Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 156/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 lutego 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
SSN Anna Kozłowska
Protokolant Piotr Malczewski
w sprawie z powództwa H. P. i H. F.
przeciwko O. (Spółce z o.o. prawa fińskiego) w L. (Finlandia)
o wyłączenie wspólnika,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 5 lutego 2014 r.,
skargi kasacyjnej powoda H. P.
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 21 listopada 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w całości i przekazuje sprawę
do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu
wraz z rozstrzygnięciem o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
W pozwie przeciwko O. (spółce z o.o. prawa fińskiego) w L. (Finlandia)
powodowie H. P. i H. F. wnieśli o wyłączenie pozwanej z P. - Spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością w K. Pozwana wniosła o oddalenie powództwa. Na rozprawie
dnia 1 sierpnia 2012 r. powód H. F. złożył pismo procesowe, w którym cofnął
powództwo, uzasadniając jego bezzasadność i sprzeczność z interesem P. sp. z
o.o. oraz z interesem pozwanej. Pełnomocnik pozwanej wyraził zgodę na cofnięcie
powództwa przez wspólnika.
Sąd Okręgowy w O. wyrokiem z dnia 1 sierpnia 2012 r. oddalił powództwo,
uzasadniając to treścią art. 266 k.s.h. Podzielając tę ocenę Sąd Apelacyjny wskazał
na współuczestnictwo konieczne jednolite po stronie powodowej (art. 72 § 2 k.p.c.),
co oznacza na gruncie art. 266 k.s.h. konieczność występowania w sprawie
wszystkich wspólników. Przyznając skuteczność cofnięcia pozwu przez H. F. bez
uzyskania zgody drugiego wspólnika, a za zgodą pozwanego, należało, zdaniem
Sądu drugiej instancji umorzyć postępowanie wobec H. F. Sąd Apelacyjny
wyrokiem z dnia 21 listopada 2012 r. zmienił więc w tym zakresie wyrok Sądu
pierwszej instancji, oddalając dalej idącą apelację powoda H. P.
W skardze kasacyjnej powód H. P. zarzucił zaskarżonemu wyrokowi Sądu
Apelacyjnego naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 73 § 2 w związku z art.
72 § 2 k.p.c.; art. 195 § 1 w związku z art. 73 § 2 k.p.c. oraz art. 47913
§ 1 w
związku z art. 328 § 2 k.p.c. Zarzut naruszenia prawa materialnego dotyczy art. 266
k.s.h. W odpowiedzi na skargę pozwana Spółka wniosła o jej oddalenie i
zasądzenie kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na gruncie rozpoznawanej sprawy są do rozważenia dwa zagadnienia
prawne. Pierwsze dotyczy możliwości rozpatrywania żądania wyłączenia wspólnika
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z tej spółki (art. 266 k.s.h.) w sytuacji,
gdy dwaj pozostali wspólnicy wnieśli o to wyłączenie, a następnie jeden z nich
cofnął pozew bez zrzeczenia się roszczenia, za zgodą pozwanego, przy czym
powództwo jest nadal popierane tylko przez drugiego wspólnika - powoda
3
w sprawie. Drugie zagadnienie łączy się procesowo z pierwszym w ten sposób,
że należy rozstrzygnąć, czy w wypadku współuczestnictwa materialnego
koniecznego jednolitego (art. 73 § 2 w związku z art. 72 § 2 i art. 195 § 1 k.p.c.)
może jeden ze współuczestników bez zgody wszystkich pozostałych skutecznie
cofnąć pozew z umorzeniem postępowania w zakresie go dotyczącym i czy wtedy
postępowanie może dalej się toczyć z udziałem tylko pozostałych
współuczestników, z których jeden jest powodem, a drugi pozwanym, czy też
powinno uznać się cofnięcie pozwu za bezskuteczne i proces będzie się toczyć
także z udziałem tego uczestnika, który cofnął pozew.
Odnosząc się do pierwszej kwestii rozważyć należy treść art. 266 § 1 k.s.h.,
według którego z ważnych przyczyn dotyczących danego wspólnika sąd może
orzec jego wyłączenie ze spółki na żądanie wszystkich pozostałych wspólników,
jeżeli udziały wspólników żądających wyłączenia stanowią więcej niż połowę
kapitału zakładowego.
W niniejszej sprawie powództwo zostało wytoczone przeciwko jednemu
wspólnikowi przez dwóch pozostałych, mających większość udziałów w kapitale
zakładowym P. sp. z o.o. W chwili wnoszenia pozwu zostały więc spełnione
przesłanki podmiotowe skutecznego zgłoszenia żądania o sądowe wyłączenie
pozostałego wspólnika ze Spółki. Żądanie to, z materialno-prawnego punktu
widzenia stanowi uprawnienie wspólnika, charakterystyczne dla tej spółki
kapitałowej (art. 4 § 1 pkt 2 k.s.h.), jako wyraz tkwiących w niej silnych cech
osobowych. Wyrażają się one m. in. tym, że wspólnicy mogą kształtować
podmiotowy skład spółki zarówno w fazie jej powstawania, jak i w razie spełnienia
przesłanek ustawowych w okresie jej funkcjonowania. Wynika to z potrzeby
zgodnego współdziałania wspólników spółki z o.o. ze sobą, co jest ogólną ich
powinnością płynącą z istoty spółki handlowej (art. 3 k.s.h.), ale w spółce z o.o.
wynika z reguły dodatkowo z postanowień umowy spółki przewidującej
dla rozmaitych czynności jednomyślne głosowanie, np. w kwestiach zbycia
udziałów na rzecz nowego wspólnika, umorzenia udziałów, uchwalenia dopłat,
zmiany umowy itd. Brak zgody wśród wspólników łatwo prowadzi do sparaliżowania
jej działalności, zwłaszcza w razie wymaganej a niemożliwej do osiągnięcia albo
większości głosów, albo jednomyślności. Jednakże dopuszczone przez ustawę
4
wyłączenie wspólnika jest uzależnione od dowiedzenia ważnych powodów tego
wyłączenia i orzekane przez sąd po przeprowadzeniu postępowania.
W doktrynie prezentowane jest stanowisko, że wyłączenie wspólnika zostało
pomyślane w celu ochrony interesów spółki, która dzięki realizacji tego roszczenia
na żądanie innych wspólników może się utrzymać, a jeśli jest to spółka prowadząca
działalność gospodarczą, to chroni przedmiot tej działalności, zawarte umowy,
zatrudnienie pracowników itp. Jednakże wymaganie spełnienia surowych
przesłanek wyłączenia wspólnika drogą orzeczenia sądowego oraz
zagwarantowanie mu zapłaty rzeczywistej wartości udziałów pod rygorem
bezskuteczności wyłączenia (art. 266 § 3, art. 267 § 1 k.s.h.), skłaniają do poglądu,
który podziela skład orzekający w niniejszej sprawie, że wyłączenie to realizuje
łączny cel wyłączenia wspólnika, którym jest respektowanie jego interesów oraz
interesów spółki i pozostałych wspólników.
Łączne wskazanie celu instytucji prawnej uregulowanej w art. 266-269 k.s.h.
prowadzi do przekonania, że wniesienie powództwa z zachowaniem przesłanek
określonych art. 266 k.s.h., dotyczących legitymacji czynnej nie powinno móc być
zniweczone formalnie przez cofnięcie pozwu przez któregoś z wnoszących go
wspólników. Jeśli wspólnik zdecydował się na zgłoszenie powództwa wraz z innym
wspólnikiem (wspólnikami), to należy przyjąć, że działał racjonalnie i dostrzegał
zasadność swojego działania. Nie oznacza to niemożliwości zmiany stanowiska,
ale okoliczności cofnięcia pozwu dotyczącego wszystkich powodów tylko przez
jednego z nich, bez aprobaty tego kroku przez pozostałych, zawsze pozostaną
dwuznaczne i nie budują poprawnej atmosfery do dalszego współdziałania między
wspólnikami na rzecz spółki (art. 3 k.s.h.). Sprawa więc wszczęta wniesionym
pozwem powinna więc zostać rozpoznana merytorycznie. Cofnięcie zatem pozwu
tylko przez jednego z powodów wbrew stanowisku pozostałych (pozostałego),
z samej istoty powództwa określonego w art. 266 k.s.h. nie powinno skutkować
jego bezprzedmiotowością, gdyż ważnych powodów do wyłączenia wspólnika
ze spółki, jeśli takie występują, samo cofnięcie pozwu nie likwiduje. Konflikt między
wspólnikami, z których w spółce pozostaną wszyscy, w tym wspólnicy pozostający
w sporze, nie powinien prowadzić w rezultacie do wycofania się ze spółki (zbycie
udziałów, umorzenie) tego ze wspólników, który wniósł wraz z innymi (z innym)
5
powództwo o wyłączenie wspólnika, ale pozwu nie cofnął uważając, że są
spełnione przesłanki wyłączenia, które winno się zbadać.
Przenosząc powyższe wnioski na rozpoznawaną sprawę należy stwierdzić,
że w ustalonych okolicznościach cofnięcie pozwu przez H. F. nie powinno
spowodować niemożliwości rozpoznania istoty sprawy co do dalszego uczestnictwa
pozwanego jako wspólnika w Spółce P. sp. z o.o., jeżeli wspólnik H. P. nadal
popiera powództwo wniesione wspólnie przez niego i przez H. F. Innymi słowy,
tylko w razie wyrażenia woli przez obu wspólników o cofnięciu pozwu, to cofnięcie
może być skuteczne i prowadzić do umorzenia sprawy.
Z pomocą takiemu stanowisku przychodzą przepisy postępowania cywilnego
odnoszące się do współuczestnictwa w sporze. W niniejszej sprawie nie jest
kwestionowane przez strony, że ma się do czynienia ze współuczestnictwem
materialnym jednolitym koniecznym. Oznacza to niezbędność rozpatrzenia sytuacji
procesowej uczestników, a więc w rozpoznawanej sprawie wspólników Spółki P. sp.
z o.o., łącznie przez pryzmat art. 73 § 1 i 2 i oraz art. 72 § 2 k.p.c. Pierwszy z tych
przepisów stanowi w § 1, że każdy współuczestnik działa w imieniu własnym. Z
kolei, według art. 73 § 2 zdanie pierwsze k.p.c., w wypadku jednak, gdy z istoty
spornego stosunku prawnego lub z przepisu ustawy wynika, że wyrok ma dotyczyć
niepodzielnie wszystkich współuczestników (współuczestnictwo jednolite),
czynności procesowe współuczestników działających są skuteczne wobec
nie działających. To prowadzi ustawodawcę do wyrażenia wymagania zgody
wszystkich współuczestników, ale z ograniczeniem expressis verbis w art. 73 § 2
zdanie drugie k.p.c. tylko do takich czynności, jak zawarcie ugody, zrzeczenie się
roszczenia i uznanie powództwa. W niniejszej sprawie cofnięciu pozwu przez H. F.
nie towarzyszyło zrzeczenie się roszczenia.
Nie powinno to jednak wpłynąć na końcowe wnioski, jeśli rozpatrzy się
w kolejności zastosowanie w sprawie art. 72 § 2 w związku z § 1 k.p.c. Według
art. 72 § 1 pkt 1 k.p.c. kilka osób może w jednej sprawie występować w roli
powodów lub pozwanych, jeżeli przedmiotem sporu są prawa lub obowiązki
im wspólne lub oparte na tej samej podstawie faktycznej i prawnej
(współuczestnictwo materialne). Z kolei, art. 72 § 2 k.p.c. stanowi, że jeżeli
6
przeciwko kilku osobom sprawa może toczyć się tylko łącznie (współuczestnictwo
konieczne), to § 1 tego artykułu stosuje się także do osób, których udział w sprawie
uzasadniałby rozpoznanie sprawy w postępowaniu odrębnym. Gdyby więc oddzielić
analizę art. 72 i 73 k.p.c., to doszłoby się do nieprzystającego do rozpoznawanej
sprawy stanowiska, mającego źródło tylko we współuczestnictwie jednolitym,
że zgoda wszystkich pozostałych współuczestników jest wymagana jedynie w tych
trzech przypadkach, o których mowa w art. art. 73 § 2 zdanie drugie k.p.c.
Skoro zatem cofnięcie pozwu przez H. F. nastąpiło bez zrzeczenia się roszczenia,
to zgoda wspólnika H. P. nie byłaby konieczna. Jednakże, jeśli współuczestnictwo
jest jednolite i zarazem konieczne, jak w rozpoznawanej sprawie musi się
uwzględnić obok art. 73, także art. 72 k.p.c., w szczególności § 2 w obu tych
przepisach.
Z przytoczonego już uprzednio art. 72 § 2 k.p.c. w związku z jego § 1 wynika,
że do skuteczności cofnięcia pozwu przez jednego współuczestnika, także w razie
nie zrzeczenia się przez niego roszczenia, konieczne jest uzyskanie
zgody wszystkich pozostałych współuczestników. Stanowisko takie dominuje
w doktrynie i w orzecznictwie na tle różnego rodzaju spraw, w których występuje
współuczestnictwo jednolite, a zarazem konieczne. Trafne są ogólniejsze
wypowiedzi przedstawicieli doktryny procesu cywilnego co do tego, że wniesienie
pozwu jako czynność procesowa jest w skutkach także czynnością
materialnoprawną i nie może jej niweczyć czynność jednego ze współuczestników
wobec pozostałych. Dodać można, że z reguły czynność taka narusza interesy
pozostałych współuczestników lub części z nich. Z tego wywodzi się potrzebę
zgody wszystkich współuczestników, a w niektórych wypowiedziach doktryny
oczekuje się tej zgody także wtedy, gdy czynności dyspozytywne jednego
ze współuczestników dotyczą współuczestnictwa jednolitego zwykłego.
Tym bardziej więc musi się tego wymagać przy współuczestnictwie jednolitym
koniecznym i odnosząc to do sytuacji wspólników w spółce z o.o. przekonuje
pogląd o ograniczonej samodzielności zachowania poszczególnych wspólników
w procesie. Jest to zatem uzasadnione i poparte powołanymi przepisami
odstępstwo od zasady wyrażonej w art. 73 § 1 k.p.c., dającej samodzielność
współuczestników dysponowania procesem. Toteż trafne jest wymaganie zgody
7
wszystkich wspólników na czynności dyspozytywne podejmowane przez jednego
z nich, mające charakter materialno-prawny, jak w szczególności cofnięcie
przez niego pozwu. Przekonuje twierdzenie, że cofnięcie pozwu w razie
współuczestnictwa koniecznego, charakteryzujące się wspólnym postępowaniem
wynikającym z praw wspólnych uczestników (art. 72 § 1 k.p.c.), jak w przypadku
wspólników w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością. Tak więc, zgłoszenie
przez wspólników spółki z o.o. żądania wyłączenia wspólnika ze spółki
na podstawie art. 266 k.s.h. stanowi o powstaniu na płaszczyźnie prawa
procesowego współuczestnictwa w sporze, mającego charakter współuczestnictwa
materialnego jednolitego koniecznego, z którego wynika, że cofnięcie pozwu przez
jednego ze wspólników wymaga dla swej skuteczności zgody pozostałych
wspólników tej spółki (art. 72 § 1 pkt 1 i § 2, art. 73 § 2 k.p.c.).
Współuczestnictwo jednolite, a tym bardziej współuczestnictwo
jednocześnie konieczne nie pozwala na wydanie różnych rozstrzygnięć w stosunku
do poszczególnych współuczestników, tak od strony merytorycznej, jak formalnej.
W rozpoznawanej sprawie wobec H. F. wydane zostało postanowienie umarzające,
a wobec H. P. – wyrok oddalający, przy czym wyrok ten został wydany bez
rozpoznania istoty wniesionego powództwa, a tylko ze względu na dalsze
popieranie roszczenia przez jednego ze wspólników - współuczestników procesu i
to w dodatku przez wspólnika mniejszościowego. Trafne jest podniesienie zarzutu
wobec zaskarżonego wyroku, że doszło w nim do utożsamienia współuczestnictwa
formalnego z materialnym, bez uznania konsekwencji prawnych współuczestnictwa
materialnego, jakim jest rozpoznawane w sprawie współuczestnictwo jednolite
konieczne wspólników spółki z o.o.
Z tych wszystkich względów należało na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzec
jak w sentencji, rozstrzygając o kosztach postępowania na podstawie art. 108 § 2
w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.
jw