I UK 189/13
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Jednostka obsługująca sprawę:
-
Forma orzeczenia:
-
Typ składu:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Informacje o źródle orzeczenia:
- Link do źródła orzeczenia
-
Data publikacji:23-06-2014
Dodatkowe informacje:
-
Sprawy przywołane w treści orzeczenia:
Pełny tekst orzeczenia
Sygn. akt I UK 189/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 grudnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Beata Gudowska (przewodniczący)
SSN Zbigniew Korzeniowski
SSA Magdalena Kostro-Wesołowska (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania Z. M.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 3 grudnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 21 listopada 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w K. VII Wydział Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia
18 kwietnia 2012 r oddalił odwołanie ubezpieczonego Z. M. od decyzji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 5 kwietnia 2011 r., którą odmówiono
2
ubezpieczonemu wszczęcia na jego wniosek postępowania w sprawie ponownego
ustalenia prawa do emerytury w wieku obniżonym ze względu na wykonywanie
pracy w szczególnych warunkach. Sąd Okręgowy stwierdził, że ubezpieczony
(ur. 25 sierpnia 1949 r.) bezspornie:
- do dnia 31 grudnia 1998 r. udowodnił łącznie 34 lata, 9 miesięcy i 14 dni
okresów składkowych i nieskładkowych,
- w okresie od 1 stycznia 1993 r. do 31 lipca 1994 r. oraz od 1 sierpnia
1994 r. do 31 grudnia 1998 r. (5 lat, 10 miesięcy i 11 dni) pracował w szczególnych
warunkach w Zakładzie Wodociągów i Kanalizacji oraz Usług Komunalnych w N. na
stanowiskach operatora urządzeń oczyszczalni ścieków a następnie maszynisty
stacji pomp wodociągowych,
- w okresie od 17 sierpnia 1971 r. do 31 grudnia 1992 r. pracował w
Zakładach Drobiarskich w N., w pełnym wymiarze czasu pracy na stanowiskach:
ślusarza, palacza brygadzisty w kotłowni, ślusarza, palacza i mechanika pomp
oczyszczalni ścieków, kilkakrotnie korzystając z kilkudniowych urlopów
bezpłatnych,
- wykonując pracę na stanowisku mechanika pomp oczyszczalni ścieków
czyścił tłuszczowniki i piaskowniki, ruszt, zbiorniki i studzienki.
Decyzją z dnia 11 lutego 2010 r. organ rentowy odmówił przyznania
ubezpieczonemu emerytury w wieku obniżonym ze względu na niewykazanie 15 lat
pracy w szczególnych warunkach wykonywanej do dnia 1 stycznia 1999 r.
Wniesione od tej decyzji odwołanie Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 9 czerwca
2010 r., oddalił. Apelacja ubezpieczonego od powyższego orzeczenia została
oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 12 stycznia 2011 r.
Zgromadzony materiał dowodowy, według Sądu Okręgowego, ze względu
na brak dokumentów osobowych, niekonkretne zeznania świadków, nie pozwalał
na ustalenie konkretnych okresów faktycznego wykonywania przez wnioskodawcę
w czasie zatrudnienia w Zakładach Drobiarskich pracy na stanowiskach palacza-
brygadzisty w kotłowni, palacza i operatora urządzeń oczyszczalni ścieków. W
szczególności dotyczyło to zatrudnienia w charakterze palacza i palacza-
brygadzisty, co do których świadkowie nie wskazali na konkretne okresy
wykonywania pracy, jak i nie podali daty przeniesienia do warsztatu na stanowisko
3
ślusarza. Ponadto praca mechanika pomp oczyszczalni ścieków, wykonywana
przez ubezpieczonego w czasie zatrudnienia w Zakładach Drobiarskich, nie jest
ujęta w wykazie stanowiącym załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43, ze
zm., dalej jako: rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.), ani też w
wykazie stanowiącym załącznik do zarządzenia Nr 16 Ministra Rolnictwa,
Leśnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 31 marca 1988 r.
W związku z powyższym Sąd Okręgowy nie uwzględnił jako pracy w
szczególnych warunkach wskazywanych w odwołaniu okresów zatrudnienia od
lutego 1976 r. do kwietnia 1982 r. w charakterze palacza-brygadzisty w kotłowni, od
stycznia 1983 r. do maja 1983 r. na stanowisku palacza, od czerwca 1986 r. do
grudnia 1992 r. w charakterze operatora urządzeń oczyszczalni ścieków.
Podstawę prawną rozstrzygnięcia stanowił art. 184 ust. 1 w związku z art. 32
oraz art. 114 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r., Nr 153, poz. 1227 ze
zm., obecnie jednolity tekst: Dz.U. z 4 grudnia 2013 r., poz. 1440, dalej: jako
ustawa o emeryturach i rentach) oraz przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.
Apelację wniesioną przez ubezpieczonego od orzeczenia Sądu pierwszej
instancji Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 21 listopada 2012 r. oddalił, przyjmując iż
istotę sporu toczonego w trybie ponownego ustalenia prawa do emerytury stanowi
to, czy wnioskodawca spełnia przesłanki wymagane dla nabycia tego prawa przez
art. 184 w związku z art. 32 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach oraz w związku z
§ 2 i 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze, w szczególności czy legitymuje się 15 letnim okresem
pracy w szczególnych warunkach. Sąd Okręgowy przyjął, że wnioskodawca nie
przedłożył ani nowych dowodów, ani nie ujawnił okoliczności pozwalających na
zmianę zaskarżonej decyzji i przyznanie mu prawa do wcześniejszej emerytury,
bowiem nie wykazał wymaganego okresu pracy w szczególnych warunkach.
4
Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego uznając je
za poczynione w zgodzie z normami procesowymi w szczególności, jeśli chodzi o
ocenę dowodów, tak jak podzielił rozważania prawne tego Sądu. Sąd odwoławczy
przyjął za Sądem Okręgowym, że w świetle zgromadzonego w niniejszej sprawie,
jak i w sprawie VII U …/10, materiału dowodowego nie ma możliwości ustalenia
ram czasowych zatrudnienia ubezpieczonego na stanowisku palacza i brygadzisty
palacza. Wykluczone jest natomiast uwzględnienie jako pracy w szczególnych
warunkach zatrudnienia na stanowiskach ślusarza oraz operatora urządzeń
oczyszczalni ścieków (mechanika pomp ścieków), gdyż nie zostały one wymienione
w wykazie stanowisk, na których wykonywane są prace w szczególnych warunkach
w rozumieniu art. 32 ustawy o emeryturach i rentach oraz przepisów
rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Wzgląd na powyższe
uzasadniał stwierdzenie bezzasadności zarzutu pominięcia przez Sąd Okręgowy
dowodu z zeznań niektórych świadków, skoro dowód ten został zaoferowany na
okoliczność charakteru zatrudnienia w oczyszczalni ścieków Zakładów
Drobiarskich, gdy okoliczność ta nie była sporna. W konsekwencji powyższego,
według Sądu Apelacyjnego, brak jest podstaw do uznania, że wnioskodawca
legitymuje się co najmniej 15 letnim okresem zatrudnienia w warunkach
szczególnych, tym samym nie zostały spełnione warunki do przyznania mu
emerytury w obniżonym wieku.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego wniósł pełnomocnik
ubezpieczonego, zaskarżając wyrok ten w całości i wnosząc o jego uchylenie i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu z
pozostawieniem temu Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach postępowania.
Skarga została oparta na podstawie naruszenia prawa materialnego.
Sformułowany został zarzut błędnej wykładni i niewłaściwego stosowania § 1
ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach i
szczególnym charakterze w związku z postanowieniami Działu IX pkt 2 wykazu A,
stanowiącego załącznik do tego rozporządzenia, poprzez błędne przyjęcie, iż samo
ustalenie, że zakład pracy prowadził działalność w zakresie drobiarstwa (produkcja
5
i przetwórstwo drobiu) wyklucza możliwość zakwalifikowania świadczonej w nim
pracy „operatora urządzeń oczyszczalni ścieków” do kategorii prac opisanych w
rozporządzeniu jako „oczyszczanie ścieków i filtrów otwartych” w Dziale IX
załącznika A, zawierającym prace wykonywane „W gospodarce komunalnej”.
Wnosząc o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania pełnomocnik
ubezpieczonego podniósł, że podzielając co do zasady wyrażony w orzecznictwie
Sądu Najwyższego pogląd, iż wykaz A, stanowiący załącznik do rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., ma charakter stanowiskowo- branżowy,
wobec czego nie można swobodnie wiązać konkretnych stanowisk pracy z
branżami, do których nie zostały one przypisane w tym akcie prawnym, należy
zauważyć, iż w praktyce orzeczniczej sądów powszechnych niejednokrotnie
podstawę odmowy uznania szkodliwego charakteru danej pracy stanowi wiedza
(albo też przekonanie) co do podległości zakładu pracy danemu ministerstwu lub
urzędowi centralnemu, bez sięgania do analizy historycznej czy funkcjonalnej
systematyki branżowej wykazu A. Systematyka wykazu A oparta jest na
przypisaniu pewnych aktywności zawodowych określonym „branżom” a nie
„resortom”. Nawiązuje ona zatem nie do podziałów w ramach administracji
centralnej, ale do pewnej uniwersalnej (przynajmniej w założeniu) kategoryzacji
dziedzin przemysłu i gospodarki. Dziedziny te podlegały w latach 1983-1998
przyporządkowaniu rozmaitym resortom, przy czym często pewna dziedzina
aktywności zawodowej w toku zmian zachodzących w administracji centralnej
przechodziła z jednego resortu do drugiego. Zdarzało się też, że poszczególne
aktywności składające się na jedną i tę samą opisaną w rozporządzeniu branżę,
należały pierwotnie do „właściwości” jednego resortu, a następnie
przyporządkowywane były różnym resortom. Na to nakłada się problem z
nazewnictwem rodzajowym, którym posłużono się dla skategoryzowania w
rozporządzeniu niektórych branż, które samo w sobie może budzić trudności
interpretacyjne przy uznawaniu pracy w warunkach szkodliwych. Tytułem przykładu
pełnomocnik wskazał na dział IX wykazu A opisujący prace „W gospodarce
komunalnej", w którym skategoryzowano np. pracę kominiarzy i asfalciarzy, co
skłania do zastanowienia się nad rozumieniem pojęcia gospodarki komunalnej,
6
zwłaszcza, że w dacie wejścia w życie rozporządzenia nie istniało „Ministerstwo
Gospodarki Komunalnej” (zostało zlikwidowane w 1972 r.).
W sprawie niniejszej uznano za pracę w warunkach szczególnych
zatrudnienie na stanowisku operatora urządzeń oczyszczalni ścieków,
przypadające od chwili przejęcia tejże oczyszczalni przez Zakład Wodociągów i
Kanalizacji oraz Usług Komunalnych. Za tego rodzaju pracę nie uznano natomiast
zatrudnienia w tej samej oczyszczalni i na tym samym stanowisku we
wcześniejszym okresie, w którym samorząd lokalny jeszcze nie istniał, a
oczyszczalnia ta podlegała administracyjnie Zakładom Drobiarskim. O
niezakwalifikowaniu zatrudnienia w Zakładach Drobiarskich na stanowisku
mechanika pomp oczyszczalni ścieków jako pracy w szczególnych warunkach
zadecydowało to, że praca wówczas była wykonywana w „rolnictwie i przemyśle
rolno-spożywczym” (w jednostce należącej do takiej zbiorczej kategorii branżowej)
a nie „w gospodarce komunalnej”. Funkcja tej oczyszczalni została przez sądy
pominięta przy uznaniu przyporządkowania zakładu pracy rolnictwu i przemysłowi
rolno-spożywczemu za wystarczające ze skutkiem oddalenia wniosku dowodowego
zmierzającego do wyjaśnienia charakteru pracy odwołującego się w przedmiotowej
oczyszczalni.
W związku z powyższym, według skarżącego, możliwe będzie wyrażenie
przez Sąd Najwyższy poglądu co do konieczności rozróżnienia pomiędzy
przyporządkowaniem resortowym zakładu pracy a przyporządkowaniem
branżowym pracy w nim wykonywanej w ramach systematyki wykazu A
stanowiącego załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.,
a nadto wyrażenia poglądu co do kryteriów uznawania danej pracy za pracę „w
gospodarce komunalnej”.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, że przyporządkowanie
resortowe zakładu pracy nie zwalniało Sądu od konieczności oceny charakteru
pracy w nim wykonywanej, a to w ramach przyporządkowywania tej pracy do jednej
z kategorii branżowych opisanych w wykazie A stanowiącym załącznik do
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. Nie można przy tym
zapominać, iż wobec zmieniających się realiów ustrojowych (brak samorządów
lokalnych w okresie przed 1990 r.) i zmian organizacyjnych w ramach administracji
7
centralnej, aktywność zawodowa służąca dziedzinie określanej gospodarką
komunalną, a stanowiącej dziś domenę samorządów lokalnych, wykonywana być
mogła w poprzednich realiach ustrojowych i układach organizacyjnych w ramach
jednostek organizacyjnych o rozmaitej podległości resortowej. Dlatego też badaniu i
rozważaniom w zakresie zaliczenia danego rodzaju pracy do prac w gospodarce
komunalnej, winno podlegać to, czemu służyła danego rodzaju praca, nie zaś to
jaka była zasadnicza funkcja zakładu lub jego podporządkowanie resortowe. W
ramach systematyki wykazu A prace związane z ochroną przed
zanieczyszczeniami wód przy pomocy oczyszczalni ścieków pojawiają się
wyłącznie w dziale IX zawierającym prace wykonywane „W gospodarce
komunalnej”. Nie oznacza to jednak, by kwalifikacji jako prac wykonywanych w
warunkach szkodliwych w rozumieniu rozporządzenia należało odmówić tylko
dlatego, że zakład pracy, który je m.in. realizował, jako zasadnicze realizował
czynności związane z produkcją rolną. Należało poczynić ustalenia co do tego, czy
i kiedy oczyszczalnia, w której pracował odwołujący się, pełniła funkcje ochronne
względem skupisk ludzkich i czy działalność tej oczyszczalni uległa jakiejkolwiek
istotnej zmianie z chwilą jej komunalizacji. Jedynie bowiem funkcjonalna, a nie
prawno-organizacyjna definicja „gospodarki komunalnej” wydaje się być
uzasadniona przy kwalifikowaniu określonych prac w ramach działu IX
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. Nie można zatem mówić o
prawidłowej wykładni i stosowaniu przepisu § 1 ust. 1 przedmiotowego
rozporządzenia w związku z postanowieniami działu IX pkt 2 wykazu A
stanowiącego załącznik do tego rozporządzenia, gdy stosowanie prawa
materialnego ograniczy się do dostrzeżenia, że zakład pracy prowadził działalność
w zakresie drobiarstwa (produkcja i przetwórstwo drobiu) i na tej tylko podstawie
przyjęty zostanie brak możliwości zakwalifikowania świadczonej w nim pracy
„operatora urządzeń oczyszczalni ścieków” do kategorii prac opisanych jako
„oczyszczanie ścieków i filtrów otwartych” w dziale IX załącznika A, zawierającym
prace wykonywane „W gospodarce komunalnej”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
8
Ubezpieczony Z. M. wywodzi swoje roszczenie do emerytury w obniżonym
wieku z przepisów art. 184 w związku z art. 32 ustawy o emeryturach i rentach oraz
§ 1 ust. 1, § 2 ust. 1, § 3 i § 4 ust. 1 pkt 1 i 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia
7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. W świetle powołanych
unormowań ubezpieczonemu, urodzonemu po dniu 31 grudnia 1948 r., przysługuje
emerytura, jeśli w dniu wejścia w życie ustawy o emeryturach i rentach (tj. 1
stycznia 1999 r.) posiadał okres zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze wymagany w przepisach dotychczasowych do nabycia
prawa do emerytury w wieku niższym niż 65 lat - dla mężczyzn oraz legitymował się
okresem składkowym i nieskładkowym, o którym mowa w art. 27 (czyli 25 lat dla
mężczyzn), a nadto nie przystąpił do otwartego funduszu emerytalnego albo złożył
wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu
emerytalnym, za pośrednictwem Zakładu, na dochody budżetu państwa oraz - w
przypadku ubezpieczonego będącego pracownikiem - rozwiązał stosunek pracy
(warunek uchylony z dniem 1 stycznia 2013 r.). W odniesieniu do pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach na stanowiskach wymienionych w
wykazie „A”, stanowiącym załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r., wiek emerytalny wynosi 60 lat dla mężczyzn, pod warunkiem
wykazania ogólnego stażu zatrudnienia określonego na 25 lat dla mężczyzn oraz
udokumentowania co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach
wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy.
Sąd Apelacyjny zaakceptował poczynione przez Sąd Okręgowy ustalenie, że
wnioskodawca nie spełnił wymogu posiadania w dniu 1 stycznia 1999 r. co najmniej
15 lat pracy w warunkach szczególnych. Ustalenie to było konsekwencją dokonania
następującej oceny:
- w odniesieniu do pracy wykonywanej przez ubezpieczonego na stanowisku
palacza i brygadzisty-palacza w Zakładach Drobiarskich, że zebrany materiał
dowodowy jest niewystarczający dla stwierdzenia konkretnych okresów
zatrudnienia na tych właśnie stanowiskach,
- jeśli chodzi o pracę wykonywaną w charakterze mechanika pomp
oczyszczalni ścieków w Zakładach Drobiarskich od czerwca 1986 r. do 31 grudnia
9
1992 r. (licząc od ostatniego dnia czerwca okres ten wynosi 6 lat, 7 miesięcy i 1
dzień), to niemożność uznania jej za wykonywaną w szczególnych warunkach
wynika z tego, że praca operatora urządzeń oczyszczalni ścieków (mechanika
pomp ścieków), tak zresztą jak praca ślusarza, nie została ujęta w wykazie prac w
szczególnych warunkach, stanowiącym załącznik do rozporządzenia Rady
Ministrów dnia 7 lutego 1983 r., jak i w wykazie stanowiącym załącznik do
zarządzenia Nr 16 Ministra Rolnictwa, Leśnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia
31 marca 1988 r.
Sądy obu instancji przyjęły zatem tak, jak organ rentowy, że ubezpieczony w
szczególnych warunkach pracował wyłącznie w okresie od 1 stycznia 1993 r. do 31
lipca 1994 r. oraz od 1 sierpnia 1994 r. do 31 grudnia 1998 r. (5 lat, 10 miesięcy i 11
dni) wykonując czynności operatora urządzeń oczyszczalni ścieków, a następnie
maszynisty stacji pomp wodociągowych w Zakładzie Wodociągów i Kanalizacji oraz
Usług Komunalnych.
Podstawą skargi kasacyjnej ubezpieczony uczynił naruszenie prawa
materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe stosowanie § 1 ust. 1
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach i
szczególnym charakterze w związku z postanowieniami działu IX pkt 2 wykazu A,
stanowiącego załącznik do tego rozporządzenia, poprzez błędne przyjęcie, iż samo
ustalenie, że zakład pracy prowadził działalność w zakresie drobiarstwa wyklucza
możliwość zakwalifikowania świadczonej w nim pracy „operatora urządzeń
oczyszczalni ścieków” do kategorii prac opisanych w rozporządzeniu jako
„oczyszczanie ścieków i filtrów otwartych” w dziale IX załącznika A, zawierającym
prace wykonywane „W gospodarce komunalnej”. Odniesienie tego zarzutu do
przyjętych za podstawę rozstrzygnięcia ustaleń faktycznych i oceny prawnej w
zakresie uznania prac wykonywanych przez ubezpieczonego za świadczone w
warunkach szczególnych prowadzi do wniosku, że błędna kwalifikacja w tym
przedmiocie jest przypisywana zatrudnieniu w charakterze operatora urządzeń
oczyszczalni ścieków w Zakładach Drobiarskich, obejmującemu okres od czerwca
1986 r. do 31 grudnia 1992 r. (licząc od ostatniego dnia czerwca okres ten wynosi 6
lat, 7 miesięcy i 1 dzień), a więc poprzedzający pracę w tej samej oczyszczalni,
10
następnie kwalifikowaną jako wykonywaną w szczególnych warunkach, ale już u
innego pracodawcy, w Zakładzie Wodociągów i Kanalizacji oraz Usług
Komunalnych, który tę oczyszczalnię przejął. Zważywszy więc na to, że przyjęty
przez Sądy okres pracy ubezpieczonego w warunkach szczególnych wynosi 5 lat,
10 miesięcy i 11 dni, należy stwierdzić, że rozmiar okresu zatrudnienia - którego
dotyczy zarzut skargi - jest niewystarczający do uzupełnienia szczególnego stażu
do wymaganego minimum. W konsekwencji nawet uznanie trafności zarzutu obrazy
prawa materialnego podniesionego w skardze kasacyjnej nie może doprowadzić do
jej uwzględnienia, ponieważ warunek konieczny nabycia prawa do emerytury w
obniżonym wieku na podstawie art. 184 ustawy o emeryturach i rentach w postaci
posiadania na dzień 1 stycznia 1999 r. co najmniej 15 lat pracy w warunkach
szczególnych i tak, w takim stanie rzeczy, nie będzie mógł zostać spełniony. Sąd
Najwyższy zauważa, że naruszenie prawa materialnego może stanowić podstawę
skargi kasacyjnej jedynie wówczas, gdy za przyczyną błędnej wykładni lub
niewłaściwego zastosowania przepisów wskazanych w skardze dochodzi do
wydania wyroku, który jest niezgodny z prawem. Tak sformułowana teza znajduje
oparcie w unormowaniu art. 39814
k.p.c. nakazującym oddalenie skargi kasacyjnej
od wyroku, który chociaż błędnie uzasadniony w ostatecznym wyniku odpowiada
prawu. Podważanie kwalifikacji pracy uznanej za niewykonywaną w szczególnych
warunkach, jeżeli dotyczy okresu krótszego niż konieczny do osiągnięcia
niezbędnego minimum, nawet jeśli znajduje uzasadnione podstawy, nie może
wpłynąć na treść rozstrzygnięcia, bowiem sporna przesłanka nabycia prawa do
świadczenia i tak nie zostałaby spełniona.
Niezależnie jednak od powyższego, w ocenie Sądu Najwyższego, zarzut
skargi kasacyjnej polegający na obrazie § 1 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach i szczególnym charakterze w związku z postanowieniami
działu IX pkt 2 wykazu A, stanowiącego załącznik do tego rozporządzenia, poprzez
błędne przyjęcie, iż samo ustalenie, że zakład pracy prowadził działalność w
zakresie drobiarstwa (produkcja i przetwórstwo drobiu) wyklucza możliwość
zakwalifikowania świadczonej w nim pracy „operatora urządzeń oczyszczalni
ścieków” do kategorii prac opisanych w rozporządzeniu jako „oczyszczanie ścieków
11
i filtrów otwartych” w dziale IX załącznika A, zawierającym prace wykonywane „W
gospodarce komunalnej”, jest uzasadniony. Zgodnie z § 1 ust. 1 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., jego przepisy stosuje się do pracowników
wykonujących prace w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze,
wymienione w § 4-15 oraz w wykazach stanowiących załącznik do rozporządzenia.
Wykaz A stanowiący załącznik do powyższego rozporządzenia został podzielony
na 14 działów przy zastosowaniu niejednolitych kryteriów. Wyróżnione zostały
działy według działów gospodarki narodowej – transport i łączność, służba zdrowia i
opieka społeczna – jak i według działów gospodarki przy równoczesnym posłużeniu
się branżami bądź gałęziami przemysłu, który jako taki samodzielnie stanowi
odrębny dział gospodarki narodowej (np. rolnictwo i przemysł rolno-spożywczy),
albo przy posłużeniu się branżami i gałęziami przemysłu. Niejednolitość tych
kryteriów ze względu na ich różny stopień ogólności powoduje, że wyodrębnione za
ich pomocą obszary aktywności ujęte są szerzej, jak w przypadku działu gospodarki
narodowej lub węziej, jak w przypadku branży przemysłu. Kryteria podziału w
ramach wykazu A w zasadzie nie nawiązują, tak jak podnosi skarżący, do
podziałów w administracji państwowej. W kolejnych działach wykazu wymieniono
rodzaje prac. Przyporządkowanie danego rodzaju pracy do konkretnego działu
wykazu ma istotne znaczenie dla jej kwalifikacji jako pracy w szczególnych
warunkach. Tak, jak Sąd Najwyższy wielokrotnie wskazywał (np. w wyrokach: z
dnia 1 czerwca 2010 r., II UK 21/10, LEX nr 619638, z dnia 19 marca 2012 r., II UK
166/11, LEX nr 1171002), usystematyzowanie prac o znacznej szkodliwości i
uciążliwości do oddzielnych działów oraz poszczególnych stanowisk w ramach
gałęzi gospodarki nie jest przypadkowe, gdyż należy przyjąć, że konkretne
stanowisko narażone jest na ekspozycję na czynniki szkodliwe w stopniu
mniejszym lub większym w zależności od tego, w którym dziale przemysłu (dziale
gospodarki) jest umiejscowione. Konieczny jest bezpośredni związek wykonywanej
pracy z procesem technologicznym właściwym dla danego działu gospodarki. Ze
względu na to, że wyodrębnienie prac kwalifikujących do nabycia prawa do
emerytury w wieku obniżonym ma charakter stanowiskowo-branżowy,
przynależność pracodawcy do określonego działu gospodarki czy gałęzi przemysłu
ma znaczenie istotne i nie można dowolnie, z naruszeniem postanowień
12
rozporządzenia, wiązać konkretnych stanowisk pracy z branżami, do których nie
zostały przypisane w tym akcie prawnym. Jednakże mając na względzie, że i
wyodrębnienie działów wykazu A, jak i usystematyzowanie prac do poszczególnych
działów miało miejsce w 1983 r., wykaz ten pod pewnymi względami może okazać
się anachronicznym, nie uwzględniającym bowiem zmieniających się warunków
gospodarczych, co oznacza w pewnych sytuacjach konieczność odwoływania się
do wykładni funkcjonalnej i systemowej jego postanowień.
Podległość resortowa danego pracodawcy może stanowić punkt wyjścia dla
określenia przynależności tego pracodawcy do określonego działu gospodarki bądź
branży przemysłu według wykazu A, jednakże nie stanowi ona kryterium
wyłącznego. Bez wątpienia zmiana przyporządkowania resortowego
przedsiębiorstwa, bądź jego wyodrębnionej części, w czasie wykonywania pracy w
szczególnych warunkach nie ma wpływu na zakwalifikowanie pracy jako
świadczonej w szczególnych warunkach, jeśli czynności pracownika można
podporządkować tej samej branży.
Przyporządkowanie czynności pracownika do określonej branży wiąże się z
przynależnością zakładu pracy do określonego działu gospodarki bądź branży
przemysłu, ale zależności tej nie można przypisać bezwzględnego charakteru w
tym sensie, że przynależność pracodawcy do działu gospodarki/gałęzi przemysłu, a
tym samym do działu wykazu A, ze względu na realizowane podstawowe zadania,
wyłącza możliwość przyporządkowania czynności pracownika do innej branży, w
konsekwencji do innego działu wykazu A; jeżeli czynności te były wykonywane w
narażeniu na czynniki szkodliwe w stopniu takim, jaki występował u pracodawcy,
którego podstawy funkcjonowania obejmowały właśnie te czynności. W przypadku
działu IX wykazu A obejmującego prace w gospodarce komunalnej kryteria
uznawania czynności pracownika za stanowiące tego rodzaju prace winny
uwzględniać nie tylko to, że po zmianie ustrojowej gospodarka komunalna leży w
gestii samorządu terytorialnego, ale i rozumienie pojęcia gospodarki komunalnej
jako obejmującej w szczególności zadania o charakterze użyteczności publicznej,
których celem jest bieżące zaspokajanie zbiorowych potrzeb ludności poprzez
świadczenie usług powszechnie dostępnych. Stąd w sytuacji, gdy jak w niniejszej
sprawie zasadniczo pracodawca znajduje się w zbiorczej kategorii branżowej
13
„rolnictwo i przemysł rolno-spożywczy”, jednakże pracownik wykonuje pracę w
charakterze mechanika pomp oczyszczalni ścieków, zachodziłaby konieczność
wyjaśnienia charakteru tej pracy w aspekcie jej wykonywania dla zaspokojenia
zbiorowych potrzeb ludności, jak i odmienności warunków jej wykonywania w
stosunku do warunków, w jakich następnie pracownik ją świadczył, gdy
oczyszczalnia ta została przejęta przez Zakład Wodociągów i Kanalizacji oraz
Usług Komunalnych.
Jednakże mając na względzie, że zaskarżony wyrok w ostatecznym wyniku
odpowiada prawu Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł, jak w
sentencji.
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 grudnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Beata Gudowska (przewodniczący)
SSN Zbigniew Korzeniowski
SSA Magdalena Kostro-Wesołowska (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania Z. M.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 3 grudnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 21 listopada 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w K. VII Wydział Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia
18 kwietnia 2012 r oddalił odwołanie ubezpieczonego Z. M. od decyzji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 5 kwietnia 2011 r., którą odmówiono
2
ubezpieczonemu wszczęcia na jego wniosek postępowania w sprawie ponownego
ustalenia prawa do emerytury w wieku obniżonym ze względu na wykonywanie
pracy w szczególnych warunkach. Sąd Okręgowy stwierdził, że ubezpieczony
(ur. 25 sierpnia 1949 r.) bezspornie:
- do dnia 31 grudnia 1998 r. udowodnił łącznie 34 lata, 9 miesięcy i 14 dni
okresów składkowych i nieskładkowych,
- w okresie od 1 stycznia 1993 r. do 31 lipca 1994 r. oraz od 1 sierpnia
1994 r. do 31 grudnia 1998 r. (5 lat, 10 miesięcy i 11 dni) pracował w szczególnych
warunkach w Zakładzie Wodociągów i Kanalizacji oraz Usług Komunalnych w N. na
stanowiskach operatora urządzeń oczyszczalni ścieków a następnie maszynisty
stacji pomp wodociągowych,
- w okresie od 17 sierpnia 1971 r. do 31 grudnia 1992 r. pracował w
Zakładach Drobiarskich w N., w pełnym wymiarze czasu pracy na stanowiskach:
ślusarza, palacza brygadzisty w kotłowni, ślusarza, palacza i mechanika pomp
oczyszczalni ścieków, kilkakrotnie korzystając z kilkudniowych urlopów
bezpłatnych,
- wykonując pracę na stanowisku mechanika pomp oczyszczalni ścieków
czyścił tłuszczowniki i piaskowniki, ruszt, zbiorniki i studzienki.
Decyzją z dnia 11 lutego 2010 r. organ rentowy odmówił przyznania
ubezpieczonemu emerytury w wieku obniżonym ze względu na niewykazanie 15 lat
pracy w szczególnych warunkach wykonywanej do dnia 1 stycznia 1999 r.
Wniesione od tej decyzji odwołanie Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 9 czerwca
2010 r., oddalił. Apelacja ubezpieczonego od powyższego orzeczenia została
oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 12 stycznia 2011 r.
Zgromadzony materiał dowodowy, według Sądu Okręgowego, ze względu
na brak dokumentów osobowych, niekonkretne zeznania świadków, nie pozwalał
na ustalenie konkretnych okresów faktycznego wykonywania przez wnioskodawcę
w czasie zatrudnienia w Zakładach Drobiarskich pracy na stanowiskach palacza-
brygadzisty w kotłowni, palacza i operatora urządzeń oczyszczalni ścieków. W
szczególności dotyczyło to zatrudnienia w charakterze palacza i palacza-
brygadzisty, co do których świadkowie nie wskazali na konkretne okresy
wykonywania pracy, jak i nie podali daty przeniesienia do warsztatu na stanowisko
3
ślusarza. Ponadto praca mechanika pomp oczyszczalni ścieków, wykonywana
przez ubezpieczonego w czasie zatrudnienia w Zakładach Drobiarskich, nie jest
ujęta w wykazie stanowiącym załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43, ze
zm., dalej jako: rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.), ani też w
wykazie stanowiącym załącznik do zarządzenia Nr 16 Ministra Rolnictwa,
Leśnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 31 marca 1988 r.
W związku z powyższym Sąd Okręgowy nie uwzględnił jako pracy w
szczególnych warunkach wskazywanych w odwołaniu okresów zatrudnienia od
lutego 1976 r. do kwietnia 1982 r. w charakterze palacza-brygadzisty w kotłowni, od
stycznia 1983 r. do maja 1983 r. na stanowisku palacza, od czerwca 1986 r. do
grudnia 1992 r. w charakterze operatora urządzeń oczyszczalni ścieków.
Podstawę prawną rozstrzygnięcia stanowił art. 184 ust. 1 w związku z art. 32
oraz art. 114 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r., Nr 153, poz. 1227 ze
zm., obecnie jednolity tekst: Dz.U. z 4 grudnia 2013 r., poz. 1440, dalej: jako
ustawa o emeryturach i rentach) oraz przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.
Apelację wniesioną przez ubezpieczonego od orzeczenia Sądu pierwszej
instancji Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 21 listopada 2012 r. oddalił, przyjmując iż
istotę sporu toczonego w trybie ponownego ustalenia prawa do emerytury stanowi
to, czy wnioskodawca spełnia przesłanki wymagane dla nabycia tego prawa przez
art. 184 w związku z art. 32 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach oraz w związku z
§ 2 i 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze, w szczególności czy legitymuje się 15 letnim okresem
pracy w szczególnych warunkach. Sąd Okręgowy przyjął, że wnioskodawca nie
przedłożył ani nowych dowodów, ani nie ujawnił okoliczności pozwalających na
zmianę zaskarżonej decyzji i przyznanie mu prawa do wcześniejszej emerytury,
bowiem nie wykazał wymaganego okresu pracy w szczególnych warunkach.
4
Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego uznając je
za poczynione w zgodzie z normami procesowymi w szczególności, jeśli chodzi o
ocenę dowodów, tak jak podzielił rozważania prawne tego Sądu. Sąd odwoławczy
przyjął za Sądem Okręgowym, że w świetle zgromadzonego w niniejszej sprawie,
jak i w sprawie VII U …/10, materiału dowodowego nie ma możliwości ustalenia
ram czasowych zatrudnienia ubezpieczonego na stanowisku palacza i brygadzisty
palacza. Wykluczone jest natomiast uwzględnienie jako pracy w szczególnych
warunkach zatrudnienia na stanowiskach ślusarza oraz operatora urządzeń
oczyszczalni ścieków (mechanika pomp ścieków), gdyż nie zostały one wymienione
w wykazie stanowisk, na których wykonywane są prace w szczególnych warunkach
w rozumieniu art. 32 ustawy o emeryturach i rentach oraz przepisów
rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Wzgląd na powyższe
uzasadniał stwierdzenie bezzasadności zarzutu pominięcia przez Sąd Okręgowy
dowodu z zeznań niektórych świadków, skoro dowód ten został zaoferowany na
okoliczność charakteru zatrudnienia w oczyszczalni ścieków Zakładów
Drobiarskich, gdy okoliczność ta nie była sporna. W konsekwencji powyższego,
według Sądu Apelacyjnego, brak jest podstaw do uznania, że wnioskodawca
legitymuje się co najmniej 15 letnim okresem zatrudnienia w warunkach
szczególnych, tym samym nie zostały spełnione warunki do przyznania mu
emerytury w obniżonym wieku.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego wniósł pełnomocnik
ubezpieczonego, zaskarżając wyrok ten w całości i wnosząc o jego uchylenie i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu z
pozostawieniem temu Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach postępowania.
Skarga została oparta na podstawie naruszenia prawa materialnego.
Sformułowany został zarzut błędnej wykładni i niewłaściwego stosowania § 1
ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach i
szczególnym charakterze w związku z postanowieniami Działu IX pkt 2 wykazu A,
stanowiącego załącznik do tego rozporządzenia, poprzez błędne przyjęcie, iż samo
ustalenie, że zakład pracy prowadził działalność w zakresie drobiarstwa (produkcja
5
i przetwórstwo drobiu) wyklucza możliwość zakwalifikowania świadczonej w nim
pracy „operatora urządzeń oczyszczalni ścieków” do kategorii prac opisanych w
rozporządzeniu jako „oczyszczanie ścieków i filtrów otwartych” w Dziale IX
załącznika A, zawierającym prace wykonywane „W gospodarce komunalnej”.
Wnosząc o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania pełnomocnik
ubezpieczonego podniósł, że podzielając co do zasady wyrażony w orzecznictwie
Sądu Najwyższego pogląd, iż wykaz A, stanowiący załącznik do rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., ma charakter stanowiskowo- branżowy,
wobec czego nie można swobodnie wiązać konkretnych stanowisk pracy z
branżami, do których nie zostały one przypisane w tym akcie prawnym, należy
zauważyć, iż w praktyce orzeczniczej sądów powszechnych niejednokrotnie
podstawę odmowy uznania szkodliwego charakteru danej pracy stanowi wiedza
(albo też przekonanie) co do podległości zakładu pracy danemu ministerstwu lub
urzędowi centralnemu, bez sięgania do analizy historycznej czy funkcjonalnej
systematyki branżowej wykazu A. Systematyka wykazu A oparta jest na
przypisaniu pewnych aktywności zawodowych określonym „branżom” a nie
„resortom”. Nawiązuje ona zatem nie do podziałów w ramach administracji
centralnej, ale do pewnej uniwersalnej (przynajmniej w założeniu) kategoryzacji
dziedzin przemysłu i gospodarki. Dziedziny te podlegały w latach 1983-1998
przyporządkowaniu rozmaitym resortom, przy czym często pewna dziedzina
aktywności zawodowej w toku zmian zachodzących w administracji centralnej
przechodziła z jednego resortu do drugiego. Zdarzało się też, że poszczególne
aktywności składające się na jedną i tę samą opisaną w rozporządzeniu branżę,
należały pierwotnie do „właściwości” jednego resortu, a następnie
przyporządkowywane były różnym resortom. Na to nakłada się problem z
nazewnictwem rodzajowym, którym posłużono się dla skategoryzowania w
rozporządzeniu niektórych branż, które samo w sobie może budzić trudności
interpretacyjne przy uznawaniu pracy w warunkach szkodliwych. Tytułem przykładu
pełnomocnik wskazał na dział IX wykazu A opisujący prace „W gospodarce
komunalnej", w którym skategoryzowano np. pracę kominiarzy i asfalciarzy, co
skłania do zastanowienia się nad rozumieniem pojęcia gospodarki komunalnej,
6
zwłaszcza, że w dacie wejścia w życie rozporządzenia nie istniało „Ministerstwo
Gospodarki Komunalnej” (zostało zlikwidowane w 1972 r.).
W sprawie niniejszej uznano za pracę w warunkach szczególnych
zatrudnienie na stanowisku operatora urządzeń oczyszczalni ścieków,
przypadające od chwili przejęcia tejże oczyszczalni przez Zakład Wodociągów i
Kanalizacji oraz Usług Komunalnych. Za tego rodzaju pracę nie uznano natomiast
zatrudnienia w tej samej oczyszczalni i na tym samym stanowisku we
wcześniejszym okresie, w którym samorząd lokalny jeszcze nie istniał, a
oczyszczalnia ta podlegała administracyjnie Zakładom Drobiarskim. O
niezakwalifikowaniu zatrudnienia w Zakładach Drobiarskich na stanowisku
mechanika pomp oczyszczalni ścieków jako pracy w szczególnych warunkach
zadecydowało to, że praca wówczas była wykonywana w „rolnictwie i przemyśle
rolno-spożywczym” (w jednostce należącej do takiej zbiorczej kategorii branżowej)
a nie „w gospodarce komunalnej”. Funkcja tej oczyszczalni została przez sądy
pominięta przy uznaniu przyporządkowania zakładu pracy rolnictwu i przemysłowi
rolno-spożywczemu za wystarczające ze skutkiem oddalenia wniosku dowodowego
zmierzającego do wyjaśnienia charakteru pracy odwołującego się w przedmiotowej
oczyszczalni.
W związku z powyższym, według skarżącego, możliwe będzie wyrażenie
przez Sąd Najwyższy poglądu co do konieczności rozróżnienia pomiędzy
przyporządkowaniem resortowym zakładu pracy a przyporządkowaniem
branżowym pracy w nim wykonywanej w ramach systematyki wykazu A
stanowiącego załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.,
a nadto wyrażenia poglądu co do kryteriów uznawania danej pracy za pracę „w
gospodarce komunalnej”.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, że przyporządkowanie
resortowe zakładu pracy nie zwalniało Sądu od konieczności oceny charakteru
pracy w nim wykonywanej, a to w ramach przyporządkowywania tej pracy do jednej
z kategorii branżowych opisanych w wykazie A stanowiącym załącznik do
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. Nie można przy tym
zapominać, iż wobec zmieniających się realiów ustrojowych (brak samorządów
lokalnych w okresie przed 1990 r.) i zmian organizacyjnych w ramach administracji
7
centralnej, aktywność zawodowa służąca dziedzinie określanej gospodarką
komunalną, a stanowiącej dziś domenę samorządów lokalnych, wykonywana być
mogła w poprzednich realiach ustrojowych i układach organizacyjnych w ramach
jednostek organizacyjnych o rozmaitej podległości resortowej. Dlatego też badaniu i
rozważaniom w zakresie zaliczenia danego rodzaju pracy do prac w gospodarce
komunalnej, winno podlegać to, czemu służyła danego rodzaju praca, nie zaś to
jaka była zasadnicza funkcja zakładu lub jego podporządkowanie resortowe. W
ramach systematyki wykazu A prace związane z ochroną przed
zanieczyszczeniami wód przy pomocy oczyszczalni ścieków pojawiają się
wyłącznie w dziale IX zawierającym prace wykonywane „W gospodarce
komunalnej”. Nie oznacza to jednak, by kwalifikacji jako prac wykonywanych w
warunkach szkodliwych w rozumieniu rozporządzenia należało odmówić tylko
dlatego, że zakład pracy, który je m.in. realizował, jako zasadnicze realizował
czynności związane z produkcją rolną. Należało poczynić ustalenia co do tego, czy
i kiedy oczyszczalnia, w której pracował odwołujący się, pełniła funkcje ochronne
względem skupisk ludzkich i czy działalność tej oczyszczalni uległa jakiejkolwiek
istotnej zmianie z chwilą jej komunalizacji. Jedynie bowiem funkcjonalna, a nie
prawno-organizacyjna definicja „gospodarki komunalnej” wydaje się być
uzasadniona przy kwalifikowaniu określonych prac w ramach działu IX
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. Nie można zatem mówić o
prawidłowej wykładni i stosowaniu przepisu § 1 ust. 1 przedmiotowego
rozporządzenia w związku z postanowieniami działu IX pkt 2 wykazu A
stanowiącego załącznik do tego rozporządzenia, gdy stosowanie prawa
materialnego ograniczy się do dostrzeżenia, że zakład pracy prowadził działalność
w zakresie drobiarstwa (produkcja i przetwórstwo drobiu) i na tej tylko podstawie
przyjęty zostanie brak możliwości zakwalifikowania świadczonej w nim pracy
„operatora urządzeń oczyszczalni ścieków” do kategorii prac opisanych jako
„oczyszczanie ścieków i filtrów otwartych” w dziale IX załącznika A, zawierającym
prace wykonywane „W gospodarce komunalnej”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
8
Ubezpieczony Z. M. wywodzi swoje roszczenie do emerytury w obniżonym
wieku z przepisów art. 184 w związku z art. 32 ustawy o emeryturach i rentach oraz
§ 1 ust. 1, § 2 ust. 1, § 3 i § 4 ust. 1 pkt 1 i 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia
7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. W świetle powołanych
unormowań ubezpieczonemu, urodzonemu po dniu 31 grudnia 1948 r., przysługuje
emerytura, jeśli w dniu wejścia w życie ustawy o emeryturach i rentach (tj. 1
stycznia 1999 r.) posiadał okres zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze wymagany w przepisach dotychczasowych do nabycia
prawa do emerytury w wieku niższym niż 65 lat - dla mężczyzn oraz legitymował się
okresem składkowym i nieskładkowym, o którym mowa w art. 27 (czyli 25 lat dla
mężczyzn), a nadto nie przystąpił do otwartego funduszu emerytalnego albo złożył
wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu
emerytalnym, za pośrednictwem Zakładu, na dochody budżetu państwa oraz - w
przypadku ubezpieczonego będącego pracownikiem - rozwiązał stosunek pracy
(warunek uchylony z dniem 1 stycznia 2013 r.). W odniesieniu do pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach na stanowiskach wymienionych w
wykazie „A”, stanowiącym załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r., wiek emerytalny wynosi 60 lat dla mężczyzn, pod warunkiem
wykazania ogólnego stażu zatrudnienia określonego na 25 lat dla mężczyzn oraz
udokumentowania co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach
wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy.
Sąd Apelacyjny zaakceptował poczynione przez Sąd Okręgowy ustalenie, że
wnioskodawca nie spełnił wymogu posiadania w dniu 1 stycznia 1999 r. co najmniej
15 lat pracy w warunkach szczególnych. Ustalenie to było konsekwencją dokonania
następującej oceny:
- w odniesieniu do pracy wykonywanej przez ubezpieczonego na stanowisku
palacza i brygadzisty-palacza w Zakładach Drobiarskich, że zebrany materiał
dowodowy jest niewystarczający dla stwierdzenia konkretnych okresów
zatrudnienia na tych właśnie stanowiskach,
- jeśli chodzi o pracę wykonywaną w charakterze mechanika pomp
oczyszczalni ścieków w Zakładach Drobiarskich od czerwca 1986 r. do 31 grudnia
9
1992 r. (licząc od ostatniego dnia czerwca okres ten wynosi 6 lat, 7 miesięcy i 1
dzień), to niemożność uznania jej za wykonywaną w szczególnych warunkach
wynika z tego, że praca operatora urządzeń oczyszczalni ścieków (mechanika
pomp ścieków), tak zresztą jak praca ślusarza, nie została ujęta w wykazie prac w
szczególnych warunkach, stanowiącym załącznik do rozporządzenia Rady
Ministrów dnia 7 lutego 1983 r., jak i w wykazie stanowiącym załącznik do
zarządzenia Nr 16 Ministra Rolnictwa, Leśnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia
31 marca 1988 r.
Sądy obu instancji przyjęły zatem tak, jak organ rentowy, że ubezpieczony w
szczególnych warunkach pracował wyłącznie w okresie od 1 stycznia 1993 r. do 31
lipca 1994 r. oraz od 1 sierpnia 1994 r. do 31 grudnia 1998 r. (5 lat, 10 miesięcy i 11
dni) wykonując czynności operatora urządzeń oczyszczalni ścieków, a następnie
maszynisty stacji pomp wodociągowych w Zakładzie Wodociągów i Kanalizacji oraz
Usług Komunalnych.
Podstawą skargi kasacyjnej ubezpieczony uczynił naruszenie prawa
materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe stosowanie § 1 ust. 1
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach i
szczególnym charakterze w związku z postanowieniami działu IX pkt 2 wykazu A,
stanowiącego załącznik do tego rozporządzenia, poprzez błędne przyjęcie, iż samo
ustalenie, że zakład pracy prowadził działalność w zakresie drobiarstwa wyklucza
możliwość zakwalifikowania świadczonej w nim pracy „operatora urządzeń
oczyszczalni ścieków” do kategorii prac opisanych w rozporządzeniu jako
„oczyszczanie ścieków i filtrów otwartych” w dziale IX załącznika A, zawierającym
prace wykonywane „W gospodarce komunalnej”. Odniesienie tego zarzutu do
przyjętych za podstawę rozstrzygnięcia ustaleń faktycznych i oceny prawnej w
zakresie uznania prac wykonywanych przez ubezpieczonego za świadczone w
warunkach szczególnych prowadzi do wniosku, że błędna kwalifikacja w tym
przedmiocie jest przypisywana zatrudnieniu w charakterze operatora urządzeń
oczyszczalni ścieków w Zakładach Drobiarskich, obejmującemu okres od czerwca
1986 r. do 31 grudnia 1992 r. (licząc od ostatniego dnia czerwca okres ten wynosi 6
lat, 7 miesięcy i 1 dzień), a więc poprzedzający pracę w tej samej oczyszczalni,
10
następnie kwalifikowaną jako wykonywaną w szczególnych warunkach, ale już u
innego pracodawcy, w Zakładzie Wodociągów i Kanalizacji oraz Usług
Komunalnych, który tę oczyszczalnię przejął. Zważywszy więc na to, że przyjęty
przez Sądy okres pracy ubezpieczonego w warunkach szczególnych wynosi 5 lat,
10 miesięcy i 11 dni, należy stwierdzić, że rozmiar okresu zatrudnienia - którego
dotyczy zarzut skargi - jest niewystarczający do uzupełnienia szczególnego stażu
do wymaganego minimum. W konsekwencji nawet uznanie trafności zarzutu obrazy
prawa materialnego podniesionego w skardze kasacyjnej nie może doprowadzić do
jej uwzględnienia, ponieważ warunek konieczny nabycia prawa do emerytury w
obniżonym wieku na podstawie art. 184 ustawy o emeryturach i rentach w postaci
posiadania na dzień 1 stycznia 1999 r. co najmniej 15 lat pracy w warunkach
szczególnych i tak, w takim stanie rzeczy, nie będzie mógł zostać spełniony. Sąd
Najwyższy zauważa, że naruszenie prawa materialnego może stanowić podstawę
skargi kasacyjnej jedynie wówczas, gdy za przyczyną błędnej wykładni lub
niewłaściwego zastosowania przepisów wskazanych w skardze dochodzi do
wydania wyroku, który jest niezgodny z prawem. Tak sformułowana teza znajduje
oparcie w unormowaniu art. 39814
k.p.c. nakazującym oddalenie skargi kasacyjnej
od wyroku, który chociaż błędnie uzasadniony w ostatecznym wyniku odpowiada
prawu. Podważanie kwalifikacji pracy uznanej za niewykonywaną w szczególnych
warunkach, jeżeli dotyczy okresu krótszego niż konieczny do osiągnięcia
niezbędnego minimum, nawet jeśli znajduje uzasadnione podstawy, nie może
wpłynąć na treść rozstrzygnięcia, bowiem sporna przesłanka nabycia prawa do
świadczenia i tak nie zostałaby spełniona.
Niezależnie jednak od powyższego, w ocenie Sądu Najwyższego, zarzut
skargi kasacyjnej polegający na obrazie § 1 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach i szczególnym charakterze w związku z postanowieniami
działu IX pkt 2 wykazu A, stanowiącego załącznik do tego rozporządzenia, poprzez
błędne przyjęcie, iż samo ustalenie, że zakład pracy prowadził działalność w
zakresie drobiarstwa (produkcja i przetwórstwo drobiu) wyklucza możliwość
zakwalifikowania świadczonej w nim pracy „operatora urządzeń oczyszczalni
ścieków” do kategorii prac opisanych w rozporządzeniu jako „oczyszczanie ścieków
11
i filtrów otwartych” w dziale IX załącznika A, zawierającym prace wykonywane „W
gospodarce komunalnej”, jest uzasadniony. Zgodnie z § 1 ust. 1 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., jego przepisy stosuje się do pracowników
wykonujących prace w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze,
wymienione w § 4-15 oraz w wykazach stanowiących załącznik do rozporządzenia.
Wykaz A stanowiący załącznik do powyższego rozporządzenia został podzielony
na 14 działów przy zastosowaniu niejednolitych kryteriów. Wyróżnione zostały
działy według działów gospodarki narodowej – transport i łączność, służba zdrowia i
opieka społeczna – jak i według działów gospodarki przy równoczesnym posłużeniu
się branżami bądź gałęziami przemysłu, który jako taki samodzielnie stanowi
odrębny dział gospodarki narodowej (np. rolnictwo i przemysł rolno-spożywczy),
albo przy posłużeniu się branżami i gałęziami przemysłu. Niejednolitość tych
kryteriów ze względu na ich różny stopień ogólności powoduje, że wyodrębnione za
ich pomocą obszary aktywności ujęte są szerzej, jak w przypadku działu gospodarki
narodowej lub węziej, jak w przypadku branży przemysłu. Kryteria podziału w
ramach wykazu A w zasadzie nie nawiązują, tak jak podnosi skarżący, do
podziałów w administracji państwowej. W kolejnych działach wykazu wymieniono
rodzaje prac. Przyporządkowanie danego rodzaju pracy do konkretnego działu
wykazu ma istotne znaczenie dla jej kwalifikacji jako pracy w szczególnych
warunkach. Tak, jak Sąd Najwyższy wielokrotnie wskazywał (np. w wyrokach: z
dnia 1 czerwca 2010 r., II UK 21/10, LEX nr 619638, z dnia 19 marca 2012 r., II UK
166/11, LEX nr 1171002), usystematyzowanie prac o znacznej szkodliwości i
uciążliwości do oddzielnych działów oraz poszczególnych stanowisk w ramach
gałęzi gospodarki nie jest przypadkowe, gdyż należy przyjąć, że konkretne
stanowisko narażone jest na ekspozycję na czynniki szkodliwe w stopniu
mniejszym lub większym w zależności od tego, w którym dziale przemysłu (dziale
gospodarki) jest umiejscowione. Konieczny jest bezpośredni związek wykonywanej
pracy z procesem technologicznym właściwym dla danego działu gospodarki. Ze
względu na to, że wyodrębnienie prac kwalifikujących do nabycia prawa do
emerytury w wieku obniżonym ma charakter stanowiskowo-branżowy,
przynależność pracodawcy do określonego działu gospodarki czy gałęzi przemysłu
ma znaczenie istotne i nie można dowolnie, z naruszeniem postanowień
12
rozporządzenia, wiązać konkretnych stanowisk pracy z branżami, do których nie
zostały przypisane w tym akcie prawnym. Jednakże mając na względzie, że i
wyodrębnienie działów wykazu A, jak i usystematyzowanie prac do poszczególnych
działów miało miejsce w 1983 r., wykaz ten pod pewnymi względami może okazać
się anachronicznym, nie uwzględniającym bowiem zmieniających się warunków
gospodarczych, co oznacza w pewnych sytuacjach konieczność odwoływania się
do wykładni funkcjonalnej i systemowej jego postanowień.
Podległość resortowa danego pracodawcy może stanowić punkt wyjścia dla
określenia przynależności tego pracodawcy do określonego działu gospodarki bądź
branży przemysłu według wykazu A, jednakże nie stanowi ona kryterium
wyłącznego. Bez wątpienia zmiana przyporządkowania resortowego
przedsiębiorstwa, bądź jego wyodrębnionej części, w czasie wykonywania pracy w
szczególnych warunkach nie ma wpływu na zakwalifikowanie pracy jako
świadczonej w szczególnych warunkach, jeśli czynności pracownika można
podporządkować tej samej branży.
Przyporządkowanie czynności pracownika do określonej branży wiąże się z
przynależnością zakładu pracy do określonego działu gospodarki bądź branży
przemysłu, ale zależności tej nie można przypisać bezwzględnego charakteru w
tym sensie, że przynależność pracodawcy do działu gospodarki/gałęzi przemysłu, a
tym samym do działu wykazu A, ze względu na realizowane podstawowe zadania,
wyłącza możliwość przyporządkowania czynności pracownika do innej branży, w
konsekwencji do innego działu wykazu A; jeżeli czynności te były wykonywane w
narażeniu na czynniki szkodliwe w stopniu takim, jaki występował u pracodawcy,
którego podstawy funkcjonowania obejmowały właśnie te czynności. W przypadku
działu IX wykazu A obejmującego prace w gospodarce komunalnej kryteria
uznawania czynności pracownika za stanowiące tego rodzaju prace winny
uwzględniać nie tylko to, że po zmianie ustrojowej gospodarka komunalna leży w
gestii samorządu terytorialnego, ale i rozumienie pojęcia gospodarki komunalnej
jako obejmującej w szczególności zadania o charakterze użyteczności publicznej,
których celem jest bieżące zaspokajanie zbiorowych potrzeb ludności poprzez
świadczenie usług powszechnie dostępnych. Stąd w sytuacji, gdy jak w niniejszej
sprawie zasadniczo pracodawca znajduje się w zbiorczej kategorii branżowej
13
„rolnictwo i przemysł rolno-spożywczy”, jednakże pracownik wykonuje pracę w
charakterze mechanika pomp oczyszczalni ścieków, zachodziłaby konieczność
wyjaśnienia charakteru tej pracy w aspekcie jej wykonywania dla zaspokojenia
zbiorowych potrzeb ludności, jak i odmienności warunków jej wykonywania w
stosunku do warunków, w jakich następnie pracownik ją świadczył, gdy
oczyszczalnia ta została przejęta przez Zakład Wodociągów i Kanalizacji oraz
Usług Komunalnych.
Jednakże mając na względzie, że zaskarżony wyrok w ostatecznym wyniku
odpowiada prawu Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł, jak w
sentencji.