Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 326/12
POSTANOWIENIE
Dnia 22 listopada 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Bogumiła Ustjanicz (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
w sprawie z wniosku F. sp. z o.o. w Ł.
przy uczestnictwie J. K. i B. K.
o wpis hipoteki przymusowej łącznej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 22 listopada 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 12 kwietnia 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Wnioskodawca F. spółka z o.o. w Ł. wniósł o wpisanie hipoteki przymusowej
łącznej na kwotę 128.964,35 zł na swoją rzecz w działach IV ksiąg wieczystych: […]
oraz […], wskazując jako podstawę wpisu nakazy zapłaty z dnia 28 marca 2011 r.
wydane w postępowaniu nakazowym w sprawie o sygn. akt VI GNc …/11 do …/11
przeciwko B. K..
Referendarz sądowy przy Sądzie Rejonowym w O. oddalił wniosek z tej
przyczyny, że księgi wieczyste obejmują nieruchomości stanowiące współwłasność
J. i B. K. na prawach wspólności małżeńskiej, natomiast tytuły egzekucyjne nie
zostały zapatrzone w klauzule wykonalności przeciwko osobie pozostającej w
związku małżeńskim.
W skardze na orzeczenie referendarza wnioskodawca wniósł o dokonanie
wpisu hipoteki przymusowej łącznej w działach IV ksiąg wieczystych: […].
Postanowieniem z dnia 29 listopada 2011 r. Sąd Rejonowy w O. oddalił wniosek.
Wskazał, że łączne obciążenie hipoteką przymusową jest dopuszczalne jedynie
wówczas, gdy nieruchomości są już obciążone inną hipoteką łączną albo stanowią
własność dłużników solidarnych. W księdze wieczystej […] jako właściciele figurują
B. K. i J. K. po ½ części każde, a w dziale IV tej księgi wieczystej wpisana jest
hipoteka umowna zwykła. W księgach wieczystych […] jako właściciele ujawnieni
są małżonkowie B. i J. K. na prawach wspólności ustawowej majątkowej
małżeńskiej w całości. Z tych przyczyn nie było podstaw do dokonania wpisów
zgodnie z wnioskiem. Poza tym, dokumenty mające stanowić podstawę wpisu
hipoteki przymusowej zostały przedłożone w nieodpowiedniej formie.
Apelacja wnioskodawca wniesiona od postanowienia Sądu pierwszej
instancji została oddalona postanowieniem Sądu Okręgowego w K. z dnia 12
kwietnia 2012 r. W ocenie Sądu drugiej instancji, z samej treści wniosku wynika
niedopuszczalność wpisania hipoteki. Wnioskodawca zliczył bowiem wszystkie
należności, wynikające z całego szeregu nakazów zapłaty załączonych do wniosku,
oczekując wpisania jednej hipoteki, co jest zabiegiem niedopuszczalnym.
Jedna hipoteka może zabezpieczać kilka wierzytelności jedynie na podstawie
umowy, co wynika wprost z art. 681
ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 707 ze zm., dalej:
3
„u.k.w.h.). Ponadto każdy ze złożonych nakazów zapłaty ma swój samodzielny byt
prawny i różne mogą być jego przyszłe losy.
Od postanowienia Sądu Okręgowego skargę kasacyjną wniósł
wnioskodawca, który zaskarżył je w całości, opierając ją na pierwszej podstawie
kasacyjnej w ramach, której zarzucił naruszenie art. 109 ust. 1 u.k.w.h. Wniósł
o zmianę zaskarżonego postanowienia poprzez dokonanie w działach IV ksiąg
wieczystych […] prowadzonych przez Sąd Rejonowy w O. wpisu hipoteki
przymusowej łącznej w kwocie 128.964,35 zł na swoją rzecz na podstawie
nakazów zapłaty z dnia 28 marca 2011 r., ewentualnie o uchylenie zaskarżonego
postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w K. do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istota sprawy dotyczy możliwości wpisania jednej hipoteki przymusowej dla
zabezpieczenia wierzytelności wynikających z kilku odrębnych tytułów w postaci
nieprawomocnych nakazów zapłaty w postępowaniu nakazowym wydanych
z powództwa wnioskodawcy (w sprawie o wpis) przeciwko tej samej pozwanej –
współwłaścicielce nieruchomości, które miały zostać obciążone hipoteką.
Z dniem 20 lutego 2011 r. weszła w życie ustawa z dnia 26 czerwca 2009 r.
o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 131, poz. 1075), mocą której do przepisów u.k.w.h. dodano nowe
regulacje dotyczące hipoteki zabezpieczającej wiele wierzytelności, w tym
wskazany przez Sąd drugiej instancji art. art. 681
. Zgodnie z art. 681
ust. 1, hipoteka
umowna może także zabezpieczać kilka wierzytelności z różnych stosunków
prawnych przysługujących temu samemu wierzycielowi. W umowie ustanawiającej
hipotekę należy określić stosunki prawne oraz wynikające z nich wierzytelności
objęte zabezpieczeniem. Przepis ten ma zastosowanie do hipoteki umownej
dla zabezpieczeniu kilku wierzytelności wynikających z różnych stosunków
prawnych przy zachowaniu tożsamości wierzyciela hipotecznego. Poza tym, w art.
682
ust. 1 u.k.w.h. przewidziano możliwość zabezpieczenia hipoteką kliku
wierzytelności przysługujących różnym podmiotom, a służącym sfinansowaniu tego
samego przedsięwzięcia. Istotą tego rodzaju hipoteki w odniesieniu do hipoteki,
o której mowa w art. 681
ust. 1 u.k.w.h., jest to, że nie występuje tu tożsamość
4
wierzyciela. Oprócz tych hipotek zabezpieczających kilka wierzytelności, jak trafnie
wskazuje się w piśmiennictwie, występuje jeszcze jedna sytuacja, gdy jedna
hipoteka zabezpiecza klika wierzytelności przysługujących temu samemu
wierzycielowi wynikających z tego samego stosunku prawnego. Nie ma w ustawie
o księgach wieczystych i hipotece przepisu, który wprost regulowałby tę hipotekę.
Możliwość jej ustanowienia wyprowadzić można z art. 94 u.k.w.h. zgodnie z którym
wygaśnięcie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką pociąga za sobą wygaśnięcie
hipoteki, chyba że z danego stosunku prawnego mogą powstać w przyszłości
kolejne wierzytelności podlegające zabezpieczeniu. Za możliwością ustanowienia
takiej hipoteki przemawia również argument a maiori ad minus. Skoro, zgodnie
z art. 681
ust. 1 u.k.w.h., hipoteka umowna może także zabezpieczać klika
wierzytelności z różnych stosunków prawnych przysługujących temu samemu
wierzycielowi, to tym bardziej może zabezpieczać klika wierzytelności wynikających
z tego samego stosunku prawnego przysługujących temu samemu wierzycielowi.
Przed dniem wejścia w życie wymienionej ustawy nowelizującej ustawę
o księgach wieczystych i hipotece jej przepisy stanowiły, że hipoteka może
zabezpieczać wyłącznie oznaczoną wierzytelność wynikającą z określonego
stosunku prawnego (por. art. 65 ust. 1). Nie było więc przepisu, który, tak jak
obecnie, przewidywałby możliwość ustanowienia jednej hipoteki umownej dla
zabezpieczenia kliku wierzytelności. Takiego rozwiązania nie przewidywały również
przepisy u.k.w.h. dotyczące hipoteki przymusowej. Mimo to przed wejściem w życie
z dniem 20 lutego 2011 r. przepisów nowelizujących u.k.w.h. w orzecznictwie Sądu
Najwyższego przyjmowano, że art. 109 u.k.w.h. nie jest przeszkodą do wpisu jednej
hipoteki przymusowej dla zabezpieczenia wierzytelności wynikających z kilku
tytułów wykonawczych (por. postanowienia: z dnia 2 lipca 2004 r., II CK 421/03,
z dnia 9 grudnia 2009 r., IV CSK 224/09 oraz z dnia 17 marca 2011 r., IV CSK
312/10, niepubl.). Z art. 109 ust. u.k.w.h. nie wynika bowiem zasada, że jedna
hipoteka może być ustanowiona na podstawie jednego tylko tytułu wykonawczego,
a kilka tytułów prowadzi do ustanowienia kilku hipotek. Nie uprawnia do takiej
wykładni w szczególności użycie w nim pojęcia „tytuł wykonawczy” w liczbie
pojedynczej co jest powszechnym technicznym sposobem redagowania normy
prawnej. Nie uzasadnia jej także istota ani cel hipoteki przymusowej. Ustanawianie
5
w takich sytuacjach wielu hipotek na podstawie każdego z tytułów wykonawczych
byłoby nieracjonalne i niecelowe albowiem prowadziłoby do tego samego skutku
przy zbędnym i uciążliwym zwiększeniu liczby koniecznych czynności biurowych
i liczby spraw sądowych oraz wzrostu kosztów postępowania. W uzasadnieniach
powołanych wyżej orzeczeń podkreślono, że w rozpoznanych sprawach tytuły
wykonawcze obejmowały jeden rodzaj długów powstałych w kolejnych okresach
płatności, a jedna hipoteka przymusowa w kwocie wynikającej z zsumowania kwot
objętych tymi tytułami.
Po zmianach przepisów u.k.w.h. dokonanych z dniem 20 lutego 2011 r.
w piśmiennictwie prawniczym wyrażono sprzeczne stanowiska co do konsekwencji
wynikających z dodania art. 681
ust. 1 u.k.w.h. Według jednego z nich, które przyjął
także Sąd Okręgowy, powołany przepis wyczerpująco określa sytuacje, kiedy może
nastąpić wpis hipoteki dla zabezpieczenia kilku wierzytelności. Dotyczy on
wyłącznie hipoteki umownej, w konsekwencji, a contrario nie może mieć
zastosowania do hipoteki przymusowej. Według drugiego stanowiska, przepis ten
nie zawiera wyczerpującej regulacji, wobec czego nie stanowi przeszkody do
wpisania hipoteki przymusowej uzyskanej wskutek zsumowania wierzytelności
wynikających z kliku tytułów wykonawczych wydanych przeciwko temu samemu
dłużnikowi. W tym zakresie zachowało więc aktualność dotychczasowe, powołane
wcześniej, orzecznictwo Sądu Najwyższego dopuszczające możliwość wpisu jednej
hipoteki przymusowej dla zabezpieczenia wierzytelności wynikających z wielu
tytułów wykonawczych.
Rozstrzygnięcie tej kontrowersji nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia
sprawy, gdyż nawet przyjęcie, że także obecnie, mimo dodanej nowej regulacji
zawartej w art. 681
ust. 1 u.k.w.h., art. 109 ust. 1 u.k.w.h. nie stanowi przeszkody do
wpisu jednej hipoteki przymusowej dla zabezpieczenia wierzytelności tego samego
wierzyciela wynikających z wielu tytułów wykonawczych wydanych przeciwko temu
samemu dłużnikowi, nie pozwala na uznanie zasadności skargi kasacyjnej przy
uwzględnieniu specyfiki tytułów, które miały stanowić podstawę wpisu hipoteki
przymusowej na rzecz wnioskodawcy. Do wniosku o wpis hipoteki przymusowej
załączone bowiem zostały nieprawomocne nakazy zapłaty wydane z powództwa
wnioskodawcy przeciwko B. K., współwłaścicielce nieruchomości, które miały
6
zostać obciążone jedną hipoteką przymusową na rzecz wnioskodawcy. Zgodnie z
art. 492 § 1 k.p.c., nakaz zapłaty wydany w postępowaniu nakazowym z chwilą
wydania stanowi tytuł zabezpieczenia, wykonalny bez nadawania mu klauzuli
wykonalności. Zgodnie zaś z § 2 tego artykułu, powód wnosząc o dokonanie
zabezpieczenia jest obowiązany wskazać sposób zabezpieczenia. Nakaz zapłaty
wydany w postępowaniu nakazowym jest więc zrównany z postanowieniem o
udzieleniu zabezpieczenia, z tą różnicą, że nie ma potrzeby nadawania mu,
zgodnie z art. 743 § 1 k.p.c., klauzuli wykonalności, jeżeli podlega on wykonaniu w
drodze egzekucji. Zatem nakaz zapłaty obejmujący obowiązek zapłaty świadczenia
pieniężnego - który, zgodnie z art. 747 pkt 2 k.p.c., może być zabezpieczony przez
obciążenie nieruchomości hipoteką przymusową - stanowi podstawę wpisu hipoteki
przymusowej na nieruchomości pozwanego w razie złożenia takiego wniosku przez
uprawnionego (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 2003 r., III CZP
92/03, OSNC 2005, nr 2, poz. 22 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28
stycznia 1999 r., I CKN 977/97, OSNC 1999, nr 7-8, poz. 137). Nieprawomocny
nakaz zapłaty stanowiący podstawę wpisu hipoteki przymusowej nie jest tytułem
wykonawczym, o którym mowa w art. 109 ust. 1 u.k.w.h., lecz tytułem zrównanym
w skutkach prawnych z postanowieniem sądu o udzieleniu zabezpieczenia,
wymienionym w art. 110 u.k.w.h. Złożenie wniosku o wpis hipoteki przymusowej na
podstawie nieprawomocnego nakazu zapłaty spełnia wymagania określone w art.
492 § 2 k.p.c.
Ponieważ nieprawomocny nakaz zapłaty wydany w postępowaniu
nakazowym jest zrównany w skutkach prawnych z postanowieniem o udzieleniu
zabezpieczenia należy do niego odnieść specyficzne regulacje prawne dotyczące
tytułu zabezpieczenia. Z przepisów ogólnych dotyczących postępowania
zabezpieczającego, w szczególności z art. 730, art. 7301
§ 1 i 2, art. 731, art. 733
i art. 744 § 2 k.p.c. wynika, że postanowienie zabezpieczające służy wyłącznie dla
zabezpieczenia określonego roszczenia dochodzonego lub, które ma być
dochodzone w przyszłym postępowaniu. Wniosek o udzielenie zabezpieczenia,
zgodnie z art. 736 § 1 k.p.c., powinien zawierać wskazanie sposobu
zabezpieczenia, a w sprawach o roszczenie pieniężne także wskazanie sumy
zabezpieczenia. Według natomiast art. 736 § 3 k.p.c., wskazana w § 1 suma
7
zabezpieczenia nie może być wyższa od dochodzonego roszczenia liczonego wraz
z odsetkami do dnia wydania postanowienia o udzieleniu zabezpieczeniu oraz
z kosztami wykonania zabezpieczenia. Suma ta może obejmować także
przewidywane koszty postępowania. Postanowienie zabezpieczające służy więc
ochronie ściśle sprecyzowanego co do wysokości roszczenia - wynikającego
z bliżej określonego w piśmie inicjującym postępowanie sądowe lub
w treści wniosku o zabezpieczenie stosunku prawnego - dochodzonego przez
uprawnionego. Również więc hipoteka przymusowa, jako przewidziana w art. 747
pkt 2 k.p.c. forma zabezpieczenia roszczeń pieniężnych, służy zabezpieczeniu tylko
ściśle określonego we wniosku o zabezpieczenie roszczenia pieniężnego
dochodzonego przez uprawnionego. Nie ma przeszkód, aby postanowienie
zabezpieczające w formie hipoteki przymusowej zabezpieczało więcej roszczeń
pieniężnych, o ile są one albo mają być dochodzone w przyszłości jedynym
pozwem. Cechą postanowień zabezpieczających jest ich nietrwałość i powiązanie
z losem żądania, które zabezpieczały. Zgodnie bowiem z art. 742 § 1 k.p.c.,
obowiązany może w każdym czasie żądać uchylenia lub zmiany prawomocnego
postanowienia, którym udzielono zabezpieczenia. Przepis ten przewiduje również
upadek zabezpieczenia z mocy prawa w razie złożenia przez obowiązanego sumy
zabezpieczenia żądanej przez uprawnionego na rachunek depozytowy sądu.
Zgodnie natomiast z art. 7541
§ 1 k.p.c., jeżeli przepis szczególny nie stanowi
inaczej albo jeżeli sąd inaczej nie postanowi, zabezpieczenie udzielone według
przepisów niniejszego tytułu upada po upływie miesiąca od uprawomocnienia się
orzeczenia uwzględniającego roszczenie, które podlegało zabezpieczeniu.
Wówczas, jak stanowi art. 7541
§ 3 k.p.c., na wniosek obowiązanego sąd wyda
postanowienie stwierdzające upadek zabezpieczenia. Przepis ten ma odpowiednie
zastosowanie, według art. 744 § 1 k.p.c., w razie prawomocnego zwrotu albo
odrzucenia pozwu lub wniosku, oddalenia powództwa lub wniosku albo umorzenia
postępowania zabezpieczenie upada. Konsekwencją powyższych unormowań jest
to, że istnienie hipoteki przymusowej wpisanej na podstawie postanowienia
zabezpieczającego jest ściśle powiązane z losem tego orzeczenia. Uchylenie lub
upadek zabezpieczenia przewidującego tę formę zabezpieczenia roszczeń
pieniężnych uzasadnia wykreślenie nieistniejącej już hipoteki przymusowej.
8
Wymienione wyżej cechy postanowienia zabezpieczającego - polegające na
ograniczeniu jego funkcji do ochrony konkretnego, określonego procesowo,
roszczenia, powiązania zakresu zabezpieczenia z wysokością dochodzonego
w postępowaniu sądowym roszczenia, nadto uzależnienie trwania zabezpieczenia
od zachowań obowiązanego w trakcie trwania postępowania sądowego oraz treści
rozstrzygnięć zapadłych w sprawie, w której udzielono zabezpieczenia - mające
odpowiednie zastosowanie poprzez art. 492 § 1 k.p.c. z modyfikacjami
wynikającymi z art. 1101
u.k.w.h., do nieprawomocnego nakazu zapłaty -
uzasadniają ścisłe powiązanie wpisu, treści i losów hipoteki przymusowej
z postanowieniem zabezpieczającym stanowiącym podstawę jej wpisu. Hipoteka
przymusowa, której podstawę wpisu stanowią tytuły wymienione w art. 110 u.k.w.h.,
zabezpieczają bowiem wierzytelności, których istnienie jedynie uprawdopodobniono
w chwili wydania tych tytułów, a nie stwierdzono ich istnienie, jak ma to miejsce
w odniesieniu do wierzytelności objętych tytułami wykonawczymi, o których mowa
w art. 109 ust. 1 u.k.w.h. Wyklucza to dopuszczalność wpisu jednej hipoteki
przymusowej na podstawie kilku nieprawomocnych nakazów zapłaty, powstałej
z zsumowania wierzytelności pieniężnych zasądzonych na ich podstawie od tego
samego dłużnika. Ubocznie dodać należy, iż ograniczony zakres kognicji sądu
wieczystoksięgowego, wynikający z art. 6268
§ 2 k.p.c., wyklucza możliwość
badania przez ten sąd, czy wynikające z różnych nakazów zapłaty wydanych
przeciwko temu samemu dłużnikowi zabezpieczają roszczenia pieniężne
wynikające z tego samego stosunku prawnego. Zresztą okoliczność ta nie miałaby
znaczenia dla możliwości wpisu jednej hipoteki przymusowej na podstawie kilku
nieprawomocnych nakazów zapłaty wydanych przeciwko temu samemu dłużnikowi.
Z tych względów na podstawie art. 39814
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
orzeczono, jak w sentencji.
jw