Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 26/13
POSTANOWIENIE
Dnia 26 września 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Barbara Myszka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Maria Szulc
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z wniosku I. Ł. – P.
o założenie księgi wieczystej i wpis prawa własności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 26 września 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego w P.
z dnia 6 lipca 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 20 kwietnia 2012 r. Sąd Rejonowy w P. oddalił
wniosek I. Ł. – P. o założenie księgi wieczystej dla nieruchomości o obszarze
3,1593 ha położonej w P. i dokonanie w dziale II tej księgi wpisu prawa własności
na rzecz wnioskodawczyni - w udziale 5/196 części.
Sąd Rejonowy ustalił, że dla nieruchomości o obszarze 3,1514 ha położonej
w P. była prowadzona księga wieczysta S. P. tom III karta 82, w której jako
właściciel była wpisana K. T. Na podstawie § 5 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 14 lipca 1986 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych
założonych przed dniem 1 stycznia 1947 r. oraz utraty mocy prawnej niektórych
takich ksiąg (Dz.U. Nr 28, poz. 141 – dalej: „rozporządzenie z 1986 r.”), z dniem 1
stycznia 1989 r. księga ta utraciła moc prawną, zachowując znaczenie dokumentu
(§ 6 ust. 1 rozporządzenia z 1986 r.).
W dniu 16 lutego 2012 r. wnioskodawczyni zawarła z uczestniczką K. C.
umowę sprzedaży, na podstawie której nabyła przysługujący jej udział 5/196 we
współwłasności nieruchomości objętej dawną księgą wieczystą S. P. tom III karta
82. Według wypisu z rejestru gruntów nieruchomość ta składa się obecnie z działek
nr 696 i 697 o łącznym obszarze 3,1593 ha. W akcie notarialnym wnioskodawczyni
zawarła wniosek o założenie dla działek nr 696 i 697 nowej księgi wieczystej i
dokonanie w dziale II nowo założonej księgi wpisu prawa własności na jej rzecz - w
udziale 5/196 części.
Sąd Rejonowy stwierdził, że ze względu na regulację zawartą w art. 1 ust. 1
ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U.
z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm.; obecnie: Dz.U. z 2013 r., poz. 707 - dalej:
„u.k.w.h.”), zgodnie z którą księgi wieczyste prowadzi się w celu ustalenia stanu
prawnego nieruchomości, niedopuszczalne byłoby dokonanie w nowo założonej
księdze wieczystej wpisu nie w pełni odzwierciedlającego aktualny stan prawny
nieruchomości. Prawidłowe odzwierciedlenie stanu prawnego wymaga natomiast
wpisania wszystkich współwłaścicieli, co wynika także z § 19 ust. 1 pkt 2
3
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r. w sprawie
prowadzenia ksiąg wieczystych i zbiorów dokumentów (Dz.U. Nr 102, poz. 1122
ze zm. - dalej: „rozporządzenie z 2001 r.”). Według tego przepisu, wniosek
o założenie księgi wieczystej powinien zawierać „…wymienienie wszystkich
uprawnionych, na których rzecz własność ma być wpisana…”. Ze względu na to,
że wnioskodawczyni nie wskazała wszystkich aktualnych współwłaścicieli
nieruchomości, złożony przez nią wniosek podlega oddaleniu.
Postanowieniem z dnia 6 lipca 2012 r. Sąd Okręgowy w P. oddalił apelację
wnioskodawczyni, uznając ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji i ich ocenę
prawną za prawidłowe. Podkreślił, że należy odróżnić sytuację, w której
wnioskodawca domaga się ujawnienia prawa w prowadzonej księdze wieczystej, od
tej, w której domaga się założenia księgi wieczystej i wpisania w niej
przysługującego mu prawa. W drugiej z wymienionych sytuacji konieczne jest
wskazanie wszystkich współwłaścicieli nieruchomości i określenie ich udziałów
w prawie własności, nie można bowiem założyć księgi wieczystej jedynie dla
udziału we współwłasności nieruchomości.
W skardze kasacyjnej od postanowienia Sądu Okręgowego
wnioskodawczyni wniosła o jego uchylenie i orzeczenie co do istoty sprawy przez
zmianę postanowienia Sądu pierwszej instancji i uwzględnienie wniosku
ewentualnie przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. Zarzuciła Sądowi
Okręgowemu naruszenie art. 1 ust. 1 i art. 35 u.k.w.h. przez przyjęcie,
że prawidłowe odzwierciedlenie stanu prawnego w księdze wieczystej wymaga
ujawnienia w dziale II wszystkich współwłaścicieli, którym przysługuje prawo
własności, mimo że obowiązek ujawnienia prawa własności obciąża każdego
ze współwłaścicieli, a nie tylko tego, który domaga się założenia księgi wieczystej
i ujawnienia swego prawa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
U podstaw podniesionego zarzutu naruszenia art. 1 ust. 1 i art. 35 u.k.w.h.
legło zapatrywanie skarżącej o braku obowiązku wskazania przez nią, jako
wnioskodawczynię, wszystkich współwłaścicieli nieruchomości, dla której ma być
założona księga wieczysta, oraz o dopuszczalności wpisania w dziale II zakładanej
4
księgi wieczystej tylko jednego ze współwłaścicieli - w udziale 5/196 części.
Wniosek taki wywiodła z art. 35 ust. 1 u.k.w.h., zgodnie z którym właściciel
nieruchomości jest obowiązany do niezwłocznego złożenia wniosku o ujawnienie
swego prawa w księdze wieczystej. Zdaniem skarżącej, obowiązek ujawnienia
swego prawa w założonej księdze spoczywa na pozostałych współwłaścicielach
nieruchomości.
Przystępując do rozważenia podniesionego zarzutu wypada przypomnieć,
że, zgodnie z § 5 ust. 1 rozporządzenia z 1986 r., z dniem 1 stycznia 1989 r.
utraciły moc prawną i uległy zamknięciu z urzędu księgi dawne, czyli księgi
założone przed dniem 1 stycznia 1947 r., niezawierające w działach
odpowiadających działowi drugiemu, trzeciemu i czwartemu obecnej księgi
wieczystej wpisów dokonanych po dniu 31 grudnia 1946 r. Księgi dawne, które
utraciły moc prawną stosownie do § 5 ust. 1, zachowały znaczenie dokumentów.
Zakładanie ksiąg wieczystych dla nieruchomości, których księgi wieczyste utraciły
moc prawną stosownie do § 5 ust. 1, następuje według przepisów dotyczących
zakładania ksiąg wieczystych dla nieruchomości, których księgi zaginęły (zob. § 6
ust. 1 i § 7 ust. 1 rozporządzenia z 1986 r.).
Przed wejściem w życie ustawy z dnia 11 maja 2001 r. o zmianie ustawy
o księgach wieczystych i hipotece, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego,
ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy – Prawo
o notariacie (Dz.U. Nr 63, poz. 635 – dalej „ustawa nowelizacyjna z 2001 r.”),
postępowanie o założenie księgi wieczystej było samoistnym postępowaniem,
unormowanym w art. 59 - 64 u.k.w.h. (wówczas: Dz.U. z 1982 r. Nr 19, poz. 147
ze zm.) oraz w § 48 – 63 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 marca
1992 r. w sprawie wykonania przepisów ustawy o księgach wieczystych i hipotece
(Dz.U. Nr 29, poz. 128 ze zm. - dalej: „rozporządzenie z 1992 r.”). W postępowaniu
tym sąd przeprowadzał dowody, jakie stosownie do okoliczności uznał za
potrzebne, a jeżeli prawo własności tego, kto ma być wpisany w zakładanej księdze
wieczystej, nie zostało dostatecznie wykazane zarządzał dokonanie obwieszczeń
publicznych. Po rozważeniu zebranego w sprawie materiału sąd wydawał
postanowienie o założeniu księgi wieczystej, w którym zarządzał dokonanie w niej
odpowiednich wpisów. O założeniu księgi wieczystej i dokonaniu wpisów
5
zawiadamiał wszystkich zainteresowanych (§ 51, § 54 i § 62 rozporządzenia
z 1992 r.).
Podobnie w okresie wcześniejszym, jeszcze przed wejściem w życie ustawy
z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, a także po jej wejściu
w życie a przed wejściem w życie ustawy nowelizacyjnej z 2001 r., postępowanie
o założenie księgi wieczystej było postępowaniem samoistnym, uregulowanym
w § 32 - 62 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 maja 1947 r.
wydanym co do §§ 59 - 62 w porozumieniu z Ministrem Skarbu o postępowaniu
przy zakładaniu ksiąg wieczystych (Dz.U. Nr 45, poz. 235 ze zm.), a następnie od
dnia 9 kwietnia 1983 r. - w § 49 – 65 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości
z dnia 21 marca 1983 r. w sprawie wykonania przepisów o księgach wieczystych
i hipotece (Dz.U. Nr 19, poz. 84 ze zm.), które z kolei zostało zastąpione
rozporządzeniem z 1992 r.
Z dniem 23 września 2001 r. weszła w życie ustawa nowelizacyjna z 2001 r.,
która zlikwidowała samoistne postępowanie o założenie księgi wieczystej
i wprowadziła nową regulację, zawartą w art. 6268
§ 10 k.p.c., zgodnie z którą
założenie księgi wieczystej następuje z chwilą dokonania pierwszego wpisu.
W wyniku tych zmian założenie księgi wieczystej następuje w postępowaniu o wpis,
a wniosek o wpis do księgi wieczystej, która jeszcze nie istnieje, jest implicite
wnioskiem o założenie księgi wieczystej.
Z ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece wynika,
że księgi wieczyste zakłada i prowadzi się dla nieruchomości, które nie mają ksiąg
wieczystych albo których księgi wieczyste zaginęły lub uległy zniszczeniu oraz
że księgi wieczyste mogą być zakładane i prowadzone także w systemie
informatycznym (art. 1 ust. 2 i art. 25 1
ust. 1 u.k.w.h.). Artykuły 24 ust. 3, 251
§ 2
i 58 ust. 1 pkt 3 u.k.w.h. zawierają ponadto delegacje dla Ministra Sprawiedliwości
do określenia w drodze rozporządzenia sposobu zakładania i prowadzenia ksiąg
wieczystych dla lokali stanowiących odrębne nieruchomości oraz dla nieruchomości,
w których wyodrębnienia dokonano, sposobu zakładania oraz prowadzenia ksiąg
wieczystych w systemie informatycznym, a także szczegółowego sposobu
prowadzenia ksiąg wieczystych, wzorów tych ksiąg oraz szczegółowej treści
6
i sposobu dokonywania wpisów. Bliższą regulację tej problematyki zawierają § 2,
§ 10 ust. 2 i § 19 – 25 obowiązującego od dnia 23 września 2001 r. rozporządzenia
z 2001 r. oraz § 85 – 86 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 sierpnia
2003 r. w sprawie zakładania i prowadzenia ksiąg wieczystych w systemie
informatycznym (jedn. tekst: Dz.U. 2013 r., 695 - dalej: „rozporządzenie z 2003 r.”).
Stosownie do § 19 ust. 1 rozporządzenia z 2001 r., założenie księgi
wieczystej dla nieruchomości dokonywane jest na podstawie wniosku
zawierającego m.in. wymienienie wszystkich uprawnionych, na których rzecz
własność ma być wpisana, w sposób określony w § 41. Zgodnie natomiast z § 41
ust. 2, jeżeli prawo przysługuje kilku osobom wspólnie, wymienia się we wpisie
udział każdego ze współuprawnionych wyrażony ułamkiem zwykłym, a przy
dokonywaniu kolejnego wpisu wielkość udziału w prawie przelicza się przez
sprowadzenie do wspólnego mianownika. W wypadku wspólności, w której udziały
nie są oznaczone, we wpisie wymienia się rodzaj tej wspólności. Według § 10 ust. 2
rozporządzenia, przy pierwszym dokonanym wpisie zamieszcza się na początku
tekst: „Założono księgę wieczystą.” Do wniosku, o którym mowa w § 19, powinny
być przy tym dołączone dokumenty stwierdzające nabycie własności nieruchomości
określonej we wniosku oraz dokumenty stanowiące podstawę oznaczenia
nieruchomości (§ 20 ust. 1 rozporządzenia). Zgodnie z § 22 rozporządzenia,
przepisy § 19 i 20 stosuje się odpowiednio do wniosku o założenie księgi wieczystej:
dla odłączanych części nieruchomości gruntowych, dla nieruchomości gruntowych,
które nie miały księgi wieczystej albo dla których księga wieczysta zaginęła lub
uległa zniszczeniu, przyłączanych do prowadzonej księgi wieczystej, oraz dla
nieruchomości lokalowych wyodrębnianych z księgi wieczystej. Przy zakładaniu
księgi wieczystej dla nieruchomości, która nie miała księgi wieczystej albo której
księga wieczysta zaginęła lub uległa zniszczeniu - jak wynika z § 23 ust. 1
rozporządzenia - bierze się z urzędu pod uwagę w szczególności zbiory
dokumentów, dokumenty należące do zaginionej lub zniszczonej księgi wieczystej
oraz zachowane części takiej księgi, a także dane z ewidencji gruntów i budynków.
Poza tym w § 24 rozporządzenia określone zostały wymagania, jakim powinno
odpowiadać zarządzone przez sąd obwieszczenie publiczne, w przypadku gdy
7
zakładana jest księga wieczysta, a prawo własności tego, kto ma być wpisany, nie
zostało dostatecznie wykazane.
Z przytoczonych regulacji w sposób jednoznaczny wynika, że założenie
księgi wieczystej, połączone z dokonaniem pierwszego wpisu, wymaga ujawnienia
w dziale II tej księgi wszystkich osób, którym przysługuje prawo własności
i wymienienia - wyrażonego ułamkiem zwykłym - udziału każdego ze
współuprawnionych. Oznacza to, że założenie księgi wieczystej dla nieruchomości
stanowiącej współwłasność z wymienieniem we wpisie w dziale II tej księgi tylko
jednego ze współwłaścicieli i przysługującego mu udziału we współwłasności jest
niedopuszczalne. Wniosek taki wypływa także z art. 1 ust. 1 u.k.w.h., który –
zdaniem skarżącej – miał doznać naruszenia w niniejszej sprawie. Według tego
przepisu, księgi wieczyste prowadzi się w celu ustalenia stanu prawnego
nieruchomości, stan prawny obejmuje natomiast zarówno stronę przedmiotową, jak
i podmiotową prawa podlegającego wpisaniu do księgi wieczystej. Innymi słowy,
konieczne jest oznaczenie nie tylko rodzaju nieruchomości, lecz także osoby lub
osób, którym przysługuje prawo podlegające wpisaniu. Jest oczywiste, że w braku
takich danych księga wieczysta nie pozwalałaby na ustalenie stanu prawnego
nieruchomości, a zatem nie spełniałaby celu określonego w art. 1 ust. 1 u.k.w.h.
Oceny tej w niczym nie zmienia powołany przez skarżącą art. 35 u.k.w.h.,
który nakłada na właściciela nieruchomości obowiązek niezwłocznego złożenia
wniosku o ujawnienie swego prawa w księdze wieczystej i obciąża go
odpowiedzialnością za szkodę, jakiej doznała osoba trzecia na skutek
niewykonania tego obowiązku, bądź na skutek opieszałości w jego wykonaniu.
Przytoczony przepis jest jednym z instrumentów prawnych, które mają zapobiegać
niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze
wieczystej a rzeczywistym staniem prawnym, czyli instrumentem zapewniającym
prawdziwość ksiąg wieczystych. Przepis ten nie pozwala jednak na założenie księgi
wieczystej dla nieruchomości stanowiącej współwłasność z równoczesnym
wpisaniem w dziale II tej księgi tylko jednego z kilku współwłaścicieli nieruchomości,
byłoby to bowiem równoznaczne z niedopuszczalnym założeniem księgi wieczystej
dla udziału we współwłasności nieruchomości.
8
Sąd Najwyższy - jak wynika z art. 39813
§ 1 k.p.c. - rozpoznaje skargę
kasacyjną w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw, biorąc pod rozwagę
z urzędu jedynie nieważność postępowania. Ponieważ podniesiony przez skarżącą
zarzut naruszenia art. 1 ust. 1 i art. 35 u.k.w.h. jest nieuzasadniony, wniesiona
skarga podlega oddaleniu jako pozbawiona uzasadnionych podstaw.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł, jak
w sentencji.