Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 29/13
UCHWAŁA
Dnia 27 czerwca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Owczarek (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
SSN Agnieszka Piotrowska
k
w sprawie z wniosku Skarbu Państwa-Prezydenta Miasta Ł.
o założenie księgi wieczystej i wpis,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 27 czerwca 2013 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy w Ł.
postanowieniem z dnia 19 lutego 2013 r.,
"a) Czy przepis art. 713 Kodeksu Napoleona może stanowić
samodzielną podstawę dokonania wpisu w księdze wieczystej prawa
własności nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa?
b) Czy powołanie się we wniosku przez Skarb Państwa na
prawo własności nieruchomości wynikające z przepisu art. 713
Kodeksu Napoleona, do którego to wniosku nie dołączono żadnych
dokumentów to prawo własności wykazujących stanowi
wystarczającą podstawę do dokonania obwieszczeń publicznych
w trybie przepisu § 24 ust. 1 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia
ksiąg wieczystych i zbiorów dokumentów (Dz. U. Nr 102, poz. 1122
ze zm.)?"
2
podjął uchwałę:
1. Przepis art. 713 Kodeksu Cywilnego Napoleona może
stanowić samodzielną podstawę dokonania wpisu w księdze
wieczystej prawa własności nieruchomości na rzecz Skarbu
Państwa.
2. Powołanie się przez Skarb Państwa na prawo własności
nieruchomości wynikające z art. 713 Kodeksu Cywilnego
Napoleona we wniosku, do którego nie dołączono żadnych
dokumentów wykazujących to prawo, stanowi wystarczającą
podstawę do zarządzenia przez sąd obwieszczenia publicznego
(§ 24 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia
17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych
i zbiorów dokumentów, Dz. U. Nr 102, poz. 1122 ze zm.).
3
Uzasadnienie
Skarb Państwa reprezentowany przez Prezydenta Miasta Ł. jako Starostę
Powiatowego wniósł o założenie księgi wieczystej dla nieruchomości położonej w Ł.
przy ul. W. […] o powierzchni 973 m2
stanowiącej działkę gruntu nr 217/4 oraz
nieruchomości położonej w Ł. przy ul. J. o powierzchni 169 m2
stanowiącej działkę
gruntu nr 357/9 i wpisanie w dziale II nowej księgi Skarbu Państwa jako właściciela
tych nieruchomości. Podkreślił, że Skarb Państwa nie posiada dokumentu
stwierdzającego nabycie własności nieruchomości, z dołączonego do wniosku
wypisu i wyrysu z rejestru gruntów wynika, że właściciel tej nieruchomości nie jest
ustalony, a teren jest „niehipotekowany”, zatem tytuł Skarbu Państwa do
nieruchomości wynika z określonej w art. 713 Kodeksu Napoleona zasady
domniemania własności państwowej do rzeczy, w stosunku do których nie istnieją
jakiekolwiek tytuły na rzecz innych osób i na wypadek, gdyby Sąd uznał, że prawo
własności nieruchomości nie zostało dostatecznie wykazane, wniósł o zarządzie
obwieszczenia publicznego. Do wniosku dołączył wypis i wyrys z operatu ewidencji
gruntów i budynków przeznaczony do dokonania wpisu w księdze wieczystej.
Z treści wypisu wynika, że nieruchomość znajduje się we współwładaniu Miasta Ł. i
Zespołu Szkół Specjalnych Nr […] w Ł.
Sąd Rejonowy w Ł. postanowieniem dnia 18 września 2012 r. oddalił ten
wniosek. Podkreślił, że art. 6268
§ 2 k.p.c. ogranicza kognicję sądu
wieczystoksięgowego do badania wniosku, dołączonych do wniosku dokumentów
oraz treści księgi wieczystej. Wskazał, że przepis prawa może w wyjątkowych
sytuacjach stanowić samoistną podstawę dokonania wpisu w księdze wieczystej.
Zdaniem Sądu Rejonowego, jeżeli przepis prawa ma być podstawą wpisu, to
powinien identyfikować nieruchomość, której stan prawny ma być ujawniony w
księdze wieczystej. Nie można uznać, że art. 713 Kodeksu Napoleona wskazuje
Skarb Państwa jako właściciela rzeczonych nieruchomości. Ponadto nie może mieć
w sprawie zastosowania § 24 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia
17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i zbiorów
dokumentów (Dz. U. Nr 102, poz. 1122).
4
Skarb Państwa wniósł apelację od tego postanowienia.
Sąd Okręgowy w Ł. przy rozpoznawaniu apelacji powziął wątpliwość
wyrażoną w zagadnieniu prawnym przedstawionym do rozstrzygnięcia Sądowi
Najwyższemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Sąd Najwyższy dwukrotnie wypowiadał się w kwestii, której dotyczy
pierwsze zagadnienie prawne. W postanowieniu z dnia 20 czerwca 2012 r., I CSK
220/12 (OSNC-ZD 2013 B, poz. 41) stwierdził, że Skarb Państwa składający
wniosek o założenie księgi wieczystej i wpisanie jego prawa własności do
nieruchomości na podstawie art. 713 Kodeksu Napoleona powinien wykazać,
że w czasie obowiązywania tego przepisu dana nieruchomość była
nieruchomością niemającą właściciela. W wyroku z dnia 20 września 2012 r.,
IV CSK 46/12 (niepubl.) uznał, nawiązując do wspomnianego postanowienia,
że art. 713 Kodeksu Napoleona był źródłem nabycia przez państwo własności
rzeczy ruchomych i nieruchomości, nieposiadających właściciela. W oparciu o art.
713 Kodeksu Napoleona państwo, z mocy samego prawa, stawało się właścicielem
takich rzeczy, bez konieczności potwierdzenia tego faktu decyzją administracyjną
lub jakimkolwiek innym dokumentem; wyrażał on domniemanie własności Skarbu
Państwa rzeczy niczyich.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że w wyjątkowych
sytuacjach podstawą wpisu może być sam przepis ustawy (por. uchwały z dnia
9 lipca 1993 r., III CZP 91/93, OSNC 1994, nr 2, poz. 29, z dnia 7 maja 2009 r.,
III CZP 15/09, OSNC 2010, nr 1, poz. 10 i z dnia 7 października 2009 r., III CZP
69/09, OSNC 2010, nr 4, poz. 53 oraz postanowienia z dnia 24 czerwca 1997 r.,
II CKN 216/97, OSNC 1998, nr 1, poz. 7 i z dnia 23 maja 2002 r., IV CKN 1092/00,
OSNC 2003 nr 9, poz. 122). Ma to miejsce w sytuacji, w której nabycie własności
nastąpiło z mocy samego prawa, a taki wypadek przewiduje rozporządzenie
Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 sierpnia 2003 r. w sprawie zakładania
i prowadzenia ksiąg wieczystych w systemie informatycznym (Dz. U. Nr 162, poz.
1575).
5
Przepis art. 713 Kodeksu cywilnego Napoleona (dalej: „k.c.Nap.), zgodnie
z którym „Dobra nie mające właściciela należą do państwa”, obowiązywał na
części ziem polskich w okresie od dnia 1 maja 1808 r. do dnia 31 grudnia 1946 r.,
kiedy został uchylony przez art. III § 1 pkt 1 dekretu z dnia 11 października 1946 r. -
Przepisy wprowadzające prawo rzeczowe i prawo o księgach wieczystych (Dz. U.
Nr 57, poz. 321 ze zm.).
Przez „dobra nie mające właściciela” należało rozumieć przede wszystkim
dobra niczyje. Stosowanie tej formuły w odniesieniu do nieruchomości budzi jednak
istotne wątpliwości, zarówno bowiem dawne prawo polskie, jak i współczesne nie
znają pojęcia nieruchomości niczyjej. O ile własność ruchomej rzeczy niczyjej
nabywa się przez jej objęcie w posiadanie samoistne (art. 181 k.c.), o tyle brak jest
podobnej regulacji w odniesieniu do nieruchomości. Właściciel może wyzbyć się
własności rzeczy ruchomej przez to, że w tym zamiarze rzecz porzuci (art. 180
k.c.). Właściciel nie może zaś „porzucić” nieruchomości, może natomiast podjąć
negocjacje z właściwą gminą lub Skarbem Państwa zmierzające do zawarcia
umowy przekazania nieruchomości (art. 9021
i 9022
k.c.), a właściciel będący
państwową lub samorządową osobą prawną może zrzec się własności
nieruchomości odpowiednio na rzecz Skarbu Państwa lub jednostki samorządu
terytorialnego (art. 16 ust. 1 u.g.n.).
W polskim prawie występuje pojęcie nieruchomości o nieuregulowanym
stanie prawnym, które zresztą tylko potwierdza tezę, że każda nieruchomość musi
mieć właściciela, choć nie zawsze musi on być znany. Pod tym pojęciem rozumie
się mianowicie nieruchomość, dla której ze względu na brak księgi wieczystej,
zbioru dokumentów albo innych dokumentów nie można ustalić osób, którym
przysługują do niej prawa rzeczowe (art. 113 ust. 6 ustawy z dnia 21 sierpnia
1997 r. o gospodarce nieruchomościami, jedn. tekst: Dz. U. z 2010 r. Nr 102, poz.
651 ze zm.; dalej: „u.g.n.”). Pojęcie to zostało wprowadzone przede wszystkim
w związku z wywłaszczeniem nieruchomości (art. 113 ust. 5, art. 114 ust. 3,
art. 115 ust. 5 i art. 118 ust. 1a u.g.n.), a także podziałem nieruchomości (art. 97a
u.g.n.) i ograniczeniem sposobu korzystania z nieruchomości (art. 124a u.g.n.).
6
Nieruchomość, której właściciel jest nieznany, może zatem być
wywłaszczona, jeżeli będą spełnione przesłanki określone w ustawie o gospodarce
nieruchomościami. Wywłaszczenie jest jednak dokonywane ze współczesnej
perspektywy i oczywiście nie wyłącza możliwości nabycia przez Skarb Państwa
własności nieruchomości wcześniej i w inny sposób, tj. w drodze zasiedzenia bądź
ex lege, np. na podstawie art. 713 k.c.Nap.
Argumenty systemowe i funkcjonalne przemawiają za wykładnią, że art. 713
k.c.Nap. należy rozumieć szerzej, a więc nie tylko jako dotyczący nieruchomości
niczyich, których zresztą w znaczeniu prawnym nie było i nie ma, ale jako
odnoszący się również do sytuacji, w których właściciel nieruchomości jest
nieznany. Taka wykładnia pozwala na uregulowanie stosunków własnościowych
istniejących w czasie i na obszarze obowiązywania omawianego przepisu.
Po pierwsze, art. 713 k.c.Nap. porządkuje stosunki prawne dotyczące
nieruchomości, a wynikające ze zdarzeń, które nastąpiły przed wejściem w życie
przepisu i wywoływały wątpliwości co do stanu prawnego w dniu jego wejścia
w życie. Po drugie, przepis ten porządkuje stosunki prawne dotyczące
nieruchomości i wynikające ze zdarzeń, które nastąpiły w czasie jego
obowiązywania. Jest to o tyle istotne, że na obszarze obowiązywania Kodeksu
cywilnego Napoleona toczyły się liczne działania wojenne (wojny napoleońskie,
powstania narodowe, dwie wojny światowe). Z działaniami wojennymi wiążą się
zniszczenia wojenne oraz zmiany polityczne, które mogą powodować faktyczne
porzucanie nieruchomości przez dotychczasowych właścicieli i utrwalanie się takich
stanów. Do tego dochodzą trudności związane z zebraniem odpowiedniej
dokumentacji, która mogła ulec zniszczeniu. Tym samym dopuszczalne jest
przyjęcie, że art. 713 k.c.Nap. stanowi podstawę nabycia własności nieruchomości
również w przypadku, gdy nie da się ustalić jej właściciela. Taki pogląd jest zgodny
z argumentami płynącymi z wykładni systemowej, a podobny kierunek rozwiązań
został przyjęty m.in. w dekrecie z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych
i poniemieckich (Dz. U. Nr 13, poz. 87 ze zm.).
Brak księgi wieczystej, jak w niniejszej sprawie, wyklucza możliwość
zastosowania art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych
i hipotece (jedn. tekst: Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm.; dalej: „u.k.w.h.”),
7
zaś ze względu na brak sporu w sprawie wyłączone jest wytoczenie innego
powództwa (w szczególności o ustalenie – art. 189 k.p.c.). Z kolei ewentualny
wniosek Skarbu Państwa o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez
zasiedzenie mógłby być oceniony jako złożony przez podmiot, który już jest
właścicielem na podstawie art. 713 k.c.Nap.
2. W okolicznościach niniejszej sprawy wnioskodawca nie przedstawił
żadnego dokumentu, z którego wynikałoby, że Skarb Państwa jest właścicielem
nieruchomości. Powstaje w związku z tym pytanie, czy w takiej sytuacji możliwe jest
zastosowanie § 24 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 września
2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i zbiorów dokumentów (Dz. U.
Nr 102, poz. 1122 ze zm.; dalej: „rozp. MS z 2001 r.”), który określa treść
zarządzonego przez sąd obwieszczenia publicznego w przypadku, gdy zakładana
jest księga wieczysta, a prawo własności tego, kto ma być wpisany, nie zostało
dostatecznie wykazane.
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 28 stycznia 2010 r., I CSK 222/09
(niepubl.) wskazał, że stosowanie tego przepisu w przypadku, gdy prawo własności
zostało dostatecznie wykazane, jest bezprzedmiotowe, gdyż wówczas istnieje
podstawa do dokonania wpisu bez potrzeby zarządzenia obwieszczenia
publicznego. Podzielając ten pogląd, należy wskazać, że § 24 rozp. MS z 2001 r.
nie stanowi wyjątku od przepisów dotyczących postępowania
wieczystoksięgowego, w tym zwłaszcza art. 6268
k.p.c. ograniczającego kognicję
sądu.
Postępowanie wieczystoksięgowe opiera się na założeniu, że sytuacje
niemieszczące się w jego granicach mogą zostać rozpoznane w ramach innego
postępowania, w szczególności wszczętego na podstawie 10 u.k.w.h. albo art. 189
k.p.c. Niniejsza sprawa wskazuje jednak na to, że nie jest to założenie ścisłe, mogą
bowiem wystąpić sytuacje, które nie mieszczą się w granicach kognicji sądu
wieczystoksięgowego, a jednocześnie nie ma możliwości zastosowania ani art. 10
u.k.w.h., ani art. 189 k.p.c. Wówczas sąd wieczystoksięgowy musi rozpoznać
sprawę bez ograniczeń przewidzianych w art. 6262
i 6268
k.p.c.
8
Przy interpretacji przepisów o postępowaniu wieczystoksięgowym należy
uwzględnić argumenty wynikające z prawa materialnego. Przyjęcie skuteczności
prawnorzeczowej art. 713 k.c.Nap. musi mieć konsekwencje w przyznaniu
wnioskodawcy instrumentów prawnych służących ochronie jego praw
właścicielskich. Niewątpliwie podstawowe znaczenie ma tu możliwość ujawnienia
prawa własności nieruchomości w księdze wieczystej. Zamknięcie tej możliwości
oznaczałoby istotne naruszenie bezpieczeństwa prawnego właściciela, m.in. przez
pozbawienie go ochrony przewidzianej w art. 5 u.k.w.h.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy rozstrzygnął zagadnienie
prawne, jak w uchwale.