz ocenę prawną
dokonane w postępowaniu pierwszoinstancyjnym i przyjął je za własne. Sądy obu
instancji ustaliły w oparciu o dwie niezależne opinie zespołów biegłych oraz dowody
osobowe i dowody z dokumentów, że w chwili zawarcia związku małżeńskiego
u pozwanej nie występowała choroba psychiczna a nadto, że jej stan zdrowia nie
zagraża małżeństwu ani potomstwu stron. Biegli poza przeprowadzeniem własnych
badań psychiatryczno – psychologicznych i obserwacji dokonali analizy całej
dokumentacji lekarskiej pozwanej a także materiału dowodowego w postaci zeznań
świadków. Procesy funkcjonowania poznawczego w zakresie myślenia, pamięci,
rozumienia i rozumowania u pozwanej nie uległy destrukcji, a nadto
przeprowadzone badania nie wskazały na uszkodzenia centralnego układu
nerwowego. Pozwana od dwóch lat czuje się dobrze, zażywa przepisane jej leki,
szuka różnych form terapii, bez zastrzeżeń wywiązuje się z obowiązków
rodzicielskich i aktywnie uczestniczy w życiu dziecka. Brak było zatem podstaw do
przyjęcia, że pozwana zataiła przed powodem występowanie u niej choroby
psychicznej, która uniemożliwiłaby jej zawarcie małżeństwa na podstawie art. 17
i 12 § 1 k.r. i. op. Przesłanką unieważnienia małżeństwa jest bowiem choroba
psychiczna istniejąca w dacie zawarcia małżeństwa, a nie późniejsze popadnięcie
w taką chorobę. Wskazując na orzecznictwo Sądu Najwyższego Sąd drugiej
instancji stwierdził również, że unieważnienie małżeństwa może nastąpić tylko
w wypadku choroby psychicznej albo niedorozwoju, a nie innych zaburzeń
psychicznych, a nadto jeżeli nie występują objawy choroby psychicznej, to nie
można mówić o jej istnieniu. Choroba psychiczna może stanowić ponadto
podstawę unieważnienia małżeństwa jedynie w wypadku, gdy zagraża ona
małżeństwu albo zdrowiu przyszłego potomstwa. Sąd Apelacyjny dostrzegając
dyskusję toczącą się na tle wykładni art. 12 § 2 k.r. i. op. podzielił ten jej kierunek,
który respektując zasadę favor matrimonii i regułę, że wszelkie przepisy
3
ustanawiające wyjątki od zasady nie mogą być interpretowane rozszerzająco
uznaje, iż przepis ten zakazuje zawierania małżeństw przez osoby dotknięte
niedorozwojem lub chorobą psychiczną, natomiast nie dotyczy innych zaburzeń
psychicznych, w tym również takich, które mogą stanowić podstawę
ubezwłasnowolnienia, lub zaburzeń o dużym nasileniu, zagrażających małżeństwu
tj. wyłączających spełnianie przez małżonków ról i funkcji charakteryzujących
przeciętne społecznie małżeństwa. Odnosząc się do zarzutów prawa procesowego
wskazał, że dowód z opinii biegłego podlega ocenie sądu przy zastosowaniu art.
233 § 1 k.p.c., jednakże zgodnie z utrwalonym stanowiskiem Sądu Najwyższego,
sąd orzekający nie może nie podzielać merytorycznych poglądów biegłego lub
zamiast nich przedstawiać swoich.
W skardze kasacyjnej opartej na pierwszej podstawie kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.) skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu. Zarzucił naruszenie art.
12 § 2 k.r. i. op. przez jego błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że jedynie
zdiagnozowana choroba psychiczna w dacie zawarcia związku małżeńskiego może
stanowić podstawę do żądania unieważnienia małżeństwa, podczas gdy
prawidłowa wykładnia systemowa tego przepisu powinna prowadzić do wniosku, że
wszelkie zaburzenia psychiczne o dużym nasileniu, zagrażające małżeństwu tj.
wyłączające spełnianie przez małżonków ról i funkcji charakteryzujących przeciętne
społecznie małżeństwa mogą stanowić podstawę do unieważnienia małżeństwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarżący zarzuca naruszenie art. 12 § 2 k.r. i op., który stanowi,
że unieważnienia małżeństwa z powodu choroby psychicznej albo niedorozwoju
psychicznego może żądać każdy z małżonków. Aczkolwiek Sąd Apelacyjny
wymienił na wstępie uzasadnienia zaskarżonego wyroku powołany przepis, ale
uczynił to w odniesieniu do zarzutu apelacji wskazującego na naruszenie § 2,
natomiast wywody prawne odnoszą się do treści zarzutu w przedmiocie wykładni
§ 1. Sąd drugiej instancji nie zakwestionował legitymacji powoda do wniesienia
żądania unieważnienia małżeństwa, a zatem nie mógł naruszyć przepisu § 2 art. 12
k.r. i. o.p. Zważywszy na treść zarzutu kasacyjnego należy odnieść się jednak do
4
zagadnienia, czy poza zdiagnozowaną chorobą psychiczną, również inne
zaburzenia psychiczne o dużym nasileniu, zagrażające małżeństwu, mogą
stanowić przyczynę jego unieważnienia w świetle art. 17 i 12 § 1 k.r. i. op.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w uchwale siedmiu sędziów z dnia 9 maja
2002 r., III CZP 7/02 (OSNC 2003/1/1, OSP 2004/1/1, Biul. SN 2002/5/9),
w przepisach polskiego prawa rodzinnego, zarówno ustawy z dnia 27 czerwca
1950 r. kodeks rodzinny (Dz. U. Nr 34, poz. 308 ze zm.), jak i ustawy z dnia
25 lutego 1964 r. kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 ze zm.),
znalazła wyraz tendencja do ograniczania zakazów (przeszkód) małżeńskich,
których istnienie może stanowić podstawę do unieważnienia małżeństwa. Zasadą
jest utrzymanie małżeństwa, o ile nie pozostaje to w sprzeczności z jego istotą
i celami oraz przesunięcie punktu ciężkości w ocenie, czy związek małżeński
powinien trwać, na zagadnienie funkcjonowania wspólnoty małżeńskiej.
Zgodnie z art. 17 k.r. i op. małżeństwo może zostać unieważnione wyłącznie
z przyczyn przewidzianych w Dziale I Tytułu I Kodeksu. Jedną z okoliczności
wyłączających zawarcie małżeństwa jest choroba psychiczna osoby zamierzającej
zawrzeć związek małżeński. Artykuł 11 k.r.o. stanowi, że nie może zawrzeć
małżeństwa osoba całkowicie ubezwłasnowolniona, a zatem osoba w stosunku do
której zostały stwierdzone przesłanki określone w art. 13 § 1 k.c. takie jak istnienie
choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innych zaburzeń
psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii oraz brak możności
kierowania swoim postępowaniem. Zgodnie natomiast z art. 12 § 1 zd. 1 k.r. i op.
zawarcie małżeństwa wyklucza istnienie choroby psychicznej lub niedorozwoju
umysłowego, przy czym dotyczy to zarówno osoby nieubezwłasnowolnionej, jak
i ubezwłasnowolnionej częściowo. Ustawodawca dopuścił jednak w zdaniu drugim
zawarcie przez taką osobę małżeństwa za zezwoleniem sądu, jeżeli stan zdrowia
lub umysłu takiej osoby nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego
potomstwa.
Za dominujące należy uznać stanowisko Sądu Najwyższego prezentujące
pogląd, że zakres art. 12 § 1 k.r. i op. jest węższy niż art. 13 k.c., a w konsekwencji
unieważnienie małżeństwa może nastąpić tylko w wypadku choroby psychicznej
5
albo niedorozwoju, a nie innych zaburzeń psychicznych (wyroki z dnia
25 października 1965 r., II CR 293/65, OSNC 1966/9/148, z dnia 30 czerwca
1971 r., II CR 169/71, OSNCO 1972/1/17, z dnia 13 marca 1974 r., II CR 42/74,
OSNC 1975/1/14, z dnia 13 czerwca 1977 r., IV CR 203/77 r., niepubl., oraz wyrok
Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 23 lutego 1995 r., I ACr 33/95, OSA
1997/4/15). Utrwalony jest także pogląd, że nie każda choroba psychiczna
uzasadnia unieważnienie małżeństwa, a jedynie taka, która zagraża małżeństwu
lub zdrowiu przyszłego potomstwa / wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia
1964 r., I CR 32/63, OSNCP 1965/2/27 /, w/w uchwała składu siedmiu sędziów
z dnia 9 maja 2002 r., III CZP 7/02 /.
Nie można podzielić argumentu skarżącego, że systemowa wykładnia art. 12
ust. 1 k.r. i op. dokonana w powiązaniu z treścią art. 13 k.c. prowadzi do wniosku,
że wszelkie zaburzenia psychiczne o dużym nasileniu powinno się traktować
podobnie jak chorobę psychiczną. Po pierwsze określenie „duże nasilenie” jest
nieprecyzyjne i pozostawia zbyt szeroki margines uznaniowości, a w konsekwencji
narusza regułę zakazu rozszerzającej interpretacji przepisów ustanawiających
wyjątki od zasady. Po drugie ubezwłasnowolnienie całkowite jest przeszkodą do
zawarcia małżeństwa, ale związane jest to przede wszystkim ze zmianą statusu
osoby ubezwłasnowolnionej w związku z utratą zdolności prawnej i zdolności do
zawarcia małżeństwa. Przesłanki ubezwłasnowolnienia całkowitego są znacznie
szersze, niż określone w art. 12 ust. 1 k.r. i op., a jego cel zmierza do ochrony
osoby ubezwłasnowolnionej poprzez ustanowienie opieki w sytuacji, gdy nie jest
ona w stanie kierować swym postępowaniem.
Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U.
z 2011 r., Nr 231, poz. 1375) w brzmieniu tożsamym zarówno na datę zawarcia
związku małżeńskiego stron jak i na datę orzekania, definiuje na potrzeby tej
ustawy osobę z zaburzeniami psychicznymi jako osobę chorą psychicznie
(wykazującą zaburzenia psychotyczne), upośledzoną umysłowo lub wykazującą
inne zakłócenia czynności psychicznych, które zgodnie ze stanem wiedzy
medycznej zaliczane są do zaburzeń psychicznych. Zaburzenia psychiczne są
zatem generalną kategorią schorzeń psychicznych i ustawodawca dzieli je na
choroby psychiczne oraz na inne zakłócenia czynności psychicznych.
6
W międzynarodowej statystycznej klasyfikacji chorób i problemów zdrowotnych
(ICD) występuje pojęcie „ zaburzenie psychiczne” odnoszące się do konkretnych
jednostek chorobowych, natomiast brak jest pojęcia „choroba psychiczna”. Zgodzić
się należy zatem ze skarżącym, że termin „choroba psychiczna” zawarty w art. 12
ust. 1 k.r. i op. nie przystaje do stanu i pojęć medycznych obecnej wiedzy
psychiatrycznej. Mieć należy jednak na uwadze, że intencją ustawodawcy było i jest
minimalizowanie zakazów (przeszkód) małżeńskich, których istnienie może
stanowić podstawę do unieważnienia małżeństwa. Powoduje to konieczność
ograniczenia możliwości powołania się przez jednego z małżonków na stan
psychiczny współmałżonka jako przeszkodę w zawarciu małżeństwa jedynie do
takich wypadków, w których schorzenie psychiczne wyklucza możliwość zawarcia
małżeństwa. Według tradycyjnego podziału będą to choroby psychiczne
(psychozy), czasami zwane chorobami psychicznymi sensu stricto. Brak jest
podstaw, by podzielić stanowisko, że co do zasady wszelkie zaburzenia psychiczne
o dużym nasileniu, w tym również niepsychotyczne mogą stanowić podstawę do
unieważnienia małżeństwa, aczkolwiek nie można wykluczyć, że tego rodzaju
zaburzenie wywołujące, w zakresie zagrożenia małżeństwa lub zdrowia przyszłego
potomstwa, skutek tożsamy z chorobą psychiczną sensu stricto może stanowić
skuteczną podstawę powództwa o unieważnienie małżeństwa. Dokonanie wykładni
art. 12 ust. 1 k.r. i op. poprzez wskazanie definicji innego zaburzenia psychicznego
zrównanego z pojęciem choroby psychicznej nie jest możliwe, bowiem w każdym
wypadku ustalenie istnienia zaburzenia psychicznego w postaci konkretnej
jednostki chorobowej, jej skutków i rokowań na przyszłość oraz wpływu na
małżeństwo i potomstwo musi być dokonane in casu na podstawie zebranego
materiału dowodowego, a zwłaszcza opinii biegłych z zakresu psychiatrii,
niezbędnej z uwagi na konieczność wiadomości specjalnych.
Powyższa wykładnia art. 12 ust. 1 k.r. i op. nie może prowadzić do
uwzględnienia skargi kasacyjnej. W sprawie niniejszej Sąd Apelacyjny ustalił,
że w dacie zawarcia małżeństwa u pozwanej nie występowała choroba
psychiczna, a nadto, że jej stan zdrowia nie zagraża małżeństwu ani potomstwu
stron. Biegli stwierdzili, że u pozwanej przed datą zawarcia małżeństwa mogły
wystąpić cechy zespołu urojeniowego o charakterze zwiastunowym, które ustąpiły
7
samoistnie i pojawiły się ponownie po porodzie, a zatem można mówić jedynie
o cechach zespołu urojeniowego, a nie pełnoobjawowej chorobie. Powyższe
rozpoznanie oraz ustalenie, że stan zdrowia pozwanej nie zagraża małżeństwu
stron oraz ich potomstwu wyklucza możliwość zakwalifikowania schorzenia
pozwanej jako zaburzenia psychicznego, które w skutkach może być zrównane
z chorobą psychiczną i stanowić skuteczną podstawę uznania, że w dacie
zawarcia związku małżeńskiego zachodziła przeszkoda określona w art. 12. ust. 1
k.r.o.
Zważywszy na powyższe orzeczono jak w sentencji na podstawie 39814
k.p.c.
es