Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 159/13
POSTANOWIENIE
Dnia 19 czerwca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Agnieszka Piotrowska
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z wniosku J. F. i N. F.-T.
o uzupełnienie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 19 czerwca 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyń
od postanowienia Sądu Okręgowego w W.
z dnia 13 kwietnia 2012 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie oraz poprzedzające
je postanowienie Sądu Rejonowego w W. z 24 stycznia 2012 r.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z 13 kwietnia 2012 r. Sąd Okręgowy oddalił zażalenie
wnioskodawczyń J. F. i N. F. – T. na postanowienie Sądu Rejonowego z 24
stycznia 2012 r., którym odrzucono wniosek o uzupełnienie postanowienia o
stwierdzenie nabycia spadku po E. G. F. Jr i E. G. F. Sr z 19 sierpnia 2010 r.
Ostatnio wskazanym postanowieniem Sąd Rejonowy stwierdził nabycie spadku po
E. G. F. i E. G. F. Sr na rzecz wnioskodawczyń, z tym że jedynie w zakresie
nieruchomości położonych w Polsce. W obecnie prowadzonym postępowaniu
wnioskodawczynie żądały stwierdzenia nabycia spadku po wymienionych
spadkodawcach w odniesieniu do środków pieniężnych zgromadzonych na
rachunku bankowym prowadzonym przez […] Bank.
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy zaakceptował stanowisko
Sądu Rejonowego, że w sprawie brak jurysdykcji krajowej sądów polskich.
Odnosząc się do treści zażalenia, Sąd Okręgowy uznał, że w sprawie nie zachodzi
podstawa do sięgnięcia po jurysdykcję konieczną, gdyż wnioskodawczynie nie
wykazały, aby nie mogły uzyskać stwierdzenia swoich praw do spadku, odnośnie
do znajdujących się w Polsce ruchomości, przez sąd ojczysty spadkodawców.
W ocenie Sądu, wyjaśnienie tej okoliczności nie jest obowiązkiem sądu, który
powinien być wykonywany z urzędu. W sprawie nie znajduje też zastosowania art.
1110 k.p.c. Dotyczy on podstaw jurysdykcji w sprawach nieprocesowych, ale innych
niż wymienione w art. 1106-11091
k.p.c. Oznacza to, że przepis ten nie dotyczy
spraw spadkowych, o których mowa w art. 1108 k.p.c.
W skardze kasacyjnej od wskazanego postanowienia Sądu Okręgowego
w W. skarżące zarzuciły naruszenie art. 1108 i 1110 k.p.c. i wniosły o zmianę tego
postanowienia, ewentualnie o jego uchylenie wraz z orzeczeniem Sądu
Rejonowego celem kontynuowania postępowania.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Jurysdykcja krajowa sądów polskich stanowi bezwzględną przesłankę
procesową, której istnienie zasadniczo sąd bierze pod rozwagę z urzędu w każdym
stanie sprawy. W razie jej braku odrzuca pozew. Odrzucenie pozwu nie może
nastąpić jedynie w wypadku spraw co do których strony mogą ustanowić
jurysdykcję krajową przez wdanie się w spór (art. 1099 k.p.c.). Do kategorii tej nie
3
należą sprawy o stwierdzenie nabycia spadku, gdyż nie jest w stosunku do nich
przewidziana możliwość zawarcia umowy o jurysdykcję (argument a contrario z art.
11101
k.p.c.). Oznacza to, że w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku sąd ma
obowiązek zawsze z urzędu badać istnienie jurysdykcji krajowej, a strony nie mogą
ustanowić w nich jurysdykcji krajowej sądów polskich w wyniku zawarcia umowy lub
wdania się w spór. W konsekwencji sąd ma obowiązek wyjaśnienia, czy w sprawie
występują łączniki, od których zależy jurysdykcja krajowa sądów polskich,
niezależnie od powołania się na to przez strony.
Obecnie, z dniem 1 lipca 2009 r., jurysdykcja krajowa sądów polskich
w sprawach spadkowych jest regulowana w zmienionym z tym dniem art. 1108
k.p.c. W świetle tej regulacji, do jurysdykcji krajowej należą sprawy spadkowe,
jeżeli spadkodawca w chwili śmierci był obywatelem polskim lub miał miejsce
zamieszkania bądź miejsce zwykłego pobytu w Rzeczypospolitej Polskiej (§ 1).
Do jurysdykcji krajowej należą również sprawy spadkowe, jeżeli majątek spadkowy
albo jego znaczna część znajduje się w Rzeczypospolitej Polskiej (§ 2 ).
W rozpatrywanej sprawie wnioskodawczynie żądają stwierdzenia nabycia
spadku po dwóch obywatelach amerykańskich w odniesieniu do majątku w postaci
środków finansowych ulokowanych na rachunkach bankowych prowadzonych
w banku, mającym siedzibę w Polsce. Nie bez znaczenia jest poza tym
okoliczność, że E. D. F. Jr, jak wynika z akt sprawy o stwierdzenie nabycia spadku
o sygn. I Ns …/08, miał w chwili śmierci miejsce zamieszkania w Polsce.
Odmiennie sytuacja wygląda w wypadku E. D. F. Sr, którego miejsce zamieszkania
w chwili śmierci znajdowało się w USA. W odniesieniu do pierwszego z nich
jurysdykcję krajową sądów polskich uzasadnia więc art. 1108 § 1 k.p.c. Zarówno
Sąd pierwszej, jak i drugiej instancji okoliczność tę całkowicie pominęły, podczas
gdy ma ona w sprawie kluczowe znaczenie dla oceny jurysdykcji krajowej sądów
polskich. Mimo że skarżące również nie powołują się wyraźnie na wskazaną
okoliczność, to fakt ten jest bez znaczenia w kontekście obowiązku badania przez
sąd z urzędu jurysdykcji krajowej w sprawach spadkowych, a także zawarcia wśród
podstaw kasacyjnych zarzutu naruszenia art. 1108 k.p.c. Sądy meriti skupiły się
jedynie na ocenie przesłanek zaistnienia powoływanej przez skarżące jurysdykcji
krajowej koniecznej. Warunkiem jednak zastosowania i w ogóle rozważania
4
wystąpienia jurysdykcji koniecznej (art. 10991
k.p.c.) jest brak jurysdykcji krajowej
sądów polskich z ustawy. Tymczasem, jak już podkreślono, z ustaleń Sądu
Rejonowego w sprawie I Ns …/08 wynika, że w chwili śmierci E. D. F. Jr
zamieszkiwał w W. Okoliczność ta została wyraźnie wskazana w treści
postanowienia spadkowego z 19 sierpnia 2010 r. Sądy polskie względem
postępowania o stwierdzenie nabycia spadku po tym spadkodawcy mają
jurysdykcję zarówno w sprawach dotyczących nieruchomości położonych w Polsce,
jak i w odniesieniu do innych elementów spadku. W pierwszym wypadku
jurysdykcja ta ma nawet charakter wyłączny (art. 11102
k.p.c.), w drugim zaś
jedynie fakultatywny. Naruszenie przez Sądy obu instancji art. 1108 § 1 k.p.c.
uzasadniało zatem uchylenie postanowień wydanych przez te Sądy w zakresie, w
jakim odrzucono pozew ze względu na brak jurysdykcji sądów polskich w
odniesieniu do postępowania spadkowego po E. D. F. Jr.
Odmiennie sytuacja przedstawia się w zakresie postępowania spadkowego
po zmarłym E. D. F. Sr w odniesieniu do spadku w postaci tzw. majątku
ruchomego. Jak wynika z ustaleń Sądu Rejonowego w sprawie I Ns …/08,
zawartych także w postanowieniu tego Sądu z 19 sierpnia 2010 r., E. D. F. -
obywatel amerykański - w chwili śmierci zamieszkiwał w Stanach Zjednoczonych,
co oznacza, że podstaw jurysdykcji w odniesieniu do postępowania spadkowego po
nim nie można poszukiwać w art. 1108 § 1 k.p.c. Zarówno Sąd pierwszej, jak i
drugiej instancji nie rozważyły jednak możliwości oceny istnienia jurysdykcji sądów
polskich w kontekście art. 1108 § 2 k.p.c. Chodzi tu bowiem o ocenę, czy majątek
spadkowy po E. D. F. Sr lub jego znaczna część znajduje się w Rzeczypospolitej
Polskiej. Jak podnosi się w doktrynie, ocena, czy znaczna część majątku
spadkowego znajduje się w Polsce nie powinna polegać na porównywaniu wartości
majątku położonego w Polsce z tym, jaki pozostał za granicą . Konieczne jest
spojrzenie wyłącznie przez pryzmat wartości majątku znajdującego się w Polsce. Z
wniosku zgłoszonego w sprawie wynika zaś, że w Polsce na rachunku bankowym
znajduje się wierzytelność w kwocie 20.000 zł. Należy przy tym zauważyć, że w
skład majątku spadkowego po E. D. F. Sr wchodzi także udział w majątku
spadkowym po E. D. F. Jr, gdyż ten ostatni zmarł wcześniej. E. D. F. Sr był zaś w
części spadkobiercą po zmarłym synu E. D. F. Jr (zob. postanowienie z 19 sierpnia
5
2010 r.). Wyżej wskazane okoliczności wskazują, że w sprawie nie
przeprowadzono w zakresie oceny zaistnienia przesłanek przewidzianych w art.
1108 §2 k.p.c. jakiejkolwiek analizy, w tym przede wszystkim co do kwestii, jaki
majątek po zmarłym E. D. F. Sr znajduje się w Polsce i czy może być on uznany za
znaczną część. Uzasadniało to także uchylenie zaskarżonego postanowienia w
części dotyczącej stwierdzenia nabycia spadku po E. D. F. Sr, a to celem
dokonania stosownej analizy.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39815
§ 1
k.p.c.).
db