Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CZ 79/13
POSTANOWIENIE
Dnia 22 listopada 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Z. C. – H.
i I. C. – T.
przeciwko Skarbowi Państwa - Staroście W.
i Wojewodzie W.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 22 listopada 2013 r.,
zażalenia strony pozwanej
na wyrok Sądu Okręgowego w P.
z dnia 5 lipca 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok, pozostawiając Sądowi
Okręgowemu w P. rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
zażaleniowego.
2
UZASADNIENIE
Powódki […] domagały się usunięcia niezgodności pomiędzy stanem
prawnym ujawnionym w księgach wieczystych […] a rzeczywistym stanem
prawnym przez wykreślenie z tych ksiąg pozwanego Skarbu Państwa, ujawnionego
jako właściciel i wpisanie w jego miejsce I. C. – T. do 9/16, Z. C.- H. do 5/16 i M. C.
do 2/16. Skarb Państwa - reprezentowany przez Wojewodę W. i Starostę W. wniósł
o oddalenie powództwa i tak też rozstrzygnął sprawę Sąd Rejonowy w W. wyrokiem
z dnia 4 października 2012 r. Sąd ustalił, że 1 września 1939 r. właścicielem
nieruchomości ziemskiej w P. o powierzchni 860,2052 ha, w tym 224 ha lasów był Z.
C., zaś jego żona C. była w tym dniu właścicielką nieruchomości w S. o obszarze
1013,1254 ha, w tym 423 ha lasów. W skład majątków wchodziły także dwory,
folwarki, parki, grunty rolne, sady, łąki i nieużytki. Nieruchomości te w 1946 r.
zostały przejęte przez Skarb Państwa - Wojewódzki Urząd Ziemski w P. na cele
reformy rolnej. Jako podstawę przejęcia wskazano art. 2 dekretu PKWN z dnia 6
września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (tekst jedn.: Dz. U. z 1945, Nr 3,
poz. 13 - dalej „dekret z 6 września 1944 r.”). W dyspozycji Agencji Nieruchomości
Rolnych nadal pozostaje 884,4377 ha gruntów z majątków S. i P., zaś przejęte lasy
pozostają w zarządzie Nadleśnictw Ł. i D. Park dworski w S. oraz dwór i park w P.
zostały uznane za zabytki, ochroną konserwatorską objęto też inne budynki na tych
gruntach. Powódki są spadkobierczyniami C. i Z. C. Starania o zwrot majątków
rozpoczęły na początku lat 90-tych XX w. W 2007 r. zgłosiły swoje roszczenia m.in.
Agencji Nieruchomości Rolnych. Wystąpiły także do Wojewody W. o stwierdzenie,
że zespoły pałacowo - parkowe w S. i w P., jak również całe majątki ziemskie S. i P.,
nie podpadały pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu z 6 września 1944 r.
Wojewoda umorzył w 2010 r. postępowania w tych sprawach, wskazując na
właściwość sądów powszechnych. Sąd Rejonowy uznał, że sporne nieruchomości
spełniały normę obszarową przewidzianą w art. 2 ust. 1 lit. e) dekretu z 6 września
1944 r., wobec czego ich przejęcie nastąpiło z mocy prawa, bez konieczności
wydawania decyzji przez Wojewódzki Urząd Ziemski w P. Sąd wskazał ponadto, że
lasy i grunty leśne stanowiące własność osób fizycznych, których nieruchomości
były objęte przepisami art. 2 ust. 1 lit. e) dekretu z 6 września 1944 r., przechodziły
3
na własność Skarbu Państwa niezależnie od obszaru. Dodatkowo Sąd Rejonowy
stwierdził, że wykreślenie Skarbu Państwa z ksiąg jako właściciela lasów wyklucza
art. 2 ustawy z dnia 6 lipca 2001 r. o zachowaniu narodowego charakteru
strategicznych zasobów naturalnych kraju (Dz. U. nr 97, poz. 1051, ze zm.),
zgodnie z którym zasoby naturalne wymienione w art. 1 tej ustawy, m.in. lasy
państwowe, stanowiące własność Skarbu Państwa, nie podlegają przekształceniom
własnościowym. Dla właścicieli lub ich spadkobierców, którzy utracili tego typu
zasoby przewidywano rekompensaty pieniężne. Zasady wypłaty rekompensat
dotąd nie zostały ustanowione, wobec czego Sąd Rejonowy zwrócił uwagę
na możliwość dochodzenia odszkodowania za zaniechanie legislacyjne.
Fakt nierozdysponowania przejętych nieruchomości na cele wskazane w art. 1 ust.
2 dekretu z 6 września 1944 r. Sąd uznał za nieistotny dla oceny zasadności
roszczeń powódek.
Sąd odwoławczy uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do
ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w W. Podzielił wprawdzie pogląd
Sądu pierwszej instancji, że prawo własności nieruchomości ziemskich
wymienionych w art. 2 ust. 1 lit. e dekretu z 6 września 1944 r. przeszło na Skarb
Państwa z mocy prawa z dniem wejścia w życie dekretu, a decyzja administracyjna
przewidziana w § 5 rozporządzenia z dnia 1 marca 1945 r. w sprawie wykonania
dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. w sprawie przeprowadzenia reformy rolnej
(Dz. U. Nr 10, poz. 51) miała charakter deklaratoryjny, stwierdził jednak, że dekret
ten nie stanowił podstawy przejęcia lasów. Tej materii dotyczył dekret PKWN z dnia
12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa (Dz.U.
z 1944 r., nr 15, poz. 82). Sąd zaznaczył, że przepisy omawianych aktów prawnych
nie definiowały pojęcia nieruchomości ziemskiej o charakterze rolniczym, jednak
ostatecznie w orzecznictwie wykształcił się pogląd, że na cele reformy rolnej nie
były przeznaczone działki nie pozostające w funkcjonalnym związku z produkcją
rolną, w tym także nieruchomości leśne. Te ostatnie, po myśli art. 1 ust. 3 lit. b
dekretu PKWN z 12 grudnia 1945 r. nie przechodziły na własność Skarbu Państwa,
jeżeli przed dniem 1 września 1939 r. zostały prawnie lub faktycznie podzielone na
parcele nie większe niż 25 ha, stanowiące własność osób fizycznych, których
grunty nie były objęte przepisami art. 2 ust. 1 lit. e dekretu z 6 września 1944 r. Sąd
4
Okręgowy stanął na stanowisku, że dopiero po rozważeniu, czy tereny leśne
stanowiące część majątku S. oraz P. podpadały pod przepisy dekretu o przejęciu
niektórych lasów na własność Skarbu Państwa zajdzie potrzeba analizy, czy
roszczenie powódek wyłącza ustawa o zachowaniu narodowego charakteru
strategicznych zasobów naturalnych kraju. Sąd Okręgowy zwrócił uwagę na
konieczność rozważenia przez Sąd Rejonowy, czy - za wyjątkiem lasów - majątki S.
i P. w całości czy też w części spełniały warunki do uznania ich za nieruchomości
ziemskie o charakterze rolniczym w rozumieniu art. 2 dekretu PKWN z dnia 6
września 1944 r., w szczególności w odniesieniu do założeń pałacowo-parkowych,
także przy ewentualnym skorzystaniu z opinii biegłego oraz czy lasy wchodzące w
skład przedmiotowych majątków podpadały pod przepisy dekretu z dnia 12 grudnia
1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa. Odnośnie
użytków rolnych Sąd Okręgowy zalecił Sądowi Rejonowemu zbadanie legitymacji
czynnej powódek w kontekście szczególnych przepisów o dziedziczeniu
gospodarstw rolnych oraz rozważenie, kto powinien reprezentować Skarb Państwa,
czy właściwy nie jest odpowiedni starosta. Zwrócił też uwagę, że powódki
sprecyzowały ostatecznie powództwo dopiero w apelacji, a nie - jak przyjął Sąd
pierwszej instancji - w piśmie z dnia 17 września 2012 r.
W zażaleniu pozwany Skarb Państwa zarzucił naruszenie art. 386 § 2, 3 i 4
k.p.c. w związku z art. 2 § 3 i 199 § 1 pkt 1 k.p.c. w zw. z § 5 rozporządzenia
Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 r. w sprawie wykonania
dekretu PKWN z dnia 6 września 1944r. o przeprowadzeniu reformy rolnej oraz
w związku z art. 1991
k.p.c., jak również w związku z art. 321 § 1 k.p.c. oraz
w związku z art. 383 w zw. z art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c. i w związku art. 2 w zw. z art.
1 pkt 3 ustawy z dnia 6 lipca 2001 r. o zachowaniu narodowego charakteru
strategicznych zasobów naturalnych kraju, poprzez jego niezastosowanie.
We wnioskach skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu oraz
zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych na rzecz
Skarbu Państwa - Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Artykuł 3941
§ 11
k.p.c., wprowadzony do kodeksu postępowania cywilnego
ustawą z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania
cywilnego oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. Nr 233, poz. 1381), umożliwił
poddanie kontroli instancyjnej prawidłowości uchylenia przez sąd drugiej instancji
wyroku sądu pierwszej instancji i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
Charakter tego zażalenia Sąd Najwyższy poddał analizie m. in. w postanowieniach
z dnia 7 listopada 2012 r., IV CZ 147/12, OSNC 2013/3/41 oraz z dnia 28 listopada
2012 r., III CZ 77/12, Biul. SN 2013/1/11). Wskazał w nich, że rolą Sądu
Najwyższego w postępowaniu zażaleniowym jest zbadanie, czy sąd drugiej
instancji prawidłowo pojmował przyczynę uzasadniającą skasowanie orzeczenia
i czy jego merytoryczne stanowisko uprawniało do podjęcia takiej decyzji
procesowej. Przedmiot badania dokonywanego na skutek zażalenia wyznacza
jednocześnie zakres dopuszczalnych zarzutów i powoduje, że zażalenie powinno
skupiać się na kwestionowaniu wystąpienia przesłanek stosowania art. 386 § 4
k.p.c. Prawidłowość stanowiska prawnego sądu drugiej instancji pozostaje poza
zakresem kontroli zażaleniowej. Dokonywana kontrola powinna mieć charakter
formalny, skupiający się na ustanowionych w art. 386 § 4 k.p.c. przesłankach
uchylenia orzeczenia sądu pierwszej instancji, bez wkraczania w merytoryczne
kompetencje sądu.
Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu wyroku przytoczył jako podstawę swojej
decyzji procesowej jedynie art. 386 § 4 k.p.c., wskazując, że Sąd Rejonowy
rozstrzygał sprawę, w której powództwo nie zostało ostatecznie sprecyzowane,
ponadto rozważaniami nie objął zagadnień, które Sąd Okręgowy uznał za istotne.
Nie wyjaśnił jednak, czy w związku z tym przyjął, że Sąd Rejonowy nie rozpoznał
istoty sprawy, czy też, że wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania
dowodowego w całości. W grę wchodzą tylko te dwie przesłanki, ponieważ
argumentacja Sądu nie nawiązuje do podstawy uchylenia wyroku z art. 386 § 2
k.p.c. (zalecana potrzeba wyboru właściwej reprezentacji Skarbu Państwa
spośród już występujących w sprawie organów, nie wskazuje na nieprawidłowości
w zakresie reprezentacji mogące skutkować nieważnością postępowania).
Nie budzi też zastrzeżeń dopuszczalność drogi sądowej w wypadku powództwa
6
z art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece
(jedn. tekst: Dz. U. z 2013, poz. 707).
Pojęcie nierozpoznania istoty sprawy ma ugruntowane znaczenie
w orzecznictwie. Interpretowane jest jako wadliwość rozstrzygnięcia polegająca
na wydaniu przez sąd pierwszej instancji orzeczenia, które nie odnosi się do tego,
co było przedmiotem sprawy, bądź na zaniechaniu zbadania materialnej podstawy
żądania albo merytorycznych zarzutów strony z powodu bezpodstawnego przyjęcia,
że istnieje przesłanka materialnoprawna lub procesowa unicestwiająca roszczenie
(por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 23 września 1998 r., II CKN 897/97,
OSNC 1999/1/22; z dnia 15 lipca 1998 r., II CKN 838/97, LEX nr 50750; z dnia
3 lutego 1999 r., III CKN 151/98, LEX nr 519260; a dnia 9 listopada 2012 r., Lex nr
1231340; z dnia 26 listopada 2012 r., I CZ 147/12, Lex nr 1284698 oraz wyroki tego
Sądu z dnia 9 stycznia 1936 r., C 1839/36, Zb. Orz. 1936, poz. 315; z dnia
12 lutego 2002 r., I CKN 486/00, OSP 2003/3/36; z dnia 21 października 2005 r.,
III CK 161/05, LEX nr 178635.; z 12 listopada 2007 r., I PK 140/07, OSNP 2009,
nr 1-2, poz. 2). Przykładami nierozpoznania istoty sprawy jest oddalenie powództwa
przez sąd pierwszej instancji z uwagi na przyjęcie braku legitymacji procesowej
strony albo w wyniku stwierdzenia wygaśnięcia lub przedawnienia roszczenia bez
przeprowadzenia pełnego postępowania dowodowego - w wypadku, kiedy sąd
drugiej instancji nie podzieli stanowiska o wystąpieniu tych podstaw
oddalenia żądań (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 23 września 1998 r., II CKN
897/97, OSNC 1999/1, poz. 22; z dnia 14 maja 2002 r., V CKN 357/00, LEX
nr 55513). Postępowanie w niniejszej sprawie nie miało takiego przebiegu.
Nie można też łączyć nierozpoznania istoty sprawy z wskazywanym przez Sąd
niedoprecyzowaniem żądania, mającym polegać na niewskazaniu aktualnych
oznaczeń ksiąg wieczystych, których dotyczyło powództwo, skoro
obowiązkiem sądu jest orzekanie o takich żądaniach, jakie zostały mu
przedstawione, a możliwości zmiany powództwa w drugiej instancji są bardzo
ograniczone (art. 383 k.p.c.). Nie zachodzi także przesłanka konieczności
przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości. W świetle
przedstawionych w uzasadnieniu ustaleń oraz własnych rozważań Sądu
Okręgowego nie budzi wątpliwości szeroki zakres dotychczas przeprowadzonego
7
postępowania dowodowego. Zalecenia dla Sądu Rejonowego dotyczą głównie
poddania ustaleń ocenie prawnej według wyznaczonych przez Sąd Okręgowy
założeń, zaś do postępowania dowodowego odnosi się jedynie sugestia
skorzystania z pomocy biegłego przy ustalaniu, czy wszystkie nieruchomości
przejęte na cele reformy rolnej spełniały kryterium funkcjonalnego związku
z działalnością rolniczą. Tak zakreślone postępowanie dowodowe na pewno nie
wyczerpuje całości postępowania niezbędnego do rozpoznania niniejszej sprawy.
Obecny model postępowania cywilnego zakłada, iż druga instancja stanowi
instancję merytoryczną, w ramach której rozstrzygnięcie sprawy powinno nastąpić
ex novo i zakończyć spór między stronami (por. postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 7 grudnia 2012 r., II CZ 128/12, nie publ.), także wówczas, kiedy konieczne
jest uzupełnienie postępowania dowodowego. Co do zasady podstawowym
sposobem rozstrzygnięcia w wypadku zasadności zarzutów apelacji powinno być
orzeczenie reformatoryjne (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia
2012 r., IV CZ 124/12, nie publ.).
Postępowanie toczące się w wyniku zażalenia z art. 3941
§ 11
k.p.c. nie
wkracza w funkcje zastrzeżone dla skargi kasacyjnej, nie służy więc merytorycznej
kontroli orzeczeń sądu drugiej instancji. W konsekwencji Sąd Najwyższy nie może
oceniać stanowiska sądu drugiej instancji co do meritum sprawy. Z tych przyczyn
nie podlegały rozpatrzeniu zarzuty skarżącego odnoszące się do prawidłowości
stanowiska Sądu Okręgowego wyrażanego w kwestii naruszenia art. 321 § 1 k.p.c.,
art. 383 w zw. z art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c., czy art. 2 w zw. z art. 1 pkt 3 ustawy z dnia
6 lipca 2001 r. o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów
naturalnych kraju.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39815
§ 1 w zw. z art.
3941
§ 3 k.p.c., uchylił zaskarżone orzeczenie. Postanowienie o kosztach
postępowania zażaleniowego wynika z treści art. 108 § 1 w zw. z art. 39821
, art. 391
§ 1 i art. 3941
§ 3 k.p.c.
8
jw