Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 140/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 listopada 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Miasta P.
przeciwko E. M.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 14 listopada 2013 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 22 listopada 2012 r.,
1) uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Okręgowego w
P. z dnia 9 sierpnia 2012 r., sygn. akt […] i powództwo w całości
oddala;
2) zasądza na rzecz pozwanej od powoda zwrot kosztów
procesu za wszystkie instancje i postępowanie kasacyjne,
pozostawiając ich szczegółowe wyliczenie referendarzowi
sądowemu w Sądzie Okręgowym w P.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny, rozpoznając apelacje obu stron,
zmienił wyrok Sądu Okręgowego w P. w ten sposób, że ponad zasądzoną kwotę
88.502,78 zł zasądził dodatkowo od pozwanej kwotę 17.489 zł z ustawowymi
odsetkami od dnia 30 września 2010 r. z tytułu zwrotu kwoty równej
zwaloryzowanej bonifikacie, oddalił apelację pozwanej oraz rozstrzygnął o kosztach
procesu.
Sądy obu instancji ustaliły, że Miasto P. zawarło w dniu 17 grudnia 2004 r. z
matką pozwanej umowę sprzedaży odrębnej własności lokalu mieszkalnego wraz z
przynależnym udziałem w częściach wspólnych budynku oraz oddało w
użytkowanie wieczyste udział wynoszący 856/1000 w nieruchomości. Cena lokalu
została uzgodniona na kwotę 10.002 zł po uwzględnieniu bonifikaty równej kwocie
90.018 zł, a cena udziału w użytkowaniu wieczystym na kwotę 3.448,80 zł przy
przyjęciu bonifikaty w kwocie 467,50 zł. Kupująca zobowiązała się do zwrotu kwoty
93.466,80 zł równej udzielonej bonifikacie po waloryzacji w przypadku zbycia lokalu
przed upływem pięciu lat od dnia jego nabycia lub wykorzystania na inne cele, niż
mieszkalne, z tym że obowiązek ten był wyłączone w razie zbycia na rzecz osoby
bliskiej. W dniu 26 lipca 2005 r. kupująca podarowała lokal wraz z przynależnym
udziałem w nieruchomości wspólnej i prawie użytkowania córce – pozwanej E. M.,
która z kolei zawarła umowę przedwstępną jego zbycia w dniu 21 sierpnia 2009 r.
sfinalizowaną zawarciem umowy sprzedaży w dniu 9 października 2009 r.
W ocenie Sądu pierwszej instancji w świetle art. 68 ust. 2b w zw. z art. 68 ust.
2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (t. j.: Dz. U.
z 2010 r., Nr 102, poz. 651; dalej u.g.n.) w brzmieniu nadanym ustawą z dnia
24 sierpnia 2007 r. o zmianie ustawy o gospodarce nieruchomościami oraz zmianie
niektórych ustaw (Dz. U. z 2007 r., nr 173, poz. 1218; dalej ustawa nowelizująca)
w chwili dalszego zbycia prawa do lokalu przez nabywcę w okolicznościach
nieobjętych działaniem art. 68 ust. 2a u.g.n. powstaje odrębny stosunek obligacyjny,
z którego wynika obowiązek zwrotu kwoty równej zwaloryzowanej bonifikacie.
Oznacza to, że gdy zbycie miało miejsce po wejściu w życie ustawy nowelizującej,
3
ocena skutków zdarzenia powinna nastąpić z uwzględnieniem przepisów tej ustawy.
W dacie nabycia lokalu przez matkę pozwanej art. 68 u.g.n. nie przewidywał
obowiązku zwrotu przez osobę bliską, która po nabyciu nieruchomości od
pierwotnego nabywcy zbyła go na rzecz osoby trzeciej. Skoro jednak pozwana
sprzedała lokal na rzecz osoby trzeciej po wejściu w życie art. 68 ust. 2b
stanowiącego, że ustęp 2 stosuje się odpowiednio do osoby bliskiej, która zbyła
lokal na inne cele, niż uzasadniające udzielenie bonifikaty, przed upływem pięciu lat
od daty pierwotnego nabycia, to sprzedaż dokonana przed tym terminem uzasadnia
żądanie zwrotu przez powódkę. Uznał jednak, że od żądanej z tego tytułu kwoty
105.991,35 zł należy odliczyć 16, 5 % kwoty uzyskanej ze zbycia lokalu z uwagi na
przeznaczenie kwoty 42.750 zł na zakup nowego lokalu.
Sąd Apelacyjny podzielił powyższe stanowisko i stwierdził brak podstaw do
zastosowania do oceny skutków prawnych umowy sprzedaży z dnia 9 października
2009 r. przepisów ustawy o gospodarce nieruchomościami obowiązujących w dacie
zawarcia umowy przez pierwotnego nabywcę. Uznał również, że Sąd pierwszej
instancji dopuścił się naruszenia art. 68 ust. 2a pkt 5 w zw. z art. 68 ust. 2 b u.g.n.
w brzmieniu obowiązującym od dnia 22 października 2007 r., bowiem obowiązek
zwrotu kwoty równej bonifikacie przez osobę bliską powstaje z chwilą zbycia
nieruchomości niezależnie od celu takiego zbycia oraz osoby nabywcy. Wykładnia
art. 68 u.g.n. prowadzi bowiem do wniosku, że enumeratywne przesłanki zwolnienia
od obowiązku kwoty równej bonifikacie (ust. 2a u.g.n.) znajdują zastosowanie
wyłącznie do pierwotnych nabywców wskazanych w ustępie 2, a nie do osób
bliskich (ust. 2b).
W skardze kasacyjnej, opartej o obie podstawy kasacyjne (art. 3983
§ 1 i 2
k.p.c.), pozwana wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, ewentualnie o jego uchylenie
i oddalenie powództwa. W ramach pierwszej podstawy zarzuciła naruszenie przez
błędną wykładnię art. 68 ust. 2b w zw. z art. 68 ust. 2 u.g.n. w zw. z art. 10 ustawy
nowelizującej oraz naruszenie art. 2, 7, 10, 32 w zw. z art. 8 ust. 2 Konstytucji RP,
a w wypadku nie podzielenia tych zarzutów naruszenie przez błędną wykładnię 68
ust. 2b w zw. z ust. 2 i ust. 2a pkt 5 i w konsekwencji niewłaściwe zastosowanie art.
68 ust. 2a pkt 5 u.g.n. Naruszenie przepisów postępowania wywiodła, z mającego
4
wpływ na wynik sprawy, naruszenia art. 233, 217 i 299 k.p.c. w zw. z art. 378 § 1
i 382 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W stanie prawnym obowiązującym do dnia 22 października 2007 r. artykuł
68 ust. 2 i 2a u.g.n. nakładał obowiązek żądania zwrotu kwoty równej bonifikacie
przez właściwy organ w wypadku zbycia nieruchomości przez nabywcę przed
upływem przed upływem określonego czasu z tym, że zasada ta nie miała
zastosowania w wypadku zbycia nieruchomości przez pierwotnego nabywcę osobie
bliskiej. Wskutek nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 24 sierpnia 2007 r. o zmianie
ustawy o gospodarce nieruchomościami oraz o zmianie niektórych innych ustaw,
która weszła w życie od dnia 22 października 2007 r. (Dz. U. Nr 173, poz. 1218,
dalej ustawa nowelizująca) dodany został m. in. ustęp 2b stanowiący, że przepis
ustępu 2 stosuje się odpowiednio do osoby bliskiej, która zbyła lub wykorzystała
nieruchomość na inne cele niż cele uzasadniające udzielenie bonifikaty, przed
upływem 10 lat, a w przypadku nieruchomości stanowiącej lokal mieszkalny przed
upływem 5 lat, licząc od dnia pierwotnego nabycia. Nie ulega zatem wątpliwości, że
w stanie prawnym obowiązującym do dnia 22 października 2007 r. osoba bliska,
która nabyła nieruchomość od pierwotnego nabywcy, nie miała obowiązku zwrotu
kwoty równej bonifikacie, niezależnie od daty dalszego zbycia nieruchomości
(uchwały Sądu Najwyższego z dnia 11 kwietnia 2008 r., III CZP 130/07, z dnia
30 maja 2008 r., III CZP 24/08, publ. OSNC - ZD 2009, nr A, poz. 07). Wyłania się
zatem problem, czy art. 68 u.g.n. w brzmieniu nadanym ustawą nowelizującą ma
zastosowanie tylko w wypadku, gdy osoba bliska nabyła nieruchomość
od pierwotnego nabywcy i zbyła ją po dacie wejścia w życie tej ustawy, czy ma
zastosowanie także do przypadków nabycia nieruchomości przed dniem wejścia
w życie ustawy nowelizującej i jej zbycia po tej dacie zwłaszcza, że ustawa nie
zawiera przepisów przejściowych, stanowiąc jedynie w art. 10, że wchodzi on
w życie po upływie 30 dni od dnia ogłoszenia.
Na gruncie stanu prawnego obowiązującego po nowelizacji Sąd Najwyższy
w uchwale z dnia 24 lutego 2010 r., III CZP 131/09 (OSNC 2010, nr 9, poz. 118)
przyjął, że obowiązek zwrotu kwoty równej zwaloryzowanej bonifikacie stanowi
5
treść zobowiązania wynikającego z ustawy, odrębnego od stosunku prawnego
nawiązanego umową sprzedaży i aktualizującego się w razie przedwczesnego
dalszego zbycia nieruchomości. Wskazał, że obowiązek zwrotu nie przechodzi na
osobę bliską, lecz na podstawie ustawy powstaje z chwilą dalszego rozporządzenia
prawem do lokalu w okolicznościach nie objętych działaniem art. 68 ust. 2a.
Konsekwencją jest wygaśnięcie, wskutek spełnienia świadczeń stron, stosunku
powstałego w wyniku umowy sprzedaży nieruchomości pierwotnemu nabywcy,
natomiast odrębny stosunek obligacyjny, z którego wynika obowiązek zwrotu,
powstaje w chwili dalszego zbycia nieruchomości przez osobę bliską bez
zachowania warunków określonych w art. 68 ust. 2 u.g.n. Pogląd ten został
zaakceptowany w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 lipca 2010 r., V CSK 15/10,
oraz postanowieniu z dnia 9 listopada 2010 r., II CSK 334/10, niepubl. W uchwale
z dnia 24 lutego 2010 r. Sąd Najwyższy rozważając kwestie intertemporalne
związane z wprowadzeniem ustawą nowelizującą w art. 68 ust. 2a punktu 5
wykluczył w nowym stanie prawnym możliwość powiązania obowiązku zwrotu
z chwilą pierwotnego nabycia nieruchomości i wskazał na powstanie stosunku
obligacyjnego w dacie zbycia nieruchomości przez osobę bliską. W uwzględnieniu
powyższej linii orzecznictwa został także wyrażony pogląd, że obowiązek zwrotu
kwoty równej zwaloryzowanej bonifikacie przez pierwszego nabywcę jest
konsekwencją złożonego zdarzenia prawnego, na które składa się udzielenie
bonifikaty oraz zbycie nieruchomości przed upływem terminów określonych
w ustawie. Do oceny skutków prawnych złożonego zdarzenia prawnego należy
stosować ustawę obowiązującą w chwili, gdy zdarzył się ostatni fakt należący do
stanu faktycznego danego zdarzenia, chyba że któryś z elementów na nie się
składających ma donioślejsze znaczenie. Ponieważ istotniejsze znaczenie ma
sprzedaż nieruchomości i uzgodnienie bonifikaty, zdarzenie aktualizujące
obowiązek jej zwrotu jest mu podporządkowane jako zdarzeniu głównemu.
Na właścicielu ciąży zatem obowiązek zwrotu bonifikaty tylko w takim kształcie, jaki
istniał w chwili, w której miał obowiązek liczenia się z istnieniem ograniczeń,
tj. w chwili nabycia. Konkluzją rozważań było stwierdzenie, że o zakresie uprawnień
i obowiązków spadkobiercy pierwszego nabywcy w stosunku do sprzedającego
decyduje ich stan z chwili otwarcia spadku (uchwała Sądu Najwyższego z dnia
6
17 grudnia 2010 r., III CZP 102/10, OSNC 2011/7-8/82). W odniesieniu do
rozważanego problemu Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 27 czerwca 2013 r.,
III CZP 30/13, w wyroku z dnia12 kwietnia 2012 r., II CSK 462/11 i w postanowieniu
z dnia 9 listopada 2010 r., II CSK 334/10, nie publ. wyraził pogląd, że obowiązek
zwrotu przez osobę bliską kwoty równej zwaloryzowanej bonifikacie stanowi treść
zobowiązania wynikającego z ustawy, odrębnego od stosunku prawnego
nawiązanego umową sprzedaży nieruchomości nabywcy pierwotnemu, a następnie
osobie bliskiej i aktualizującego się w razie przedwczesnego dalszego zbycia
nieruchomości. Nadto obowiązek ten jest konsekwencją złożonego zdarzenia
prawnego, na które składa się udzielenie bonifikaty pierwszemu nabywcy, zbycie
nieruchomości osobie bliskiej oraz zbycie nieruchomości przez osobę bliską przed
upływem terminów określonych w ustawie. W uchwale III CZP 30/13 wskazał,
że złożone zdarzenie prawne można uznać za zrealizowane, gdy nastąpił ostatni
fakt należący do stanu faktycznego, co wskazywałoby, że do oceny skutków
prawnych tego zdarzenia należałoby stosować przepisy ustawy, która
obowiązywała w czasie jego dokonania. Wprawdzie zasady prawa
międzyczasowego określają, że dla oceny skuteczności czynności prawnych
dotyczących przeniesienia praw rzeczowych należy stosować przepisy
obowiązujące w dacie ich dokonania (art. XXXIX i XI p.w.k.c.) oraz, że do
stosunków powstałych przed zmianą ustawy stosuje się prawo dotychczasowe
(art. XXVI p.w.k.c.), ale odstępstwo od tej zasady uzasadniają powiązania między
czynnościami prawnymi składającymi się na złożone zdarzenie prawne.
W powołanych judykatach Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że wykładnia
gramatyczna ustępu 2 b, a zwłaszcza sformułowanie ustępu 2a pkt 1
„z zastrzeżeniem ustępu 2b" wskazuje, że obowiązek zwrotu bonifikaty objął te
osoby bliskie, które nabyły nieruchomość (lokal mieszkalny) po nowelizacji.
Ustawodawca bowiem połączył fakt zbycia nieruchomości osobie bliskiej
z obowiązkiem zwrotu w przypadku spełnienia przesłanek ustawowych.
To rozwiązanie koresponduje zarówno z wyżej przytoczonymi rozważaniami
odnośnie do charakteru prawnego zdarzenia w postaci obowiązku zwrotu bonifikaty,
jak również z zasadą ochrony nabytego prawa, a więc m.in. swobody dalszego
rozporządzania przedmiotem własności. Stwierdził również, że argumentację
7
powyższą wspiera wykładnia językowa ustępu 2b u.g.n. mającego charakter
przepisu odsyłającego, gdyż zezwala na stosowanie ustępu 2 w stosunku do osoby
bliskiej jedynie odpowiednio. Sąd Najwyższy rozpoznający sprawę niniejszą
powyższe stanowisko podziela. Mieć należy również na uwadze, że osoba bliska
nabywająca nieruchomość w stanie prawnym obowiązującym przed wejściem
w życie ustawy nowelizującej, nabywała ją bez hipotetycznego obowiązku zwrotu
bonifikaty, bowiem zbycie w jakimkolwiek terminie od daty pierwotnego nabycia nie
rodziło takiego obowiązku. Osoba bliska nabywała zatem nieruchomość bez
pośredniego ograniczenia prawem rozporządzania nieruchomością. Przepis art. 68
u.g.n. z uwagi na przynależność do dziedziny prawa administracyjnego, charakter
regulacji ograniczającej prawo własności, jak również konieczność zachowania
priorytetu wykładni gramatycznej, musi być wykładany ściśle i nie może być
interpretowany rozszerzająco. To rozwiązanie koresponduje zarówno z wyżej
przytoczonymi rozważaniami odnośnie do charakteru prawnego zdarzenia
w postaci obowiązku zwrotu bonifikaty, jak również z zasadą ochrony nabytego
prawa, a więc m.in. swobody dalszego rozporządzania przedmiotem własności.
W konsekwencji uznać należało, że wobec nabycia przez osobę bliską prawa
własności nieruchomości o określonej treści, bez ograniczenia rozporządzania tym
prawem, przed wejściem w życie ustawy nowelizującej, nie ciąży na niej obowiązek
zwrotu bonifikaty udzielonej pierwotnemu nabywcy w przypadku zbycia
nieruchomości po wejściu w życie ustawy nowelizującej. Tym samym obowiązek
zwrotu kwoty równej bonifikacie na podstawie art. 68 pkt 2b w zw. z ust. 2 i 2a pkt 1
obciąża osoby bliskie, które nabyły nieruchomość i zbyły ją osobie trzeciej
po wejściu w życie ustawy nowelizującej z dnia 24 sierpnia 2007 r. Wobec
zasadności zarzutu naruszenia art. 68 ust. 2 w zw. z art. 68 ust. 2b u.g.n. zbędne
staje się odniesienie do zarzutu naruszenia wskazanych w skardze przepisów
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz zarzutu naruszenia art. 68 ust. 2b w zw.
z ust. 2 i ust. 2a pkt 5 u.g.n. i zarzutów naruszenia przepisów postępowania
w zakresie postępowania dowodowego powiązanych z tym zarzutem.
Z tych względów oraz zważywszy na zasadność zarzutów prawa
materialnego i brak zarzutów naruszenia przepisów postępowania w zakresie
8
istotnym dla rozstrzygnięcia sprawy, orzeczono jak w sentencji na podstawie art.
39816
k.p.c., o kosztach rozstrzygając zgodnie z art. 98 i 108 § 1 k.p.c.