Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 149/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 grudnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner
SSN Agnieszka Piotrowska (sprawozdawca)
Protokolant Ewa Krentzel
w sprawie z powództwa J. K.
przeciwko "N. P. Towarzystwo Ubezpieczeń na Życie" S.A. w W.
o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 18 grudnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 6 września 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od pozwanego na rzecz
powoda koszty postępowania kasacyjnego w kwocie 180 (sto
osiemdziesiąt) złotych.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 9 stycznia 2012 roku Sąd Okręgowy w W. - Sąd Ochrony
Konkurencji i Konsumentów, uwzględniając w całości powództwo J. K. skierowane
przeciwko „N. P. Towarzystwo Ubezpieczeń na Życie” S.A. w W. uznał na
podstawie art. 3851
§ 1 k.c. za niedozwolone i zakazał stosowania przez
pozwanego w obrocie z konsumentami postanowienia wzorca umowy-ogólnych
warunków umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem
kapitałowym ze składką regularną N. S., zawartego w punkcie 11 Karty Parametrów
stanowiącej integralną część OWU, dotyczącego pobierania przez pozwanego, w
razie wypowiedzenia umowy przez ubezpieczającego przed upływem kolejnych 10
lat od daty zawarcia umowy, opłaty likwidacyjnej za realizację wykupu jednostek
funduszu zgromadzonych na rachunku podstawowym ubezpieczonego w
następującej wysokości: w I Roku Polisowym - 100%, w II Roku Polisowym - 100%,
w III Roku Polisowym - 70%, IV Roku Polisowym - 60%, V Roku Polisowym - 50%,
VI Roku Polisowym - 40%, VII Roku Polisowym - 30%, VIII Roku Polisowym - 20%,
IX Roku Polisowym - 10%, X Roku Polisowym - 5%".
Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanego od powyższego wyroku,
opierając swoje rozstrzygnięcie na zaaprobowanych ustaleniach faktycznych Sądu
pierwszej instancji, z których wynika, że pozwane towarzystwo ubezpieczeniowe
prowadzi działalność gospodarczą polegającą między innymi na zawieraniu z
konsumentami umów ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem
kapitałowym ze składką regularną N. S. Ogólne warunki tej umowy przewidują
możliwość jej wypowiedzenia przez ubezpieczającego, ale zastrzegają w paragrafie
20 pobieranie przez pozwanego opłaty likwidacyjnej w wysokości określonej w
Karcie Parametrów stanowiącej integralną część OWU.
Sąd drugiej instancji podzielił pogląd Sądu Okręgowego, że postanowienie
to kształtuje obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami,
rażąco naruszając interes ubezpieczającego, albowiem nie określa charakteru tej
opłaty, nie wskazuje, za jakie czynności ubezpieczyciela jest ona pobierana,
3
a nadto przewiduje utratę zgromadzonych przez klienta na rachunku podstawowym
środków bez względu na ich wysokość.
W skardze kasacyjnej od tego wyroku pozwany, zarzucając naruszenie
przepisów prawa materialnego, - art. 65 § 1 i 2 k.c., art. 3851
§ 1 w związku z art.
3852
k.c., oraz art. 3851
§ 1 w związku z art. 3852
i art. 3531
k.c., wniósł o uchylenie
zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarżący kwestionuje ocenę Sądu Apelacyjnego dotyczącą niedozwolonego
charakteru wskazanego przez powoda postanowienia wzorca umownego w świetle
art. 3851
§ 1 k.c., akcentując przede wszystkim charakter prawny i cel umowy
ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym ze składką
regularną, jakim jest systematyczne, długotrwałe oszczędzanie z zamiarem
zabezpieczenia bliskich ubezpieczającego w razie jego śmierci lub zabezpieczenia
samego ubezpieczającego w razie osiągnięcia przez niego wieku emerytalnego
oraz charakter prawny i funkcję opłaty likwidacyjnej jako opłaty o charakterze
kompensacyjnym.
Kontrolowane postanowienie umowne jest, zdaniem skarżącego,
usprawiedliwione ponoszeniem przez towarzystwo ubezpieczeniowe znacznych
kosztów zawarcia umowy, manifestujących się w szczególności wysoką prowizją
wypłacaną przez pozwanego pośrednikowi ubezpieczeniowemu, który doprowadził
do zawarcia umowy, a także zgodnym zamiarem stron i celem umowy, którym jest
długotrwałe, regularne uiszczanie przez ubezpieczonego składek w celu ich
inwestowania przez towarzystwo ubezpieczeniowe na warunkach wskazanych
w OWU.
W pierwszym rzędzie należy ocenić jako niezasadny zarzut naruszenia przez
Sąd Apelacyjny art. 3851
§ 1 w związku z art. 3852
w związku z art. 3531
k.c. przez
niewłaściwe zastosowanie, polegające na dokonaniu oceny zgodności
postanowienia wzorca z dobrymi obyczajami bez uwzględnienia pełnej treści
wzorca, szczególnej właściwości (natury) stosunku prawnego łączącego strony,
a także na wyprowadzeniu wniosku o niedozwolonym charakterze kontrolowanego
4
postanowienia wzorca z braku zdefiniowania charakteru prawnego tej opłaty oraz
z braku wskazania w OWU świadczenia ubezpieczyciela, uzasadniającego
pobranie tej opłaty w razie wypowiedzenia umowy przez ubezpieczającego.
Umowa ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem
kapitałowym przewiduje wypłatę świadczenia o charakterze ubezpieczeniowym
w przypadku zaistnienia zdarzenia objętego ubezpieczeniem (wypadku
ubezpieczeniowego), czyli zgonu ubezpieczonego. W świetle paragrafu 13 OWU
suma ubezpieczenia w przypadku zgonu ubezpieczonego jest symboliczna,
albowiem wynosi, w zależności od przyczyny śmierci, 1 złoty (śmierć z przyczyn
innych niż nieszczęśliwy wypadek) lub 2.500 złotych (zgon w wyniku
nieszczęśliwego wypadku). Paragraf 24 OWU stanowi, że w przypadku zgonu
ubezpieczonego ubezpieczyciel wypłaci sumę ubezpieczenia oraz indywidualny
stan funduszu, czyli sumę wartości jednostek funduszu zarejestrowanych na
wszystkich subkontach indywidualnego rachunku kapitałowego ubezpieczonego
(§ 2 pkt 2 OWU).
W przypadku wypowiedzenia umowy przez ubezpieczającego ubezpieczyciel
wypłaca ubezpieczającemu wartość wykupu całkowitego, czyli kwotę równą
indywidualnemu stanowi funduszu pomniejszoną o opłatę likwidacyjną, której
wysokość określona jest w Karcie Parametrów (§ 8 ust. 4 pkt 1 w związku z ust. 5
w związku z § 2 pkt 27 OWU). Zgodnie z § 20 OWU w przypadku wypłaty wartości
wykupu całkowitego, o której mowa w § 8 ust. 5 OWU ze środków znajdujących się
na rachunku podstawowym klienta, N. pobiera opłatę likwidacyjną w wysokości
określonej w Karcie Parametrów.
Analizowana umowa jest umową mieszaną z elementami klasycznego
modelu umowy ubezpieczenia na życie i postanowieniami charakterystycznymi dla
umów, których celem jest inwestowanie kapitału. Przewidziana umową ochrona
ubezpieczeniowa ma jednak z uwagi na sumę ubezpieczenia charakter
symboliczny, tak więc dominuje aspekt kapitałowy uzasadniający pogląd, że cel
umowy zakłada istnienie długotrwałego stabilnego stosunku prawnego łączącego
strony w celu zgromadzenia jak najwyższego kapitału i wygenerowania możliwie
5
najlepszego efektu ekonomicznego dla ubezpieczającego, co zapewnia także
ubezpieczycielowi określone korzyści.
Jeśli jest więc zrozumiałe, że pozwany pozostaje zainteresowany jak
najdłuższym uiszczaniem przez ubezpieczającego składek w celu ich dalszego
inwestowania, to jednak mobilizacja i zachęcanie klientów do kontynuowania
umowy w dłuższym horyzoncie czasowym nie może polegać na obciążaniu ich,
w przypadku wypowiedzenia przez nich umowy przed upływem 10 lat jej trwania,
opłatami likwidacyjnymi, których charakter, funkcja oraz mechanizm ustalania nie
zostały w ogólnych warunkach umowy wyjaśnione. Wbrew stanowisku pozwanego
jest to okoliczność o kardynalnym znaczeniu dla oceny niedozwolonego charakteru
tego postanowienia umownego w świetle art. 3851
§ 1 k.c.
Pozwany poprzestał bowiem na lakonicznym sformułowaniu zawartym
w paragrafie 20 OWU, że opłata likwidacyjna jest pobierana na zasadach
wskazanych w Karcie Parametrów. Tymczasem aspekt informacyjny ma-
przeciwnie, niż uważa pozwany ubezpieczyciel - doniosłe znaczenie z uwagi na
nadal niezadowalający poziom wiedzy i świadomości prawnej konsumentów jako
słabszej w stosunku do profesjonalnego kontrahenta strony stosunku
zobowiązaniowego. Wyjaśnienie konsumentowi w postanowieniach OWU
mechanizmu wyliczania opłaty likwidacyjnej pozwoliłoby realnie ocenić
ubezpieczającemu wszystkie aspekty proponowanej przez pośrednika umowy
ubezpieczenia i ocenić, czy zawarcie umowy jest dla konsumenta rzeczywiście
korzystne z uwzględnieniem wszystkich okoliczności, które mogą nastąpić
w przyszłości, a które mogą go skłonić do ewentualnego wcześniejszego
rozwiązania tej umowy.
W nawiązaniu do argumentacji prezentowanej w skardze kasacyjnej należy
wskazać, że w postanowieniach badanego wzorca umownego brak jest
jednoznacznego wskazania, że opłata likwidacyjna służy pokryciu znacznych
kosztów ponoszonych przez ubezpieczyciela w związku z zawarciem umowy,
w tym kosztów akwizycji i prowizji pośrednika, a nadto ma na celu zrównoważenie
szczególnego prawa przysługującego ubezpieczającemu w postaci prawa wykupu.
Takie więc ukształtowanie obowiązku nałożonego na konsumenta jest niezgodne
6
z dobrymi obyczajami, zakładającymi lojalność przedsiębiorcy wobec konsumenta
oraz konstruowanie jasnych i przejrzystych postanowień umownych bez zatajania
jakichkolwiek okoliczności wpływających na prawną i ekonomiczną sytuację
konsumenta w razie zawarcia umowy.
Nie sposób zgodzić się przy tym ze stanowiskiem pozwanego, że nakładanie
na przedsiębiorcę obowiązku zaznajomienia konsumenta z istotą oraz
uzasadnieniem każdej opłaty mogłoby prowadzić do skutku odwrotnego od
zamierzonego i przyczynić się do nadmiernej zawiłości i komplikacji postanowień
wzorców umownych. Nie ma też racji skarżący utrzymując, że wystarczy wykazanie
czynników uzasadniających wprowadzenie do umowy opłaty likwidacyjnej oraz
czynników kształtujących jej wysokość ex post, czyli dopiero w sytuacji
zaistnienia sporu.
Powyższe rozważania prowadzą do wniosku o niezasadności zarzutu
naruszenia art. 3851
§ 1 w związku z art. 3852
k.c. przez uznanie badanego
postanowienia wzorca umownego za niedozwolone.
„Rażące naruszenie interesów konsumenta” w rozumieniu art. 3851
§ 1 k.c.
oznacza nieusprawiedliwioną dysproporcję praw i obowiązków na jego niekorzyść
w określonym stosunku obligacyjnym, natomiast „działanie wbrew dobrym
obyczajom" w zakresie kształtowania treści stosunku obligacyjnego wyraża się
w tworzeniu przez partnera konsumenta takich klauzul umownych, które godzą
w równowagę kontraktową tego stosunku. Obie wskazane w tym przepisie formuły
prawne służą do oceny tego, czy standardowe klauzule umowne zawarte we
wzorcu umownym przekraczają zakreślone przez ustawodawcę granice rzetelności
kontraktowej twórcy wzorca w zakresie kształtowania praw i obowiązków
konsumenta (por. wyrok SN z dnia 13 lipca 2005 r., I CK 832/04, Biuletyn SN
2005/11/13).
Analiza całego wzorca umowy - ogólnych warunków umowy ubezpieczenia
na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym ze składką regularną
Nordea Strateg oraz uwzględnienie, że celem tej umowy jest długofalowe,
regularne opłacanie przez ubezpieczonego składki ubezpieczeniowej
przeznaczanej na nabywanie jednostek funduszu nie prowadzi do
7
zdyskwalifikowania stanowiska Sądu drugiej instancji jako naruszającego
przytoczone regulacje.
Zakwestionowane postanowienie umowne nakłada na konsumenta
obowiązek poniesienia - w razie wypowiedzenia umowy przed upływem 10 lat -
opłaty likwidacyjnej pochłaniającej wszystkie środki zgromadzone na jego rachunku
podstawowym, jeśli wypowiedzenie umowy następuje w ciągu dwóch pierwszych
lat trwania umowy oraz znaczną ich część w następnych latach i to bez względu na
wysokość uiszczanej przez konsumenta składki (której minimalna wysokość wynosi
12.000 złotych rocznie) oraz bez względu na wartość zgromadzonych na rachunku
środków. Należy podzielić pogląd, że przejęcie przez ubezpieczyciela całości lub
znacznej części tych środków w oderwaniu od rozmiaru uiszczonych przez
ubezpieczającego składek rażąco narusza interes konsumenta, a nadto jest
wyrazem nierówności stron tego stosunku zobowiązaniowego, kształtując prawa
i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami.
Nawiązując natomiast do tezy pozwanego o wyrównawczej funkcji opłaty
likwidacyjnej, należy wskazać, że mimo obszerności wywodów zawartych w
skardze kasacyjnej ubezpieczyciel nie przedstawił konkretnych danych,
pozwalających na weryfikację w postępowaniu sądowym prezentowanej tezy o
kompensacyjnym charakterze opłaty likwidacyjnej mającej wyrównać pozwanemu
uszczerbek majątkowy, jakiego doznaje on na skutek wypowiedzenia umowy przez
klienta przed upływem 10 lat od daty jej zawarcia.
Z treści Karty Parametrów wynika, że ubezpieczyciel pobiera w czasie
trwania umowy opłaty o różnym charakterze, w tym opłatę administracyjną za
prowadzenie indywidualnego rachunku kapitałowego, opłatę za ochronę
ubezpieczeniową wliczoną w opłatę administracyjną, a także opłatę na pokrycie
kosztów działalności ubezpieczeniowej. Przedstawiany w skardze kasacyjnej
mechanizm ustalania wysokości oraz okres i sposób wypłacania przez
ubezpieczyciela prowizji należnej pośrednikowi za pozyskanie klienta zależy
wyłącznie od ubezpieczyciela, zaś ubezpieczający nie ma żadnego wpływu na
te kwestie mimo, że ostatecznie mają one decydujące znaczenie dla jego interesów
majątkowych w razie wypowiedzenia umowy.
8
Pozwany nie wykazał więc racjonalnego i dającego się zaakceptować
powiązania kosztów i ryzyka ubezpieczyciela z wysokością opłaty likwidacyjnej
uregulowanej w Karcie Parametrów. Trzeba przy tym podnieść, że przy założeniu,
iż indywidualny stan funduszu ubezpieczonego rośnie w miarę trwania umowy (sam
pozwany twierdzi, że celem umowy jest pomnażanie wartości środków
zgromadzonych na rachunku klienta), opłata likwidacyjna w przypadku rezygnacji
konsumenta z kontynuacji umowy przez upływem 10 lat od daty jej zawarcia
faktycznie kwotowo wzrasta, mimo że co rok obniża się jej stawka procentowa.
Przeczy to tezie skarżącego, że stosowanie wysokich opłat likwidacyjnych
w początkowym okresie trwania umowy ma na celu zabezpieczenie się
ubezpieczyciela przed wypowiedzeniem umowy przez ubezpieczającego, zanim
poniesione koszty nie zostaną ubezpieczycielowi zwrócone.
W tym stanie rzeczy, na podstawie art. 39814
, art. 98 w związku z art. 108
w związku z art. 39821
w związku z art. 391 § 1 k.p.c. orzeczono jak w sentencji.