Pełny tekst orzeczenia

424/6/B/2010

POSTANOWIENIE
z dnia 20 października 2009 r.
Sygn. akt Ts 213/08

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Teresa Liszcz,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Zygmunta B. o zbadanie zgodności:
art. 3841 i art. 384 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.) z art. 64 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 2 i 3 oraz art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 8 lipca 2008 r. skarżący domaga się zbadania zgodności art. 3841 i art. 384 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.; dalej: k.c.) z art. 64 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 2 i 3 oraz art. 2 Konstytucji. Wątpliwości skarżącego odnoszą się do zaskarżonych przepisów w zakresie, w jakim czynią dopuszczalną jednostronną zmianę umowy – przez wprowadzenie lub modyfikację wzorca umownego w trakcie trwania stosunku prawnego – w sposób blankietowy, w oderwaniu od zakresu i treści proponowanych w tym trybie zmian stosunku prawnego. W myśl art. 384 § 1 k.c. ustalony przez jedną ze stron wzorzec umowy, w szczególności ogólne warunki umów, wzór umowy, regulamin, wiąże drugą stronę, jeżeli został jej doręczony przed zawarciem umowy; art. 3841 k.c. przewiduje natomiast, że wzorzec wydany w czasie trwania stosunku umownego o charakterze ciągłym wiąże drugą stronę, jeżeli zostały zachowane wymagania określone w art. 384 k.c., a strona nie wypowiedziała umowy w najbliższym terminie wypowiedzenia. Skarżący podnosi, że zastosowanie zaskarżonych przepisów naruszyło jego konstytucyjne prawo do ochrony praw majątkowych jako podstawy obrotu prawnego przez przyjęcie, że podstawę waloryzacji sądowej – w jego sprawie – stanowiła aktualna treść stosunku ubezpieczenia osobowego, w brzmieniu uwzględniającym zmiany relacji składki do sumy ubezpieczenia dokonywane w drodze modyfikacji ogólnych warunków ubezpieczenia w trakcie trwania stosunku ubezpieczeniowego. Zdaniem skarżącego, do praw majątkowych podlegających ochronie na podstawie art. 64 ust. 1 Konstytucji należy zaliczyć cywilnoprawne prawa obligacyjne, mające swoje źródło w umowie stron, zawartej na podstawie obowiązującego w systemie prawa reżimu kontraktowego. Skarżący zwraca uwagę, że elementarną zasadą prawa zobowiązań jest swoboda umów, wynikająca z art. 3531 k.c. i prezentuje stanowisko, w myśl którego instytucja wzorców umownych stanowi od niej odstępstwo, gdyż polega na przyznaniu jednej ze stron stosunku prawnego kompetencji do zmiany jego treści w drodze jednostronnej czynności prawnej, polegającej na wprowadzeniu zmian do wzorca umownego. Relewantnym wzorcem do oceny tej regulacji jest – zdaniem skarżącego – zasada proporcjonalności. Skarżący argumentuje, że zaskarżone przepisy określające instytucję wzorców umownych nie formułują żadnego merytorycznego ograniczenia, zawężającego możliwość jednostronnego kształtowania stosunku umownego; regulacja ta jest zatem blankietowa i pozostaje w oderwaniu od treści i zakresu proponowanych w tym trybie zmian. W konsekwencji – zgodnie ze stanowiskiem skarżącego – rozwiązanie takie godzi w istotę umownego stosunku prawnego opartego na regułach równorzędności stron i konsensualności, stanowiących fundamentalne założenia prawa umów, a z konstytucyjnego punktu widzenia nie można zaakceptować rozwiązania, które wprowadza tak daleko posuniętą możliwość ingerencji w stosunek prawny. Skarżący podnosi także, że wystarczającej ochrony nie zapewniają przepisy o niedozwolonych klauzulach w umowach konsumenckich, ponieważ, z jednej strony nie wprowadzają abstrakcyjnego zakazu jednostronnej zmiany umowy, a z drugiej – postanowienia umów zawieranych z konsumentami nie podlegają kontroli, jeżeli określają świadczenia główne stron.
Wątpliwości konstytucyjne skarżącego zostały sformułowane w związku z następującym postępowaniem. Sąd Okręgowy w Kielcach wyrokiem z 22 maja 2006 r. oddalił powództwo skarżącego o ustalenie, że łączy go z pozwanym zakładem ubezpieczeń umowa ubezpieczenia na życie o treści z 1971 r. i odszkodowanie za obniżanie sumy ubezpieczenia. Sąd Apelacyjny w Krakowie wyrokiem z 10 stycznia 2007 r. uchylił ten wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w Kielcach do ponownego rozpoznania, wskazując, że przy ponownym rozpoznaniu sprawy należy zbadać, czy: (1) zakwestionowany przez skarżącego § 28 ust. 3 i 5 ogólnych warunków ubezpieczenia zawiera niedozwolone klauzule umowne w rozumieniu art. 3851 § 1 k.c.; (2) kolejne zmiany postanowień ogólnych warunków ubezpieczenia stały się częścią składową umowy łączącej strony; (3) zmiany te były zgodne z obowiązującymi przepisami prawa pozytywnego oraz (4) czy w żądaniu pozwu nie zawierało się również żądanie waloryzacji świadczenia i w związku z tym należy jej dokonać w oparciu o art. 3581 § 3 k.c. Sąd Okręgowy w Kielcach wyrokiem z 8 października 2007 r. (sygn. akt I C 1744/07) ustalił, że w umowie ubezpieczenia na życie łączącej skarżącego z pozwanym zakładem ubezpieczeń przy składce miesięcznej w wysokości 27,80 zł suma ubezpieczenia wynosi 14 363,82 zł i oddalił powództwo w pozostałej części. Sąd stwierdził, że doszło do skutecznej zmiany treści umowy ubezpieczenia, ale uznał za uzasadnione żądanie skarżącego dokonania waloryzacji i, pozostawiając bez zmian wysokość opłacanej przez skarżącego składki, podwyższył sumę ubezpieczenia tak, aby ich relacja kształtowała się tak samo jak 1983 r. Apelacje od tego wyroku wniesione przez skarżącego i pozwany zakład ubezpieczeń zostały oddalone wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 29 lutego 2008 r. (sygn. akt I ACa 66/08). W ocenie sądu zmiany ogólnych warunków ubezpieczenia dokonywane przez pozwany zakład ubezpieczeń, których przedmiotem była zmiana relacji składki do sumy ubezpieczenia, były nieważne jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 k.c.). Mimo to uznał, że przeprowadzony przez sąd pierwszej instancji sposób i wynik waloryzacji są poprawne. Sąd wskazał, że konsekwencją długoletniego opłacania składki w określonej wysokości musi być utrzymanie jej poziomu i zrelacjonowanie do niego sumy ubezpieczenia.
Zarządzeniem sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 20 października 2008 r. skarżący został wezwany do uzupełnienia braków formalnych skargi konstytucyjnej przez wskazanie konstytucyjnych praw lub wolności w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji naruszonych zaskarżonymi przepisami, określenie, w jaki sposób art. 3841 i art. 384 § 1 k.c. stanowiły podstawę wyroku dołączonego do skargi konstytucyjnej oraz określenie sposobu naruszenia konstytucyjnych praw lub wolności wynikającego z zastosowania zaskarżonych przepisów jako podstawy ostatecznego wyroku. W wykonaniu tego zarządzenia skarżący nadesłał do Trybunału pismo, w którym wskazał, że zaskarżone przepisy godzą w konstytucyjne prawo do ochrony praw majątkowych oraz powtórzył argumentację zawartą w skardze konstytucyjnej, odnoszącą się do sprzeczności instytucji wzorców umownych z zasadą swobody umów. Uzasadniając uznanie art. 3841 i art. 384 § 1 k.c. za podstawę wyroku wydanego w jego sprawie, skarżący stwierdził, że dokonane przez ubezpieczyciela modyfikacje stosunku ubezpieczeniowego wpłynęły na sposób przeprowadzenia waloryzacji, skoro za jej podstawę przyjęto obecną relację składki i świadczenia ubezpieczeniowego. Podkreślił również, że domagał się ustalenia, że strony łączyła umowa ubezpieczenia osobowego – grupowego ubezpieczenia rodzinnego typu D w brzmieniu z dnia jego przejścia na emeryturę i podjęcia decyzji o indywidualnym kontynuowaniu ubezpieczenia, zaś powództwo w tym względzie zostało prawomocnie oddalone. W tym zakresie wyrok stanowi zatem, że wprowadzone przez ubezpieczyciela zmiany odniosły skutek prawny. Zastosowanie zaskarżonych przepisów, w ocenie skarżącego, prowadzi do naruszenia jego prawa do właściwej ochrony jego praw wynikających z zawartej umowy, przede wszystkim do otrzymania świadczenia umówionego zgodnie z celem i istotą łączącej strony umowy, a także prawa do kreowania treści umowy na zasadach konsensualności i równorzędności, przy ograniczeniu możliwości jednostronnego ingerowania w treść umowy.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Skarga konstytucyjna może zostać wniesiona, zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji, w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji orzekł ostatecznie o prawach lub wolnościach skarżącego określonych w Konstytucji. Zasady wnoszenia skargi konstytucyjnej określa ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Zgodnie z art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK skarżący zobowiązany jest do dokładnego określenia ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o wolnościach lub prawach albo obowiązkach określonych w Konstytucji i w stosunku do którego skarżący domaga się stwierdzenia niezgodności z Konstytucją. Skarżący prezentuje pogląd, w myśl którego orzeczenie dokonujące waloryzacji wysokości świadczenia zakładu ubezpieczeń oraz oddalające powództwo o ustalenie, że skarżącego łączy z zakładem ubezpieczeń umowa o treści obowiązującej w dniu jego przejścia na emeryturę zostało wydane na podstawie zaskarżonych art. 3841 i art. 384 § 1 k.c. – w ten sposób, że za podstawę dokonanej waloryzacji sądy przyjęły relację składki i sumy ubezpieczenia wynikającą ze zmienionych ogólnych warunków ubezpieczenia. Stanowiska tego – zdaniem Trybunału – nie można podzielić w kontekście uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 29 lutego 2008 r. (sygn. akt I ACa 66/08). Sąd ten wskazał bowiem, że dokonywane przez zakład ubezpieczeń zmiany ogólnych warunków ubezpieczenia były nieważne ze względu na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 k.c.). W tej sytuacji stosowanie zaskarżonych art. 3841 i art. 384 § 1 k.c., regulujących szczególne zasady włączania wzorców do treści umowy – wobec wystąpienia surowszej sankcji – stało się bezprzedmiotowe. Co istotniejsze, Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę, że zasadnie sąd pierwszej instancji dokonał waloryzacji z zachowaniem pierwotnej (tj. obowiązującej w 1983 r.) relacji składki do sumy ubezpieczenia. Natomiast obowiązek opłacania przez skarżącego składki w wysokości ustalonej przez zakład ubezpieczeń sąd przyjął nie ze względu na skuteczną zmianę treści umowy ubezpieczenia w trybie określonym w zaskarżonych art. 3841 i art. 384 § 1 k.c., lecz w ramach nakazanego przez art. 3581 § 3 k.c. uwzględnienia interesu zakładu ubezpieczeń, wynikającego z długoletniego opłacania przez skarżącego składki w tej właśnie wysokości. W tej sytuacji nie można przyjąć, by ostateczne orzeczenie w sprawie skarżącego, w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji i art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, zostało wydane na podstawie zaskarżonych przepisów, co skutkuje koniecznością odmowy nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu.
Dodatkowo Trybunał pragnie również zwrócić uwagę, że z treści wyroku wskazanego przez skarżącego jako naruszający jego konstytucyjne prawo do ochrony praw majątkowych nie wynika jednak, by skarżący został pozbawiony wypływających ze stosunku ubezpieczenia praw majątkowych, lub też by prawa te zostały w jakimkolwiek zakresie ograniczone. Przywoływane zasady: swobody umów, konsensualności i równorzędności stron przy zawieraniu umowy nie mają charakteru majątkowego, a skarżący odwołując się do nich, wskazuje jako ich źródło normy zakorzenione w kodeksie cywilnym. Tymczasem art. 79 ust. 1 Konstytucji wymaga, by podstawę skargi konstytucyjnej stanowiło naruszenie praw podmiotowych określonych w Konstytucji, nie zaś – w aktach rangi ustawowej. Z ochrony przewidzianej w art. 64 ust. 1 Konstytucji korzystają zaś wyłącznie prawa majątkowe.

Z powyższych względów, działając na podstawie art. 47 ust. 1 pkt 1 oraz art. 36 ust. 3 w zw. z art. 49 ustawy o TK, należało odmówić skardze konstytucyjnej nadania dalszego biegu.