Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 606/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 kwietnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Iwulski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Roman Kuczyński
w sprawie z odwołania B. H.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o zasiłek opiekuńczy i zwrot nienależnie pobranego zasiłku opiekuńczego, zasiłek
chorobowy i zwrot nienależnie pobranego zasiłku chorobowego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 25 kwietnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Ł.
z dnia 17 maja 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Ł. do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 23 stycznia 2012 r., Sąd Rejonowy - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z
dnia 20 stycznia 2011 r. i przyznał ubezpieczonej B. H. prawo do zasiłku
opiekuńczego za okresy: od 21 do 23 stycznia 2008 r., od 1 do 20 lutego 2008 r., od
5 do 26 sierpnia 2008 r., od 11 do 13 grudnia 2008 r. i od 18 do 31 lipca 2009 r.
oraz ustalił, że ubezpieczona nie jest obowiązana do zwrotu tego zasiłku za
wymienione okresy w łącznej kwocie 2.891,39 zł. Przedmiotowym wyrokiem Sąd
Rejonowy przyznał również ubezpieczonej prawo do zasiłku chorobowego za okres
od 21 lutego do 17 lipca 2009 r. oraz ustalił, że ubezpieczona nie ma obowiązku
zwrotu tego zasiłku za wymieniony okres w kwocie 8.021,79 zł wraz z odsetkami w
wysokości 2.562,26 zł.
Sąd Rejonowy ustalił, że ubezpieczona jest zatrudniona w Wojewódzkim
Szpitalu Specjalistycznym w Z. od 2004 r. na podstawie umowy o pracę w pełnym
wymiarze czasu pracy na stanowisku pielęgniarki-instrumentariuszki. Dodatkowo
od grudnia 2007 r. do marca 2010 r. ubezpieczona była zatrudniona na podstawie
umowy o pracę w wymiarze 1/8 etatu u T. B. jako kierownik transportu. Do jej
obowiązków w ramach tego drugiego stosunku pracy należało kontrolowanie czasu
pracy kierowców przez sprawdzanie i opisywanie tarcz tachografów. Czynności te
wykonywała w miejscu swego zamieszkania. Ubezpieczona pobierała zasiłek
opiekuńczy w okresach: 21-23 stycznia 2008 r., 1-20 lutego 2008 r., 5-26 sierpnia
2008 r., 11-13 grudnia 2008 r. oraz 18-31 lipca 2009 r. W dniu 17 stycznia 2009 r.
ubezpieczona uległa wypadkowi i doznała urazu prawej nogi, w związku z czym
przebywała na zwolnieniach lekarskich od 19 stycznia do 17 lipca 2009 r. Z tego
tytułu w okresie od 21 lutego do 17 lipca 2009 r. pobrała zasiłek chorobowy.
Zwolnienia lekarskie obejmujące wszystkie wskazane wyżej okresy zostały
przekazane wyłącznie do pierwszego z zatrudniających ją pracodawców (szpitala).
W czasie przebywania na zwolnieniach lekarskich w spornych okresach
ubezpieczona świadczyła pracę w ramach stosunku zatrudnienia u T. B. podczas
dni weekendowych w domu, co zajmowało jej około 7 godzin tygodniowo. W
3
okresie od 19 stycznia do 17 lipca 2009 r. ubezpieczona mogła wykonywać pracę
biurową niewymagającą chodzenia.
Przy takich ustaleniach Sąd pierwszej instancji uznał odwołanie za
uzasadnione, bowiem nie podzielił stanowiska organu rentowego jakoby
ubezpieczona utraciła prawo do zasiłków wymienionych w decyzji z uwagi na
wykonywanie pracy zarobkowej u innego pracodawcy podczas orzeczonej
niezdolności do pracy. Sąd Rejonowy zwrócił uwagę, że charakter obowiązków
wynikających z umowy o pracę zawartej z T. B. pozwalał ubezpieczonej na
wykonywanie pracy w domu, co też czyniła od początku zatrudnienia. Zdaniem
Sądu, celem regulacji art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa (jednolity tekst: Dz.U. z 2010 r. Nr 77, poz. 512 ze zm., dalej jako
"ustawa zasiłkowa"), jest niedopuszczenie do pobierania przez ubezpieczonego
świadczenia z ubezpieczenia chorobowego w sytuacjach, w których można mu
postawić zarzut nadużywania prawa do świadczeń, polegającego na podejmowaniu
pracy zarobkowej, mimo orzeczonej niezdolności do pracy, bądź w sytuacjach
polegających na wykorzystywaniu zwolnienia lekarskiego w inny sposób niezgodny
z jego celem. Jednak nie każde wykonywanie przez ubezpieczonego pracy
zarobkowej w czasie orzeczonej niezdolności do pracy jest tożsame z
nadużywaniem prawa do świadczeń powodującym pozbawienie tego prawa. W tym
względzie - według Sądu Rejonowego - należy rozróżnić dwa przypadki: pierwszy -
gdy ubezpieczony w okresie zwolnienia lekarskiego podejmuje nowe, dodatkowe
zatrudnienie oraz drugi - gdy ubezpieczony w okresie zwolnienia świadczy inną,
dotychczas już wykonywaną przez niego pracę zarobkową. W pierwszym
przypadku nie ma wątpliwości, że postawienie ubezpieczonemu zarzutu nadużycia
prawa do świadczeń jest w pełni uzasadnione, gdyż podjęcie innej pracy
zarobkowej w okresie zwolnienia lekarskiego powoduje domniemanie, że
ubezpieczony w rzeczywistości nie jest osobą niezdolną do pracy a zwolnienie
lekarskie było mu potrzebne wyłącznie w celu podjęcia dodatkowego zatrudnienia.
Zdaniem Sądu pierwszej instancji, inaczej należy natomiast traktować sytuację, w
której ubezpieczony w okresie zwolnienia chorobowego nie powstrzymuje się od
wykonywania jednej z prac dotychczasowych. W przypadku, gdy o zwolnieniu
4
lekarskim decyduje stan zdrowia ubezpieczonego, celem orzeczenia o niezdolności
do pracy jest zapewnienie ubezpieczonemu możliwości (i zarazem jego
zobowiązanie) powstrzymania się od wykonywania pracy, która niekorzystnie
wpływa na stan zdrowia. To jednak wcale nie oznacza, że w każdym przypadku
ubezpieczony ma obowiązek powstrzymania się od wykonywania jakiejkolwiek
pracy, bowiem są możliwe sytuacje, w których stan zdrowia pracownika wpłynie
niekorzystnie na zdolność do wykonywania tylko jednej z kilku prac, gdy są one
różnego rodzaju, natomiast nie będzie stanowił przeszkody do wykonywania innej
pracy. Jakkolwiek orzeczenie lekarskie zwalnia ubezpieczonego od wykonywania
wszystkich prac, to niewykorzystanie zwolnienia lekarskiego "w całości", nie może
generalnie powodować utraty prawa do świadczeń wynikających z zatrudnienia u
tego pracodawcy, u którego ubezpieczony powstrzymuje się od świadczenia pracy.
Pozbawienie ubezpieczonego prawa do świadczeń na podstawie art. 17 ustawy
zasiłkowej będzie możliwe wówczas, gdy niepowstrzymywanie się od wykonywania
drugiej z prac dotychczasowych może powodować u niego pogorszenie stanu
chorobowego i wpływać na wydłużanie się czasu niezdolności do pracy. W
odniesieniu do sytuacji, w której ubezpieczony uzyskuje zwolnienie lekarskie z
uwagi na konieczność sprawowania osobistej opieki nad członkiem rodziny,
obowiązek powstrzymania się od podejmowania wykonywanej dotychczasowo innej
pracy zarobkowej niż tej, od wykonywania której zwolnienie uzyskał, należy oceniać
z uwzględnieniem charakteru wykonywanych czynności oraz ich wpływu na
rzeczywistą możliwość sprawowania opieki. Mając na uwadze przedstawione
okoliczności Sąd Rejonowy doszedł do przekonania, że wykonywanie przez
ubezpieczoną obowiązków wynikających z drugiej umowy o pracę (zawartej z T. B.)
w spornych okresach wymienionych w kwestionowanej decyzji, nie stanowiło
przejawu nadużycia przez nią prawa do świadczeń z ubezpieczenia chorobowego.
Ubezpieczona wykonując sporną pracę w domu, jedynie przez kilka godzin
podczas weekendów, miała zapewnioną rzeczywistą możliwość sprawowania
osobistej opieki nad dziećmi, a więc nie musiała powstrzymywać się od
wykonywania tych czynności, gdyż nie pozostawały one w sprzeczności z celem
zwolnienia lekarskiego. Co się z kolei tyczy zasiłku chorobowego, to w okresie jego
pobierania ubezpieczona wprawdzie nie była zdolna do świadczenia pracy jako
5
pielęgniarka, tym niemniej - co wykazało postępowanie dowodowe - zachowała
zdolność do wykonywania pracy biurowej, niewymagającej chodzenia i taką właśnie
pracę świadczyła w domu. Tym samym w rozpoznawanej sprawie nie zaistniały
przesłanki określone w art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej, wobec czego decyzja
organu rentowego podlegała odpowiedniemu skorygowaniu.
Wyrokiem z dnia 17 maja 2012 r., Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych oddalił apelację organu rentowego od wyroku Sądu pierwszej instancji
i orzekł o kosztach postępowania odwoławczego. Sąd odwoławczy podzielił
ustalenia faktyczne Sądu Rejonowego oraz ich ocenę prawną. Uzupełniająco
dodał, że wykładnia gramatyczna art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej nie upoważnia do
stosowania go "w sposób automatyczny", a więc do przyjmowania, że w
sytuacjach, gdy pracownik zatrudniony równocześnie u dwóch pracodawców, u
jednego korzysta ze zwolnienia lekarskiego i pobiera zasiłek chorobowy, a u
drugiego wykonuje pracę i pobiera za nią wynagrodzenie, to traci prawo do tego
zasiłku. W ocenie Sądu Okręgowego, "rygorystyczna" wykładnia art. 17 ust. 1
ustawy zasiłkowej nie mogła być przyjęta przy rozpoznaniu niniejszej sprawy.
Powołany przepis ma wprawdzie charakter represyjny, służący ograniczeniu wypłat
świadczeń z ubezpieczenia chorobowego osobom, które wskutek określonego
działania spowodowały swoją niezdolność do pracy, ale do oceny sytuacji, czy
zostały spełnione przesłanki utraty prawa pracownika do zasiłku, potrzebna jest
wiedza medyczna. Funkcją tego przepisu jest więc nie tylko jego represyjność, ale i
zabezpieczenie prawidłowego przebiegu procesu leczenia koniecznego dla
odzyskania przez ubezpieczonego zdolności do pracy. Rozstrzygnięcie, czy
wykonywanie pracy podczas korzystania ze zwolnienia lekarskiego u jednego z
dwóch pracodawców, u których pracownik był równocześnie zatrudniony przed
powstaniem niezdolności do pracy, stanowiące podstawę pozbawienia pracownika
prawa do zasiłku chorobowego, wymaga zatem ustalenia w świetle wiedzy
medycznej, czy kontynuowana praca jest, czy też nie jest, zgodna z celem tego
zwolnienia lekarskiego. Zdaniem Sądu Okręgowego, niezdolność do pracy nie jest
stanem, do oceny którego można zastosować kryteria obiektywne. O tej
niezdolności decyduje z jednej strony określony stan chorobowy i jego nasilenie, a
z drugiej - struktura psychofizyczna chorego i charakter wykonywanej przez niego
6
pracy. Z tej przyczyny są więc nie tylko możliwe, ale i prawdopodobne, sytuacje, że
pracownik wykonujący prace o różnym charakterze w dwóch zakładach pracy, staje
się niezdolny tylko do świadczenia jednej pracy, zachowując zdolność do
wykonywania drugiej z nich. Taki zaś przypadek wystąpił w rozpoznawanym stanie
faktycznym.
Od wyroku Sądu Okręgowego organ rentowy wniósł skargę kasacyjną, w
której zarzucił naruszenie art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej. W uzasadnieniu
podstawy kasacyjnej skarżący organ nie zgodził się wykładnią tego przepisu
zaprezentowaną przez Sądy obu instancji. Zdaniem skarżącego, taka wykładnia
mogła być stosowana na gruncie poprzednio obowiązującej ustawy zasiłkowej z
dnia 17 grudnia 1974 r. (art. 18). W ówczesnym stanie prawnym można było
oceniać, czy wykonywanie pracy w jednym z dotychczasowych zakładów pracy
"stanowi czynności uciążliwe, mogące przedłużyć okres niezdolności do pracy albo
jest niezgodne z celem tego zwolnienia". Tymczasem treść aktualnie
obowiązującego przepisu art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej nie pozostawia
wątpliwości co do sposobu jego wykładni, na co zresztą wskazuje orzecznictwo
Sądu Najwyższego. W tej sytuacji pozbawienie ubezpieczonej prawa do zasiłków i
zobowiązanie jej do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń - co nastąpiło w
kwestionowanej decyzji - było oczywiście uzasadnione. Organ rentowy wniósł o
uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy przez oddalenie
odwołania, a także o zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną ubezpieczona wniosła o odmowę
przyjęcia jej do rozpoznania ewentualnie o jej oddalenie, a także o zasądzenie
kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
Skarga kasacyjna jest usprawiedliwiona, bowiem trafnie zarzucono w niej
obrazę art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej. W myśl tego przepisu, ubezpieczony
wykonujący w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub
wykorzystujący zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia
traci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres tego zwolnienia. Przepis ten ma
7
odpowiednie zastosowanie w odniesieniu do zasiłku opiekuńczego (art. 35 ust. 2 tej
ustawy).
Sąd Najwyższy na tle aktualnego stanu prawnego ukształtowanego ustawą
zasiłkową wielokrotnie wypowiadał się na temat, w jakich okolicznościach
ubezpieczony zostaje z mocy prawa pozbawiony prawa do świadczeń z
ubezpieczenia chorobowego. W szczególności w wyroku z dnia 5 kwietnia 2005 r.,
I UK 370/04 (OSNP 2005 nr 21, poz. 342; OSP 2006 nr 12, poz. 134, z glosą J.
Jankowiaka) przyjął, że pracą zarobkową, której wykonywanie w okresie orzeczonej
niezdolności do pracy powoduje utratę prawa do zasiłku chorobowego lub
świadczenia rehabilitacyjnego na podstawie art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej, jest
każda aktywność ludzka zmierzająca do osiągnięcia zarobku, w tym pozarolnicza
działalność gospodarcza, choćby nawet polegająca na czynnościach
nieobciążających w istotny sposób organizmu przedsiębiorcy i zarazem pracownika
pozostającego na zwolnieniu lekarskim. W podobny sposób Sąd Najwyższy
wypowiedział się w wyroku z dnia 14 grudnia 2005 r., III UK 120/05 (OSNP 2006 nr
21-22, poz. 338), w którym wskazał, że odpłatne wykonywanie przez radcę
prawnego w czasie zwolnienia lekarskiego czynności zawodowych (podpisywanie
dokumentów, reprezentacja przed sądem, sporządzanie pism procesowych,
udzielanie porad prawnych, przeprowadzenie szkolenia ) oznacza wykonywanie
pracy zarobkowej w rozumieniu art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej i jest wystarczającą
przyczyną utraty prawa do zasiłku chorobowego. W uzasadnieniu tego orzeczenia
Sąd Najwyższy wywiódł, że na gruncie obowiązujących od dnia 1 września 1999 r.
przepisów o ubezpieczeniu chorobowym utratę prawa do zasiłku powoduje
wykonywanie pracy zarobkowej (jakiejkolwiek, a nie tylko "innej" - jak było
poprzednio) lub wykorzystywanie zwolnienia od pracy w sposób niezgodny z celem
tego zwolnienia. Można zatem założyć, że w myśl nowych regulacji wykonywanie
czynności mogących przedłużyć okres niezdolności do pracy zawsze stanowi
wykorzystywanie zwolnienia niezgodnie z jego celem, którym jest odzyskanie przez
ubezpieczonego zdolności do pracy. W jego osiągnięciu przeszkodą może być
zarówno wykonywanie pracy zarobkowej (co przesądził ustawodawca), jak i inne
zachowania ubezpieczonego utrudniające proces leczenia i rekonwalescencję
(podobnie w wyroku z dnia 4 listopada 2009 r., I UK 140/09, LEX nr 564767).
8
Jedynie sporadyczna, incydentalna, wymuszona okolicznościami aktywność
zawodowa (np. udział w posiedzeniach rady nadzorczej spółdzielni mieszkaniowej)
może usprawiedliwiać zachowanie prawa do zasiłku chorobowego (wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 9 października 2006 r., II UK 44/06, OSNP 2007 nr 19-20, poz.
295 oraz z dnia 3 marca 2010 r., III UK 71/09, LEX nr 585848), a w innych
przypadkach za okres orzeczonej niezdolności do pracy, w czasie której
ubezpieczony faktycznie świadczy wykonuje pracę zarobkową, nie przysługuje mu
zasiłek, lecz wynagrodzenie (choć w kilku orzeczeniach zwrócono uwagę, iż utrata
prawa do zasiłku chorobowego dotyczy tylko okresu objętego zaświadczeniem,
zwolnieniem lekarskim, w którym nastąpiło podjęcie pracy zarobkowej, a nie całego
okresu zasiłkowego; wyroki Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2008 r., I UK
249/07, OSNP 2009 nr 11-12, poz. 152 i z dnia 3 października 2008 r., II UK 26/08,
LEX nr 513018). W związku z przyjętymi w aktualnie obowiązującej ustawie
zasiłkowej regułami odnoszącymi się do utraty prawa do świadczeń z
ubezpieczenia chorobowego (zmodyfikowanymi w porównaniu do poprzedniego
stanu prawnego) Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 lutego 2008 r., II UK 10/07,
(OSNP 2009 nr 9-10, poz. 123) zastrzegł, że w sprawie o zasiłek chorobowy nie ma
znaczenia dowód z opinii medycznej na okoliczność, czy wykonywanie pracy
zarobkowej w okresie niezdolności do pracy miało wpływ na stan zdrowia
ubezpieczonego w rozumieniu art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej. Oznacza to, że
wykonywanie pracy zarobkowej w okresie orzeczonej niezdolności do pracy
stanowi samodzielną przesłankę utraty prawa do zasiłku, odrębną od
wykorzystywania zwolnienia lekarskiego w sposób niezgodny z jego celem (pogląd
ten jest aprobowany w piśmiennictwie: A. Rzetecka-Gil: Ustawa o świadczeniach
pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa.
Komentarz, Warszawa 2009, teza 3 do art. 17; M. Gersdorf [w:] Społeczne
ubezpieczenie chorobowe i wypadkowe. Komentarz, Warszawa 2012, teza 1 do art.
17).
Odnosząc powyższe uwagi do okoliczności rozpoznawanej sprawy, należy
stwierdzić, że w zaskarżonym wyroku dokonano nieprawidłowej wykładni art. 17
ust. 1 ustawy zasiłkowej. W aktualnym stanie prawnym nie jest niezbędna ocena w
zakresie, czy "inna praca zarobkowa" jest niezgodna z celem zwolnienia
9
lekarskiego (straciło znaczenie orzecznictwo dotyczące art. 18 ust. 1 ustawy
zasiłkowej z 1974 r. przyjmujące, że wykonywanie zatrudnienia w innym stosunku
pracy nie musiało kolidować z prawem do zasiłku chorobowego u pierwszego
pracodawcy, gdy ubezpieczony uzyskiwał zaświadczenie lekarskie a wykonywanie
innej pracy nie było przeciwwskazane). Należy więc ocenić jako pozbawione racji
wywody Sądu Okręgowego, że ubezpieczony pracownik czasowo niezdolny do
pracy u jednego pracodawcy, może wykonywać inną pracę u drugiego pracodawcy,
jeśli nie jest ona niezgodna z orzeczeniem lekarski (celem zwolnienia
chorobowego). Obecnie wykonywanie (każdej) pracy zarobkowej, niezależnie od jej
wpływu na stan zdrowia ubezpieczonego, stanowi samodzielną przesłankę utraty
prawa do zasiłku chorobowego (opiekuńczego). Tak więc niezależnie od tego, czy
ubezpieczona, będąc niezdolna do wykonywania pracy pielęgniarki w szpitalu w
okresach wymienionych w decyzji organu rentowego, zachowała zdolność do
wykonywania obowiązków kierownika transportu w ramach drugiego stosunku
pracy (pracy biurowej w miejscu swego zamieszkania), to w świetle art. 17 ust. 1
ustawy zasiłkowej utraciła prawo do zasiłków chorobowego i opiekuńczego.
Ocena, czy zostały spełnione przesłanki zwrotu bezpodstawnie pobranych
zasiłków na zasadach określonych w art. 66 ust. 2 ustawy zasiłkowej, nie była
przedmiotem rozpoznania Sądów i nie dotyczą jej podstawy skargi kasacyjnej. Z
tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art. 39815
§ 1 i
art. 108 § 2 k.p.c.