Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 413/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 kwietnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
SSN Agnieszka Piotrowska
Protokolant Anna Banasiuk
w sprawie z powództwa K. B.
przeciwko M. S. i S. S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 18 kwietnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej pozwanych
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 22 lutego 2012 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. zasądza od pozwanych na rzecz powoda 3600 (trzy tysiące
sześćset) złotych tytułem kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
K. B. domagał się od M. S. i S. S. zapłaty 554 378 zł z odsetkami i kosztów
postępowania.
Sąd Okręgowy w S. wyrokiem z dnia 29 kwietnia 2011 r. zasądził od
pozwanych na rzecz powoda 479 525,70 złotych z ustawowymi odsetkami,
w pozostałym zakresie powództwo oddalił i rozstrzygnął o kosztach postępowania
za pierwszą instancję. Ustalił, że Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 30 listopada
2006 r. w sprawie z powództwa K. B. przeciwko M. S., S. S. i J. J. zmienił
zaskarżony przez powoda wyrok Sądu Okręgowego w S. z dnia 22 czerwca 2002 r.
w ten sposób, że uznał za bezskuteczną w stosunku do powoda, w celu
zaspokojenia wierzytelności K. B. wobec J. D. wynikających z prawomocnych
orzeczeń sądowych, umowę sprzedaży zawartą przez J. D. i D. D. z M. S. i S. S. w
formie aktu notarialnego dotyczącą nieruchomości rolnej położonej w K.,
oznaczonej jako działka nr 80/10, dla której Sąd Rejonowy w S. prowadzi księgę
wieczysta Kw nr […[. Dnia 20 stycznia 2009 r. w postępowaniu egzekucyjnym
prowadzonym z wniosku K. B. przeciwko J. D. zaległość dłużnika wynosiła
554 379,70 zł. W dniu 24 listopada 1999 r. J. D. i D. D. sprzedali pozwanym M. S. i
S. S. rzeczoną nieruchomość za kwotę 50 000 zł. Dnia 10 stycznia 2003 r. M. S. i
S. S. sprzedali P. C. za kwotę 50 000 zł nieruchomość rolną stanowiącą działkę nr
80/15 położoną w K. oraz sprzedali J. J. za kwotę 5 000 zł nieruchomość rolną
stanowiąca działkę nr 80/16 położoną w K. Działki nr 80/15 i 80/16 powstały
z podziału działki nr 80/10. Wartość działki nr 80/10 według stanu i cen
z dnia 24 listopada 1999 r. wynosiła 54 000 zł. W dacie sprzedaży działek nr 80/15
i 80/16 ich wartość wynosiła odpowiednio 553 000 zł i 58 300 zł, łącznie - 611 300
zł. Według stanu i cen na dzień 3 marca 2009 r. wartość działek powstałych
z działki o nr 80/15 i działki nr 80/16 wynosiła łącznie 1 937 400 zł.
Sąd Okręgowy uznał, że powództwo podlegało uwzględnieniu w części na
podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu do wysokości wartości
działek nr 80/15 i nr 80/16 ustalonej na dzień 10 stycznia 2003 r., czyli dzień
zawarcia umowy sprzedaży zawartej przez pozwanych z kolejnymi nabywcami.
3
W tej bowiem dacie pozwani, wiedząc o zobowiązaniach dłużnika, zbyli
nieruchomość, z której wierzyciel mógł dochodzić zaspokojenia swojej
wierzytelności. Sąd Okręgowy przyjął, że w rozporządzeniu przez pozwanych
przysługującym im prawem własności nie można upatrywać czynu niedozwolonego.
Pozwani wnieśli apelację od wyroku Sądu Okręgowego.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 22 lutego 2012 r. oddalił apelację i zasądził
od pozwanych na rzecz powoda 5 400 zł tytułem kosztów postępowania
apelacyjnego. Podkreślił, że dochodzone w niniejszej sprawie roszczenie pieniężne
stanowi pochodną skargi pauliańskiej. Pogląd o dochodzeniu roszczeń wierzyciela
przeciwko osobie trzeciej niedysponującej już składnikiem majątkowym dłużnika na
podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu wynika z uchwał Sądu
Najwyższego z dnia 24 lutego 2011 r., III CZP 132/10 i z dnia 12 czerwca 2008 r.,
III CZP 55/08. Powództwo znajdujące podstawę w art. 405 k.c. staje się
funkcjonalnym środkiem prawnym egzekwowania wierzytelności względem
nielojalnego dłużnika i osób go wspomagających. Zdaniem Sądu Apelacyjnego,
istotą skargi pauliańskiej jest żądanie ubezskutecznienia w stosunku do wierzyciela
czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z osobą trzecią, celem zaś skargi
pauliańskiej jest umożliwienie wierzycielowi zaspokojenia się z majątku osoby
trzeciej w zakresie, w jakim byłoby to skuteczne w stosunku do dłużnika, gdyby ten
nie pozbył się swego majątku. Osoba trzecia, wtórnie rozporządzająca majątkiem
dłużnika, może być postrzegana jako wzbogacona w stosunku do wierzyciela
bezpodstawnie jego kosztem o przedmiot lub wartość, które nie powinny były
znaleźć się w jej majątku i ze zwrotem których powinna się liczyć. Wzbogacenie w
rozumieniu art. 405 k.c. obejmuje zwiększenie aktywów wzbogaconego polegające
m.in. na uzyskaniu takich korzyści, które powinny były wejść do majątku
zubożonego. Przepis art. 406 k.c. konstytuuje natomiast roszczenie uzupełniające,
które występuje obok roszczenia o bezpodstawne wzbogacenie. W konsekwencji,
jeżeli wzbogacony uzyskał jako surogat wartość niższą od wartości utraconej już
korzyści, będzie on zobowiązany do wydania nie tylko tego surogatu, ale całej
wartości wzbogacenia, chyba że znajdzie zastosowanie art. 409 k.c. w odniesieniu
do utraconej części wartości ponad wartość surogatu. Taka argumentacja nie
pozostawia, według Sądu Apelacyjnego, wątpliwości co do odpowiedzialności
4
pozwanych w granicach wartości składnika majątkowego, jaki nabyli od dłużnika, a
nie cen jego nabycia i zbycia. W rozumieniu art. 3581
§ 1 k.c., zwrot
bezpodstawnego wzbogacenia w pieniądzu nie jest świadczeniem pieniężnym
sensu stricto, dlatego po wejściu w życie tego przepisu nie budzi wątpliwości utrata
aktualności dawnego orzecznictwa, zgodnie z którym wartość korzyści należało
ustalać według chwili jej uzyskania, a nie wyrokowania. Sąd Apelacyjny przyznał
wprawdzie, że pozwani są osobami starszymi i schorowanymi, nie znalazł jednak
podstaw do uznania, aby wycena nieruchomości według stanu z 2003 r. była dla
nich szczególnie krzywdząca w sytuacji, gdy między pozwanymi a dłużnikiem
istnieją stosunki pokrewieństwa i powinowactwa. Z kolei ostateczny nabywca części
działki – J. J.-D., była bliską znajomą dłużnika, a od kwietnia 2007 r. jest jego żoną.
Pozwani wnieśli skargę kasacyjną, w której zaskarżyli wyrok Sądu
Apelacyjnego w całości, zarzucając naruszenie prawa materialnego, mianowicie
art. 405 w związku z art. 409 k.c. oraz art. 406 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 2011 r., III CZP
132/10 (OSNC 2011, nr 10, poz. 112), w sprawie o uznanie za bezskuteczną
czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela, osoba
trzecia, która wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową, zachowuje
legitymację bierną także wtedy, gdy przed doręczeniem pozwu rozporządziła
uzyskaną korzyścią na rzecz innej osoby. W uzasadnieniu tej uchwały
Sąd Najwyższy wyjaśnił, że wśród przepisów regulujących skargę pauliańską
legitymacji biernej dotyczy art. 531 k.c., stanowiący, że uznanie za bezskuteczną
czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli następuje
w drodze powództwa lub zarzutu przeciwko osobie trzeciej, która wskutek tej
czynności uzyskała korzyść majątkową. W wypadku gdy osoba trzecia
rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio
przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, jeżeli osoba
ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za
bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne. Przytoczone
unormowanie legitymacji biernej nie nasuwa wątpliwości, jeżeli korzyść majątkowa
5
uzyskana od dłużnika znajduje się w majątku osoby trzeciej, różnie natomiast
rozstrzygana jest w nauce prawa kwestia możliwości wystąpienia ze skargą
pauliańską przeciwko osobie trzeciej w sytuacji, w której nie posiada ona już
korzyści uzyskanej od dłużnika. W doktrynie wyrażane są dwie przeciwstawne
koncepcje w zależności od tego, czy dopuszcza się możliwość stosowania do
stosunku między wierzycielem a osobą trzecią przepisów art. 405 i nast. k.c.
Sąd Najwyższy podkreślił dalej, że pod rządem kodeksu cywilnego problem
ten był przedmiotem rozstrzygnięć w wyrokach Sądu Najwyższego z dnia 13 maja
1974 r., III CRN 88/74 (OSPiKA 1975, nr 6, poz. 138), z dnia 27 lutego 2004 r.,
V CK 272/03 (OSNC 2005, nr 3, poz. 50), z dnia 17 czerwca 2004 r., V CK 619/03
(niepubl.), z dnia 30 września 2004 r., IV CK 30/04 (niepubl.), z dnia 3 lutego
2005 r., II CK 412/04 (niepubl.) i z dnia 27 stycznia 2006 r., III CSK 120/05
(niepubl.). W uzasadnieniu wyroku z dnia 27 lutego 2004 r., V CK 272/03, Sąd
Najwyższy podkreślił, że według przepisów dotyczących skargi pauliańskiej,
skutkiem uznania czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną względem
wierzyciela jest możność dochodzenia zaspokojenia z przedmiotów, które
w następstwie czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika lub
do niego nie weszły (art. 532 k.c.). Ponadto, zgodnie z art. 531 § 2 k.c., jeśli osoba
trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio
przeciw osobie, na której rzecz nastąpiło rozporządzenie, jeżeli osoba ta wiedziała
o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną
albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne. Przepisy te wskazują jedynie na dwa
skutki uznania czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną względem wierzyciela,
mające charakter szczególny, których nie można byłoby wywieść z innych
przepisów, mających zastosowanie w przypadku czynności prawnej bezskutecznej.
Poza art. 531 § 2 i art. 532 k.c., do stosunku między wierzycielem a osobą trzecią
stosuje się przepisy o wydaniu bezpodstawnego wzbogacenia (art. 405 i nast. k.c.),
mające zastosowanie, gdy czynność prawna jest nieważna lub bezskuteczna.
Podzielając ten kierunek wykładni, Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia
30 września 2004 r., IV CK 30/04, stwierdził, że odmienny pogląd niezasadnie
wiązałby skargę pauliańską z przedmiotem, który dłużnik zbył, i w razie dalszego
jego zbycia pozbawiłby ją całkowicie znaczenia prawnego. Przyjął więc, że jeżeli
6
osoba trzecia wyzbyła się odpłatnie, na rzecz nabywcy działającego w dobrej
wierze, przedmiotu uzyskanego od dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela,
wierzyciel może domagać się w procesie przeciwko tej osobie uznania czynności
prawnej zdziałanej przez nią z dłużnikiem za bezskuteczną w odniesieniu do
przysługującej mu wierzytelności, której wysokość w zakresie tego żądania podlega
badaniu pod kątem przesłanek z art. 527 k.c., oraz zgłosić, mające źródło
w skardze pauliańskiej, zaś podstawę w przepisach o bezpodstawnym
wzbogaceniu, żądanie zwrotu wartości korzyści utraconej przez osobę trzecią,
a uzyskanej kosztem wierzyciela, w granicach, w jakich zaspokoiłby się z rzeczy,
zgodnie z art. 532 k.c. W uzasadnieniu wyroku z dnia 3 lutego 2005 r., II CK
412/04, Sąd Najwyższy przyjął, że osoba trzecia, która pozbyła się przedmiotu
czynności prawnej dokonanej z dłużnikiem, nie przestaje być odpowiedzialna
wobec wierzyciela za to, że nie mógł zaspokoić się z majątku dłużnika.
Odpowiedzialność ta może wyrażać się także w formie zapłaty przez osobę trzecią
odpowiedniej kwoty, która może być przedmiotem dochodzenia na podstawie art.
415 lub 409 k.c. Wierzyciel może zatem poszukiwać ochrony przed
niewypłacalnością dłużnika przez bezpośrednie żądanie zasądzenia od osoby
trzeciej sumy, jaką by pozyskał w wyniku egzekucji prowadzonej z majątku
dłużnika. Warunkiem sine qua non jest uprzednie uzyskanie przez wierzyciela
prawomocnego wyroku, w którym czynność prawna osoby trzeciej z dłużnikiem
zostanie uznana wobec niego za bezskuteczną. Wyrok taki ma charakter
konstytutywny i nie może go zastąpić ustalenie bezskuteczności w sprawie
przeciwko osobie trzeciej o zapłatę.
Sąd Najwyższy w uzasadnieniu omawianej uchwały wskazał następnie,
że kontynuacją dotychczasowego kierunku orzecznictwa jest również stanowisko
zajęte w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 2008 r., III CZP 55/08
(OSNC 2009, nr 7-8, poz. 95), zgodnie z którym odpłatne zbycie przez osobę
trzecią w toku sprawy wytoczonej na podstawie art. 527 § 1 k.c. przedmiotów
majątkowych, objętych zaskarżoną czynnością prawną dłużnika, może uzasadniać
roszczenie wierzyciela na podstawie art. 405 i nast. k.c. o zwrot korzyści
uzyskanych przez osobę trzecią w wyniku zbycia. W uzasadnieniu tej uchwały Sąd
Najwyższy, rozważając skutki wyroku wydanego w procesie pauliańskim, stwierdził,
7
że uznanie czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną wobec wierzyciela
(art. 531 § 1 k.c.) prowadzi do stwierdzenia ogólnego stanu pokrzywdzenia
wierzyciela, a odpłatne rozporządzenie przez osobę trzecią nabytymi od dłużnika
przedmiotami majątkowymi na rzecz innej osoby, bez uzyskania przez wierzyciela
zaspokojenia w sposób określony w art. 532 k.c., oznacza dalsze istnienie stanu
pokrzywdzenia. Jeżeli w czasie trwania tego stanu osoba trzecia dokonuje
rozporządzenia przedmiotami majątkowymi nabytymi od dłużnika, które miały
służyć do zaspokojenia wierzyciela, to rozporządzenie takie w relacji osoby trzeciej
z nabywcą może mieć swoją podstawę prawną, ale nie znaczy to, że taki transfer
można uznać za prawnie usprawiedliwiony w relacji między wierzycielem a osobą
trzecią. Trudno uznać za prawnie usprawiedliwione rozporządzenie majątkowe,
w którym osoba trzecia zmierza do uniemożliwienia uzyskania zaspokojenia
należności wierzyciela, zapewnionego mu wyrokiem uwzględniającym skargę
pauliańską. Transfer taki musi więc prowadzić do powstania po stronie wierzyciela
roszczenia kondykcyjnego, obejmującego korzyść majątkową uzyskaną w wyniku
rozporządzenia przedmiotami majątkowymi nabytymi uprzednio od dłużnika.
Trzeba dostrzec też związek funkcjonalny między uzyskaniem korzyści przez osobę
trzecią w postaci ekwiwalentu za zbyty przedmiot majątkowy a niemożnością
uzyskania przez wierzyciela zaspokojenia w sposób przewidziany w art. 532 k.c.
Można tym samym wskazać na przesłanki uzasadniające powstanie roszczenia
kondykcyjnego wierzyciela wobec osoby trzeciej (art. 405 k.c.).
Według uzasadnienia omawianej uchwały, Sąd Najwyższy, opowiadając się
za koncepcją, która dopuszcza możliwość stosowania do stosunku między
wierzycielem a osobą trzecią przepisów art. 405 i nast. k.c., podkreślał,
że stanowisko przeciwne, wiążące skargę pauliańską z przedmiotem czynności
prawnej dokonanej przez dłużnika, mogłoby prowadzić w praktyce do unicestwienia
tego środka prawnego, wystarczyłoby bowiem do tego dalsze zbycie przedmiotu
osobie w dobrej wierze. Zwolennicy przeciwnej koncepcji przyjmują, że może
wchodzić w rachubę odpowiedzialność deliktowa osoby trzeciej, która wiedząc
o pokrzywdzeniu wierzyciela wyzbywa się korzyści w taki sposób, że art. 531 § 2
k.c. nie będzie miał zastosowania, a wierzyciel poniesie szkodę, nie mogąc
zaspokoić swego roszczenia (art. 415 k.c.). Nie negując takiej możliwości, trzeba
8
zauważyć, że w praktyce skuteczne skorzystanie z tego środka może okazać
się dla wierzyciela bardzo uciążliwe ze względu na konieczność wykazania
przesłanek odpowiedzialności deliktowej, poza ramami skargi pauliańskiej.
Nie można natomiast nie dostrzegać, że skarga pauliańska jest szczególnym
środkiem ochrony wierzyciela, połączonym z ułatwieniami dowodowymi w postaci
domniemań prawnych (art. 527 § 3 i 4 oraz art. 529 k.c.).
W konkluzji omawianej uchwały z dnia 24 lutego 2011 r., III CZP 132/10 Sąd
Najwyższy podzielił stanowisko, że do stosunku między wierzycielem a osobą
trzecią mają zastosowanie art. 405 i nast. k.c. Stanowisko to przesądza istnienie
legitymacji biernej osoby trzeciej także po rozporządzeniu przez nią uzyskaną
korzyścią na rzecz innej osoby. Odnosi się to również do sytuacji, w której
wierzyciel - występując o uznanie za bezskuteczną krzywdzącej go czynności
prawnej dłużnika - nie zgłosi równocześnie żądania zwrotu utraconej korzyści, nie
można bowiem odmawiać wierzycielowi prawa do uzyskania wyroku
stwierdzającego stan jego pokrzywdzenia w procesie, w którym korzysta z ułatwień
dowodowych w postaci domniemań prawnych. Wyrok taki potwierdza spełnienie
przesłanek skargi pauliańskiej i może być wykorzystany w sprawie o wydanie
korzyści utraconej przez osobę trzecią w granicach, w jakich wierzyciel zaspokoiłby
się z rzeczy (art. 532 k.c.). Dopuszczenie możliwości wystąpienia przez wierzyciela
ze skargą pauliańską przeciwko osobie trzeciej także po rozporządzeniu przez nią
uzyskaną korzyścią na rzecz innej osoby, stwarza warunki do ustalenia,
po przeprowadzeniu postępowania dowodowego, czy spełniona została przesłanka
dobrej wiary nabywcy, która przy nabyciu odpłatnym będzie istotna z punktu
widzenia przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Potrzeba zbadania może
dotyczyć i tego, czy rozporządzenie uzyskaną korzyścią było rzeczywiście
nieodpłatne w rozumieniu art. 531 § 2 k.c. Stwierdzenie, że osoba trzecia ma
w rozważanej sytuacji legitymację bierną, nie jest więc - co oczywiste -
równoznaczne z zasadnością skierowanej przeciwko niej skargi pauliańskiej,
nie można bowiem w chwili wytaczania powództwa przeciwko osobie
trzeciej przesądzić o spełnieniu przesłanek uzasadniających wystąpienie
z roszczeniem pauliańskim przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie
nastąpiło (art. 531 § 2 k.c.). Oznacza to, że legitymacji biernej osoby trzeciej nie
9
należy uzależniać od spełnienia przesłanek warunkujących w rozumieniu art. 531
§ 2 k.c. odpowiedzialność osoby, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło.
Sąd Najwyższy w niniejszym składzie w pełni podziela stanowisko
wynikające w szczególności z przytoczonych wyżej uchwał Sądu Najwyższego
z dnia 24 lutego 2011 r., III CZP 132/10 i z dnia 12 czerwca 2008 r., III CZP 55/08.
W tej sytuacji podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty naruszenia prawa
materialnego należy ocenić wyłącznie jako nietrafną polemikę z tym stanowiskiem.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
orzekł, jak w sentencji.
jw