Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 21 stycznia 2013 roku

Sąd Okręgowy w Białymstoku Wydział I Cywilny

w składzie:

Przewodniczący: SSR del. Piotr Kozłowski

Protokolant: st. sekr. sądowy Anna Owerczuk

po rozpoznaniu w dniu 16.01 2013 roku w Białymstoku

na rozprawie

sprawy z powództwa A. M. (1)

przeciwko J. M.

o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli

I.  Oddala powództwo.

II.  Nakazuje wypłacić ze Skarbu Państwa ( kasa Sądu Okręgowego w Białymstoku) na rzecz radcy prawnej U. W. kwotę 3.600 złotych plus należny podatek VAT, tytułem nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu.

III.  Nakazuje wypłacić ze Skarbu Państwa ( kasa Sądu Okręgowego w Białymstoku) na rzecz adwokata T. K. kwotę 3.600 złotych plus należny podatek VAT, tytułem nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu.

IV.  Stwierdza, że brakujące koszty sądowe ponosi Skarb Państwa.

UZASADNIENIE

Powód A. M. (1) wnosił o zobowiązanie pozwanego J. M. do złożenia oświadczenia woli w przedmiocie przeniesienia na powoda własności nieruchomości położonej w M. przy ulicy (...), dla której Sąd Rejonowy w Białymstoku prowadzi księgę wieczystą KW (...), która była przedmiotem darowizny dokonanej przez powoda na rzecz pozwanego w formie aktu notarialnego sporządzonego w dniu 12 listopada 2002 roku, rep. A nr 3214/02.

W uzasadnieniu wskazał, że pozwany nie wywiązuje się ze swoich obowiązków względem niego. Po zawarciu umowy darowizny nie wyrażał sprzeciwu, a wręcz aktywnie uczestniczył w szykanach oraz znęcaniu się psychicznemu ze strony swojej matki (wówczas jeszcze żony powoda). Przejawem rażącej niewdzięczności ze strony syna, w ocenie powoda, była pomoc w doprowadzeniu do uzyskania postanowienia o całkowitym ubezwłasnowolnieniu powoda , które następnie zostało uchylone. A. M. (1) twierdził, że w trakcie ubezwłasnowolnienia był bardzo źle traktowany przez syna i żonę. Nie dbali oni o niego, nie interesowali się nim w trakcie choroby, nie przygotowywali mu posiłków, zaś przyznane z opieki społecznej obiady zabierali sobie. Powód był wulgarnie wyzywany, syn i żona wyśmiewali jego religię (w rodzinie są różnice wyznaniowe). W ramach szykan, matka pozwanego, za jego wiedzą i aprobatą, bezpodstawnie umieszczała powoda w szpitalu psychiatrycznym, gdzie go nie odwiedzała. Po zakończonym pobycie nie chciała odebrać męża do domu.

Dodatkowo, A. M. (1) wskazał, że podczas jego pobytu w szpitalu psychiatrycznym, żona bez jego wiedzy i zgody sprzedała konia, który służył mu przy wykonywaniu prac na rzecz sąsiadów. Pozbawiła go tym samym możliwości dorabiania, a także nie rozliczyła się z nim z kwoty ze sprzedaży. Jednocześnie syn i żona domagali się od powoda pieniędzy na pokrywanie kosztów związanych z utrzymaniem nieruchomości, twierdząc że jest to jego własność.

Ostatecznie, pozwany nie sprzeciwił się działaniom podjętym przez swoją matkę, a mającym na celu umieszczenie A. M. (1) w Domu Pomocy Społecznej, a tym samym pozbawienie go możliwości zamieszkiwania w domu będącym przedmiotem darowizny.

Pozwany J. M. wnosił o oddalenie powództwa w całości oraz zasądzenie kosztów pomocy prawnej udzielonej z urzędu nie uiszczonych, ani w całości, ani w części.

W uzasadnieniu swego stanowiska wskazał, że powód w pozwie skoncentrował się na zachowaniach syna, które nie zostały w żaden sposób wykazane, przemilczał zaś własne naganne zachowanie. Powód jest bowiem od wielu lat patologicznie uzależniony od alkoholu. W związku z nadużywaniem alkoholu prowokuje awantury domowe, prześladuje domowników, wygania ich z domu oraz znęca się psychicznie, jak i fizycznie, za co został skazany wyrokiem karnym.

Zdaniem pozwanego, ubezwłasnowolnienie powoda było jedynym sposobem na to by zmusić go do leczenia i pomocy w codziennym życiu. Zaprzeczył by kiedykolwiek wyzywał ojca, bądź go wyśmiewał.

J. M. wskazał, że wszystkie zarzuty skierowane przez powoda pod jego adresem są nieprawdziwe i mają swoje źródło w zaawansowanej chorobie alkoholowej i trwałych zmianach w psychice powoda.

Dodatkowo pozwany wskazał, że w oświadczeniu o odwołaniu darowizny, powód jako przejaw rażącej niewdzięczności wskazał doprowadzenie do ubezwłasnowolnienia powoda w dniu 17 grudnia 2009 roku. Z uwagi na treść art. 899 § 3 kc, odwołanie to nastąpiło z naruszeniem rocznego terminu, od dnia w którym powód dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego, czym w okolicznościach niniejszej sprawy było ubezwłasnowolnienie A. M. (1).

Sąd Okręgowy ustalił, co następuje

A. M. (1) pozostawał w związku małżeńskim z M. M.. Z małżeństwa tego mają jedno dziecko – dorosłego syna J. M.. W związku z tym, że pożycie małżeńskie powoda z M. M. nie układało się poprawnie, głównie z uwagi na alkoholizm A. M. (1), małżonkowie odseparowali się od siebie. Powód zamieszkał wraz ze swymi rodzicami w M., jego żona wraz z synem pozostała w G..

Po śmierci matki powoda, umową darowizny zawartą w formie aktu notarialnego w dniu 12 listopada 2002 roku, rep.(...) w Kancelarii Notarialnej Notariusz B. O., A. M. (1) darował swemu synowi J. M. działki położone w obrębie 029 M. woj. (...), oznaczone numerami geodezyjnymi (...) o łącznej powierzchni 0,1036 ha.

Po dokonaniu darowizny, M. M. wraz z pozwanym wprowadzili się do darowanego przez powoda domu. Mimo tego, że A. M. (1) walczył z nałogiem, to jednak nie był w stanie zachować całkowitej abstynencji.

Powyższe było przyczyną konfliktów między powodem, a pozostałymi domownikami. W domu stron wielokrotnie dochodziło do interwencji policji, powód był także odwożony na izbę wytrzeźwień..

11 sierpnia 2009 roku, M. M. złożyła wniosek o całkowite ubezwłasnowolnienie męża. Postanowieniem z dnia 17 grudnia 2009 roku, wydanym w sprawie I Ns 138/09, Sąd Okręgowy w Białymstoku ubezwłasnowolnił powoda całkowicie z powodu zaburzeń psychicznych. Postanowieniem z dnia 18 maja 2010 roku, obowiązki opiekuna prawnego nad całkowicie ubezwłasnowolnionym powierzono M. M.. W czasie ubezwłasnowolnienia powoda, na żądanie M. M. był on umieszczany w szpitalu psychiatrycznym z uwagi na agresywne zachowania w stosunku do domowników.

M. M. wystąpiła z wnioskiem o zezwolenie na umieszczenie powoda w domu opieki społecznej. Postanowieniem z dnia 8 października 2010 roku, Sąd Rejonowy w Białymstoku zezwolił wnioskodawczyni na umieszczenie A. M. (1) w domu opieki społecznej.

W dniu 30 września 2010 roku został przeprowadzony wywiad środowiskowy dotyczący funkcjonowania opieki prawnej nad ubezwłasnowolnionym A. M. (1). Kurator społeczny przeprowadzający wywiad stwierdził, że opiekun prawny – M. M. i pozwany, w niewłaściwy sposób sprawują opiekę nad ubezwłasnowolnionym i niewłaściwie się do niego odnoszą. Powyższe było podstawą do wystąpienia do Sądu z wnioskiem o zmianę opiekuna prawnego dla powoda.

Postanowieniem wydanym w dniu 5 stycznia 2011 roku, w sprawie o sygn. akt V RNs 1089/10, Sąd Rejonowy w Białymstoku V Wydział Rodzinny i Nieletnich zmienił postanowienie z dnia 18 maja 2010 roku, w ten sposób, że w miejsce opiekuna prawnego w osobie M. M., całkowicie ubezwłasnowolnionego A. M. (1), ustanowił opiekunem prawnym R. N.

Postanowieniem wydanym w dniu 15 kwietnia 2011 roku, w sprawie o sygn. akt I Ns 131/10, Sąd Okręgowy w Białymstoku uchylił ubezwłasnowolnienie całkowite A. M. (1) orzeczone postanowieniem Sądu Okręgowego w Białymstoku z dnia 17 grudnia 2009 roku w sprawie I Ns 138/09.

W piśmie z dnia 20 czerwca 2011 roku, adresowanym do pozwanego, powód odwołał dokonaną na rzecz syna darowiznę z uwagi na dopuszczenie się przez J. M. rażącej niewdzięczności.

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił w oparciu o: wyjaśnienia i zeznania A. M. (1) (k. 193 – 195, 345), J. M. (k. 195 – 197, 345), częściowo M. N. (k. 288 – 289), A. F. (k. 289 – 290), R. D. (k. 290 – 291), R. N.(k. 291 – 292), M. M. (k. 343 – 344), A. K. (k. 343), a także dokumenty: wniosek o zmianę opiekuna prawnego (k. 20 – 21), umowę darowizny (k. 202 – 206), postanowienie o ubezwłasnowolnieniu (k. 94 akt I Ns 138/09 SO w/m), postanowienie o ustanowieniu opiekuna prawnego (k. 111 akt I Ns 138/09), postanowienie w przedmiocie zezwolenia na umieszczenie powoda w DPS (k. 29 akt I Ns 131/10 SO w/m), postanowienie o zmianie opiekuna prawnego (k. 78 akt I Ns 131/10 SO w/m), postanowienie w przedmiocie uchylenia ubezwłasnowolnienia (k. 38, 136 akt I Ns 131/10 SO w/m), oświadczenie o odwołaniu darowizny (k. 36 – 37), wydruki z Elektronicznego Rejestru Interwencji w rodzinie stron (k. 141 – 158).

Oceniając zeznania przesłuchanych w sprawie świadków, Sąd miał na uwadze, że w przeważającej części są to osoby emocjonalnie zaangażowane po stronach sporu.

Z zeznań zawnioskowanych przez powoda świadków M. N., R. N., A. F., R. D., wynika że wszystkie godzące w powoda działania były inicjowane przez matkę pozwanego, który był „narzędziem w jej rękach” i tolerował postępowanie M. M.. Przywoływane tytułem przykładu działania będące przejawem rażącej niewdzięczności, sprowadzały się głównie do faktu ubezwłasnowolnienia i sposobu sprawowania opieki nad ubezwłasnowolnionym A. M. (1).

Nie podważając wiarygodności świadków, Sąd uznał, że przedstawiany przez nich przebieg wspólnego zamieszkiwania członków rodziny M. oraz ich relacje i niepoprawne stosunki pomiędzy A. M. (1) i M. M., zostały przejaskrawione dla potrzeb niniejszego postępowania.

Świadkowie T. A. (k. 290), W. K. (k. 343) i A. M. (2) (k. 289), nie mieli wiedzy na temat relacji między stronami.

Z kolei zeznania M. C. (k. 289) i R. S. (k. 292) odnosiły się głównie do stosunku jaki pozwany z matką mieli do sąsiadów i opinii jaka panuje o nich wśród członków lokalnej społeczności.

Złożone przez pozwanego do akt fotografie i nagrania wideo nie miały dla rozstrzygnięcia sprawy znaczenia. Należy wskazać, że powód nie kwestionował faktu, że nie dochowuje abstynencji. Na podstawie fotografii, nie można zaś ustalić stopnia nietrzeźwości powoda (pozwany twierdził, że było to upojenie alkoholowe). Z kolei nagranie wideo, w ocenie Sądu zostało zmanipulowane. Na tę okoliczność wskazywał także powód, który zeznał, że syn go prowokował, a następnie filmował jego nerwową reakcją. Taki sposób uzyskiwania dowodów, w zdaniem Sądu jest naganny. Tym niemniej dowodzi, iż powód był pod znacznym wpływem alkoholu.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje

Zgodnie z treścią art. 888 k.c., przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Nieodpłatne świadczenie darczyńcy, będące jednostronnym aktem jego dobrej woli, wytwarza po stronie obdarowanego obowiązek wdzięczności w wymiarze etycznym. Obowiązek ten nie ma charakteru prawnego, w tym sensie, że źródło swe czerpie w całości z zasad współżycia społecznego. W świetle art. 56 k.c. obowiązek ten stanowi jednakże element powstałego stosunku prawnego, podlegający prawnej sankcji w razie jego naruszenia w stopniu znacznym. Przyjmując obowiązek wdzięczności obdarowanego za punkt wyjścia, ustawodawca konstruuje możliwość odwołania darowizny już dokonanej. Zgodnie z art. 898 § 1 kc darowiznę taką darczyńca może odwołać, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Jest to wyjątek od zasady trwałości stosunków majątkowych powstałych na podstawie umowy darowizny, a co za tym idzie może znaleźć zastosowanie jedynie w szczególnych okolicznościach. Podkreślenia wymaga sposób zredagowania powołanego przepisu, w którym jednoznacznie wskazano, że podstawą odwołania darowizny jest zachowanie rażąco niewdzięczne. Nie wystarcza zatem, aby obdarowany okazał się niewdzięcznikiem w powszechnym tego słowa znaczeniu; jego niewdzięczność musi mieć charakter wyjątkowy – musi być „rażąca”.

Ustawodawca nie zdefiniował pojęcia "rażąca niewdzięczność", z uwagi na zróżnicowane sytuacje życiowe stanowiące o konfliktach pomiędzy stronami umowy darowizny; posłużył się formułą ogólną, pozostawiając sądowi ocenę, czy konkretne zachowania mieszczą się w pojęciu rażącej niewdzięczności i odsyłając w tym zakresie przede wszystkim do układu norm moralnych. Zgodnie z poglądem utrwalonym w orzecznictwie sądów i nauce prawa, niewdzięczne będzie każde zachowanie obdarowanego, niewłaściwe i krzywdzące darczyńcę, przy czym, aby zostało uznane za "rażąco niewdzięczne", musi cechować je znaczne nasilenie złej woli skierowanej na wyrządzenie darczyńcy krzywdy lub szkody majątkowej. Dlatego pod pojęciem "rażącej niewdzięczności" kwalifikują się przede wszystkim popełnione przez obdarowanego przestępstwa skierowane przeciwko życiu, zdrowiu, czci i godności osobistej, a także przeciwko majątkowi darczyńcy. Cechy rażącej niewdzięczności mogą mieć także inne zachowania wysoce nieprzyjazne kierowane bezpośrednio wobec darczyńcy, jak też w stosunku do osoby jemu bliskiej. W każdym jednak przypadku, niezależnie od tego, czy będą to działania, czy zaniechania obdarowanego, wymagane jest ujawnienie po jego stronie zamiaru pokrzywdzenia darczyńcy (przykładowo: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26.07.2000 r., w sprawie I CKN 919/98; wyrok SN z dnia 07.05.2003 r., w sprawie IV CKN 115/01; wyrok SN z dnia 05.10.2000 r., w sprawie II CKN 280/00 ). Znamion rażącej niewdzięczności nie wyczerpują natomiast czyny nieumyślne obdarowanego, a nawet drobne czyny umyślne, ale nie wykraczające poza zwykłe konflikty rodzinne (wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 14.04.2005 r., w sprawie I ACa 60/05 ).

Jak podniesiono, rażąca niewdzięczność ma miejsce w przypadkach rozmyślnego działania mającego charakter zamierzonych nieprzyjaznych aktów. Nie wystarczy, że sam darczyńca, bądź osoby trzecie uznają zachowanie obdarowanego za niewdzięczne wobec sprzeczności z jakimś wzorcem etycznym. Także niewdzięcznie postępujący obdarowany musi zdawać sobie sprawę, że zachowuje się w sposób, który wywoła negatywne skutki w świadomości darczyńcy i innych osób. Co więcej – musi chcieć, aby taki był efekt jego postępowania, bądź przynajmniej godzić się, że on nastąpi. Przy zaistniałych między stronami nieporozumieniach nie bez znaczenia dla oceny i kwalifikacji zachowania się obdarowanego są, więc także motywy jego postępowania.

Oczywiście, w pierwszym rzędzie darczyńca odwołujący darowiznę winien wykazać, że miało w ogóle miejsce niewłaściwe postępowanie obdarowanego, które następnie poddane zostaje ocenie w kontekście ewentualnego rażąco niewdzięcznego charakteru takiego zachowania. Dla rozstrzygnięcia sporu konieczne zatem było rozważenie, czy wskazywane przez A. M. (1) postępowanie J. M. nosiło znamiona rażącej niewdzięczności i uzasadniało odwołanie darowizny.

Sąd nie dopatrzył się, aby działania pozwanego w niniejszej sprawie, miały charakter świadomego pokrzywdzenia powoda. Nie można bowiem stwierdzić, że jakiekolwiek zachowanie pozwanego świadczy o działaniu, u podstaw którego leży zamiar pokrzywdzenia A. M. (1). Bez znaczenia dla niniejszego rozstrzygnięcia są powoływane przez świadków zdarzenia świadczące o niepoprawnych stosunkach między pozwanym i jego matką, a sąsiadami (vide zeznania R. S. i M. C.). Także akcentowany przez świadków M. N., R. N.i A. F., naganny w ich ocenie, stosunek M. M. do męża, niewłaściwe wywiązywanie się z obowiązków opiekuna prawnego, nie może być podstawą do uwzględnienia niniejszego powództwa. Podstawą do odwołania darowizny może być jedynie rażąca niewdzięczność obdarowanego, nie zaś osoby trzeciej.

Niewątpliwie relacje pomiędzy stronami są nieprawidłowe i uwarunkowane wieloletnim konfliktem wynikającym z nadużywania alkoholu przez powoda. Tym niemniej brak jest dowodów pozwalających przypisać pozwanemu rażącą niewdzięczność w stosunku do ojca. Przywoływane kłótnie, spory dotyczące ponoszenia kosztów utrzymania nieruchomości, czy też odbieranie przez pozwanego obiadów przyznanych dla powoda, nie zasługują na określenie ich mianem rażącej niewdzięczności.

Podkreślana przez powoda oraz świadków okoliczność, że pozwany wraz z matką wystąpili o jego ubezwłasnowolnienie nie może być podstawą do uwzględnienia powództwa. Zasadność ubezwłasnowolnienia była badana przez Sąd w składzie trzech sędziów zawodowych, którzy wydając orzeczenie w tym przedmiocie dysponowali opinią biegłych z zakresu psychiatrii i psychologii. Orzeczenie to nie zostało przez nikogo zaskarżone. Wprawdzie ubezwłasnowolnienie zostało uchylone, tym niemniej na datę jego orzeczenia było ono zasadne.

Należy zauważyć, że starania M. M. o umieszczenie powoda w domu opieki społecznej zyskały akceptację Sądu Rejonowego w Białymstoku. Już ta okoliczność nie może skutkować uznaniem, iż działania te noszą znamiona rażącej niewdzięczności. Należy przy tym zauważyć, iż pozwany był jedynie uczestnikiem konfliktu swoich rodziców, opowiadając się po stronie matki. To wyłącznie M. M. inicjowała wszelkie postępowania sądowe przeciwko powodowi. Niesprzeciwianie się tym postępowaniom przez pozwanego nie może świadczyć o rażącej niewdzięczności w stosunku do ojca, tym bardziej że żądania okazywały się uzasadnione.

Trudno również, w ocenie Sądu, wymagać od pozwanego aby sprawował on bezpośrednią opiekę nad ojcem w czasie jego ubezwłasnowolnienia, skoro tą opiekę sprawowała żona powoda. To, że nie była ona dostatecznie odpowiednia, również nie może świadczyć o rażącej niewdzięczności pozwanego. Całokształt materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie świadczy, iż rodzina stron jest patologiczna, a przyczyną tego jest nadużywanie alkoholu przez powoda. Wzorce odpowiedniego zachowania każdy człowiek nabywa w okresie dziecięcym i młodzieńczym, głównie na przykładzie swoich rodziców. W tym przypadku wzorzec ten z całą pewnością nie był odpowiedni. Nie można jednak obciążać pozwanego za działania matki, na które on nie miał wpływu.

Należy zauważyć, że pozwany jest osobą posiadającą pewien stopień niepełnosprawności, co również nie jest bez znaczenia w sprawie. Swoje zachowania z całą pewnością wzorował na matce i nie dopuszczał możliwości, iż te działania nie są do końca prawidłowe. Nie rodzi to więc możliwości uwzględnienia powództwa.

Postępowanie to nie może być oceniane jako rażąco niewdzięczne w rozumieniu przedstawionej uprzednio wykładni art. 898 kc.

Wobec braku podstaw do zobowiązania pozwanego do złożenia oświadczenia woli w przedmiocie przeniesienia własności, powództwo podlegało oddaleniu.

O kosztach pomocy prawnej udzielonej z urzędu orzeczono na mocy § 6 ust. 6 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 roku w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. nr 163 poz. 1348 z późn. zm.).