Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 166/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 marca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Maciej Pacuda (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku I. F.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 19 marca 2012 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 25 lutego 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania z orzeczeniem o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 2 lipca 2010 r. oddalił odwołanie I. F. od
decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 2 grudnia 2009 r. w przedmiocie
odmowy przyznania mu prawa do emerytury w związku z wykonywaniem
zatrudnienia w szczególnych warunkach. Ustalił, że ubezpieczony, urodzony w
dniu 10 października 1949 r., pracował w M. S.A. w pełnym wymiarze czasu pracy
na stanowisku ustawiacza maszyn i ustawiacza-brygadzisty, montując i ustawiając
narzędzia do wykonania detali, wskazując i organizując pracę poszczególnych
pracowników oraz zajmując się zgłaszanymi przez nich usterkami. Pracował w
dużym nasileniu hałasu, w hali, w której znajdowało się 60 pras hydraulicznych i
mimośrodowych, wytłaczających obudowy liczników do gazu, obudowy wag,
pochłaniacze kuchenne i inne wyroby ze stali. W ocenie Sądu pierwszej instancji,
tak opisane przez ubezpieczonego czynności pracownicze nie odpowiadały
wskazanym w świadectwie wykonywania pracy w szczególnych warunkach
wystawionym przez A. M. S.A., z których wynikało, że w okresie od dnia 1 czerwca
1976 r. do dnia 1 lutego 1988 r. oraz od dnia 1 marca 1989 r. do dnia 13 września
1996 r. wykonywał pracę wymienioną w wykazie A działu IV (Chemia), pod poz.
17, pkt 16 wykazu-załącznika do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego
1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43) oraz w
zarządzeniu nr 3 Ministra Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego z dnia 30 marca
1985 r. w sprawie stanowisk pracy, na których wykonywane są prace w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w zakładach pracy
resortu hutnictwa i przemysłu maszynowego. W zarządzeniu Ministra nie
wymieniono stanowiska ustawiacza lub ustawiacza- brygadzisty, zaś zajmowanie
stanowiska brygadzisty stwarza domniemanie, że ubezpieczony nie pracował w
warunkach szczególnych w pełnym wymiarze czasu pracy, gdyż jego część
przeznaczał na organizowanie pracy innym pracownikom i usuwanie usterek.
Uwzględniając apelację ubezpieczonego, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia
25 lutego 2011 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego i przyznał ubezpieczonemu
prawo do emerytury od dnia 10 października 2009 r., przed ukończeniem
ustawowego wieku emerytalnego. Stwierdził, że dla oceny, czy pracownik
3
pracował w szczególnych warunkach, nie ma znaczenia nazwa, jaką pracodawca
nadał stanowisku pracy, lecz rodzaj i zakres wykonywanych na tym stanowisku
czynności, zatem choć ubezpieczony nie świadczył pracy na stanowiskach
operatora wtryskarek, formierek, pras lub dmucharek przy formowaniu tworzyw
sztucznych, ujętych w zarządzeniu Ministra Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego,
na których w tym resorcie wykonywane są prace wymienione w wykazie A, pod
poz. 17 w dziale IV stanowiącym załącznik do rozporządzenia z dnia 7 lutego
1983 r., „przy produkcji i przetwórstwie żywic i tworzyw sztucznych oraz produkcji
surowców, półproduktów i środków pomocniczych stosowanych do ich produkcji i
przetwórstwa, produkcji wosków i woskoli”, to – w ocenie Sądu drugiej instancji –
w ramach swoich obowiązków stale i w pełnym wymiarze czasu pracy narażony
był na działanie tych samych czynników, na które narażeni byli tamci pracownicy.
Jednocześnie Sąd drugiej instancji wskazał, że stanowisko nastawiacza maszyn i
urządzeń zostało wymienione w zarządzeniu nr 7 z dnia 7 lipca 1987 r. Ministra
Przemysłu Chemicznego i Lekkiego określającym w podległych zakładach
stanowiska pracy w warunkach szczególnych przy przetwórstwie tworzyw
sztucznych. W ocenie Sądu, zróżnicowanie stanowisk pracy w warunkach
szczególnych przy produkcji i przetwórstwie żywic i tworzyw sztucznych ze
względu na dział gospodarki narusza zasadę równości w zakresie uprawnień do
ubezpieczenia społecznego pracowników wykonujących taką samą pracę.
Skarga kasacyjna organu rentowego została oparta na podstawie
naruszenia prawa materialnego – art. 184 w związku z art. 32 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz z przepisami §
3 i § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. przez ich błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie. W ocenie skarżącego, zakwalifikowanie
pracy jako wykonywanej w szczególnych warunkach związane jest z
przyporządkowaniem do konkretnego działu gospodarki i pozycji w ramach tego
działu, a ujęcie w przepisach resortowych stanowiska pracy, które nie odpowiada
określeniu danej pracy w załączniku do rozporządzenia z dnia 7 lutego 1983 r. nie
pozwala na uznanie jej za pracę wykonywaną w szczególnych warunkach. Wobec
ustaleń w zakresie charakteru pracy wnioskodawcy, niewłaściwe było
zakwalifikowanie jej do prac opisanych w dziale IV pod poz. 17 wykazu A
4
powołanego rozporządzenia, dotyczącą produkcji i przetwórstwa żywic i tworzyw
sztucznych. Zaświadczenie przedstawione przez ubezpieczonego powinno być
zweryfikowane ze względu na nieumieszczenie w wykazie stanowiska ustawiacza
maszyn oraz spełnienie na stanowisku brygadzisty przesłanki pracy w pełnym
wymiarze w narażeniu na podwyższone ryzyko dla zdrowia. W ocenie skarżącego,
zarządzenia resortowe, które w sposób kazuistyczny wymieniały poszczególne
stanowiska pracy, stanowią tylko pomoc interpretacyjną przy ustalaniu, czy dane
stanowisko pracy może się mieścić w stosownej kategorii rozporządzenia Rady
Ministrów. W tym sensie wskazywanie przez Sąd drugiej instancji na zarządzenie
resortowe Ministra Przemysłu Chemicznego i Lekkiego, wymieniające stanowisko
nastawiacza maszyn i urządzeń, nie może prowadzić do przyznania uprawnień do
emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Ustawą z dnia 27 marca 2003 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 56,
poz. 498) zmieniono treść art. 32 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, w związku z czym od dnia 2 maja
2003 r. w celu ustalenia uprawnień, o których mowa w jego ust. 1, za pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach uważało się pracowników zatrudnionych
przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu
uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na
bezpieczeństwo własne lub otoczenia w podmiotach, w których obowiązują wykazy
stanowisk ustalone na podstawie przepisów dotychczasowych. Przepis ten, w
zakresie, w jakim posługiwał się określeniem „w podmiotach, w których obowiązują
wykazy stanowisk ustalone na podstawie przepisów dotychczasowych”, został
wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14 czerwca 2004 r., P 17/03 (OTK-A
2004 nr 6, poz. 57 i Dz.U. Nr 144, poz. 1530) pozbawiony mocy prawnej. Artykuł 32
ust. 4 ustawy pozostał bez zmian i stanowi, że wiek emerytalny, o którym mowa w
ust. 1, rodzaje prac lub stanowisk oraz warunki, na podstawie których osobom
5
wymienionym w ust. 2 i 3 przysługuje prawo do emerytury, ustala się na podstawie
przepisów dotychczasowych.
Wykładni pojęcia „przepisy dotychczasowe” dokonał Sąd Najwyższy w
uchwale z dnia 13 lutego 2002 r., III ZP 30/01 (OSNP 2002 nr 10, poz. 243),
wskazując na przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w
sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach, z wyłączeniem tych, które zobowiązywały ministrów, kierowników
urzędów centralnych i centralne związki spółdzielcze do ustalenia wykazu
stanowisk pracy w podległych im zakładach pracy. Stwierdził, że odesłanie do
przepisów dotychczasowych w kwestii wykazów obejmujących świadczenie pracy w
warunkach szczególnych, zawarte w art. 32 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS, nie obejmuje przepisów kompetencyjnych § 1 ust. 2-3 rozporządzenia.
Odesłanie dotyczy więc tylko wieku emerytalnego, rodzajów prac, stanowisk,
warunków uprawniających do wcześniejszej emerytury. To pozwala na wniosek, że
przepisy dotychczasowe, o których mowa w odesłaniu, to § 2 ust. 1
rozporządzenia, stanowiący, iż okresami pracy uzasadniającymi prawo do
świadczeń na zasadach określonych w rozporządzeniu są okresy, w których praca
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze jest wykonywana stale i
w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy;
przepisy § 4-8a, określające wiek emerytalny i okres wykonywania pracy w
szczególnych warunkach pracowników wykonujących prace wyszczególnione w
wykazach A i B stanowiących załącznik do rozporządzenia oraz przepisy § 9-15,
dotyczące wieku emerytalnego i warunków przechodzenia na emeryturę osób
zatrudnionych w szczególnym charakterze. Odesłanie do przepisów
dotychczasowych nie dotyczy więc kompetencji do tworzenia wykazów
obejmujących stanowiska, na których świadczy się pracę w szczególnych
warunkach, natomiast obejmuje samą treść tych wykazów i inne okoliczności
wyraźnie wskazane w art. 32 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS in
principio.
Trzeba w konsekwencji stwierdzić, że określone w art. 93 ust. 2 Konstytucji
akty prawne, niebędące obecnie źródłem prawa, nie mogą być samodzielną
podstawą prawną indywidualnych decyzji. Nie dotyczy jednak sytuacji, w których
6
tego typu akt prawny, mający swoje umocowanie w ustawie i rozporządzeniu Rady
Ministrów, nieodnoszący się do praw podmiotowych obywateli, jest w istocie jedynie
wykazem prac wykonywanych w szczególnych warunkach. Określone skutki
prawne wykonywania takich prac nie są wskazywane przez to zarządzenie, lecz
stanowi o nich ustawa i utrzymane jej przepisami w mocy rozporządzenie Rady
Ministrów (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 2004 r., II UK 337/03,
OSNP 2004 nr 22, poz. 392). W uchwale siedmiu sędziów z dnia 13 lutego 2002 r.
(III ZP 30/11, OSNAPiUS 2002 nr 10, poz. 243) Sąd Najwyższy określił przepisy
resortowe jako dyrektywę dla organów zwierzchnich lub nadzorujących zakłady
pracy do prowadzenia wykazów stanowisk wymienionych w załączniku do
rozporządzenia. W późniejszym orzecznictwie przepisy wykazów resortowych
określone zostały jako normy o charakterze informacyjnym, techniczno-
porządkującym, uściślającym, o znaczeniu w sferze dowodowej jako podstawa
domniemań faktycznych (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2010 r., II
UK 218/09, niepublikowany). Przepisy te, niemające charakteru powszechnego, nie
kształtują praw podmiotowych, dlatego wykonywanie pracy na stanowisku
określonym w zarządzeniu resortowym, której nie wymieniono w wykazach A i B,
stanowiących załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.,
nie uprawnia do uzyskania emerytury na podstawie art. 32 ust. 1 w związku z art.
32 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 20 października 2005 r., I UK 41/05, OSNP
2006 nr 19-20, poz. 306, z dnia 9 maja 2006 r., II UK 183/05, niepublikowany).
Jednocześnie brak w zarządzeniu resortowym stanowiska pracy, na którym
wykonywana jest praca o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym
stopniu uciążliwości lub wymagająca wysokiej sprawności psychofizycznej ze
względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia, nie stanowi przeszkody do
stwierdzenia, że praca na takim stanowisku jest pracą w warunkach szczególnych,
pod warunkiem jednak ujęcia jej w wykazach stanowiących załącznik do
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.; zgodnie z § 1 ust. 1,
przepisy tego rozporządzenia stosuje się do pracowników wykonujących prace w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, wymienione w § 4-15
oraz w wykazach stanowiących załącznik do rozporządzenia.
7
W tym stanie rzeczy nietrafna jest krytyka stanowiska Sądu Apelacyjnego,
że w ustaleniu faktu wykonywania pracy w szczególnych warunkach znaczenie ma
nie nazwa, jaką pracodawca nadał stanowisku pracy, lecz rodzaj i zakres
wykonywanych czynności. Należy jednak zastrzec, że chodzi tylko o rodzaj pracy
określony w § 4-15 rozporządzenia, zgodnie z przypisaniem jej do działu
przemysłu umieszczonego w wykazie stanowiącym załącznik do rozporządzenia, a
wobec tego negatywnie odnieść się do sięgania przez Sąd Apelacyjny do
obwiązującej w innym resorcie regulacji ustanowionej w zarządzeniu nr 7 z dnia 7
lipca 1987 r. Ministra Przemysłu Chemicznego i Lekkiego, określającym
stanowiska pracy w warunkach szczególnych przy przetwórstwie tworzyw
sztucznych. Nie jest trafne stwierdzenie, że ubezpieczony w ramach swoich
obowiązków stale i w pełnym wymiarze czasu pracy narażony był na działanie tych
samych czynników, na które narażeni byli pracownicy przemysłu chemicznego,
oraz że zróżnicowanie stanowisk pracy w warunkach szczególnych przy produkcji i
przetwórstwie żywic i tworzyw sztucznych ze względu na dział gospodarki narusza
zasadę równości w zakresie uprawnień do ubezpieczenia społecznego
pracowników wykonujących taką samą pracę.
W wyroku z dnia 1 czerwca 2010 r. (II UK 21/10, niepublikowany) Sąd
Najwyższy stwierdził, że przyporządkowanie danego rodzaju pracy do określonej
branży ma istotne znaczenie dla jej kwalifikacji jako pracy w szczególnych
warunkach. Usystematyzowanie prac o znacznej szkodliwości i uciążliwości do
oddzielnych działów oraz poszczególnych stanowisk w ramach gałęzi gospodarki
nie jest przypadkowe, gdyż należy przyjąć, że konkretne stanowisko narażone jest
na ekspozycję na czynniki szkodliwe w stopniu mniejszym lub większym w
zależności od tego, w którym dziale przemysłu jest umiejscowione. Konieczny jest
bezpośredni związek wykonywanej pracy z procesem technologicznym właściwym
dla danego działu gospodarki (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 16 czerwca
2009 r., I UK 20/09 i I UK 24/09, niepublikowane).
W judykaturze wskazano także, że wyodrębnienie prac kwalifikujących do
nabycia prawa do emerytury w wieku niższym ma charakter stanowiskowo-
branżowy. Oznacza to, że przynależność pracodawcy do określonej gałęzi
przemysłu ma znaczenie istotne i nie można dowolnie, z naruszeniem postanowień
8
rozporządzenia, wiązać konkretnych stanowisk pracy z branżami, do których nie
zostały przypisane w tym akcie prawnym (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19
maja 2011 r., III UK 174/10, niepublikowany). To, że obecna definicja pracy w
szczególnych warunkach nie odwołuje się już do wykazów wydanych na podstawie
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach nie oznacza,
iż za pracę w szczególnych warunkach może być uznana praca określona w
zarządzeniu określającym stanowiska pracy w resorcie, do którego pracodawca
zatrudniający pracownika nie przynależy.
Sąd Najwyższy związany jest ustaleniem Sądów meriti, że ubezpieczony
pracował przy wytłaczaniu wyrobów ze stali w przedsiębiorstwie, w którym
stanowiska pracy w szczególnych warunkach określono w zarządzeniu nr 3
Ministra Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego z dnia 30 marca 1985 r. w sprawie
stanowisk pracy, na których wykonywane są prace w szczególnych warunkach lub
w szczególnym charakterze w zakładach pracy resortu hutnictwa i przemysłu
maszynowego. W zarządzeniu obowiązującym w tym resorcie nie uwzględniono
stanowisk ustawiacza maszyn i ustawiacza-brygadzisty, w związku z czym
ustalenia te wymagają konfrontacji z treścią świadectw wykonywania pracy w
szczególnych warunkach wystawionych przez A. M. S.A. wskazujących na
wykonywanie przez ubezpieczonego pracy wymienionej w wykazie A działu IV
pod poz. 17 pkt 16 załącznika do rozporządzenia z dnia 7 lutego 1983 r.,
tyczącego chemii, zwłaszcza że kwalifikacja prawna pracy ubezpieczonego na
stanowisku określonym w świadectwie wystawionym przez pracodawcę, zgodnie z
§ 2 ust. 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze, jako wymienionej w wykazie A – załączniku do tego
rozporządzenia, może być podważona ze względu na okoliczności wskazujące na
inny rodzaj świadczonej przez niego pracy.
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i przekazał
sprawę do ponownego rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c.).
9