Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 25 września 2013 r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku w II Wydziale Karnym w składzie

przy udziale Prokuratora Prokuratury Okręgowej w Białymstoku - Danuty Dąbrowskiej, upoważnionej przez Prokuratora Apelacyjnego do udziału w sprawie

po rozpoznaniu w dniu 25 września 2013 r.

sprawy A. M.

o odszkodowanie

z powodu apelacji wniesionej przez pełnomocnika wnioskodawcy

od wyroku Sądu Okręgowego w Olsztynie

z dnia 14 maja 2013 r. sygn. akt II Ko 116/13

uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Okręgowemu w Olsztynie do ponownego rozpoznania.

UZASADNIENIE

Pełnomocnik A. M. wniósł o zasądzenie na rzecz wnioskodawcy kwoty 45.000 złotych tytułem odszkodowania i zadośćuczynienia. Z treści wniosku wynikało, że to żądanie jest związane ze stosowanym wobec A. M. tymczasowym aresztowaniem w sprawie prowadzonej za sygnaturą akt II Aka 178/13, zakończonej prawomocnym wyrokiem uniewinniającym.

Sąd Okręgowy w Olsztynie wyrokiem z dnia 14 maja 2013 roku na podstawie art. 552 §1 i 4 k.p.k. a contrario oddalił wniosek A. M. i opierając się na przepisie art. 554 §2 k.p.k. kosztami postępowania obciążył Skarb Państwa.

Apelację od tego wyroku wniósł pełnomocnik wnioskodawcy A. M. i powołując się na przepisy art. 425 §1 k.p.k., art. 438 k.p.k. i art. 444 k.p.k. zarzucił temu orzeczeniu:

1.  naruszenie przesłanek prawnych wymienionych w treści art. 552 k.p.k. i innych rozdziału 58 k.p.k. przez ich pominięcie,

2.  naruszenie przepisów rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 roku w sprawie opłat za czynności adwokackie przez nie zasądzenie z tytułu obrony z urzędu udzielonej wnioskodawcy w niniejszej sprawie w wysokości 2.400 złotych powiększonej o 23% z tytułu podatku VAT.

Pełnomocnik wnioskodawcy wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku przez zasądzenie od Skarbu Państwa na rzecz wnioskodawcy tytułem odszkodowania i zadośćuczynienia za niewątpliwie nieuzasadnione pozbawienie go wolności na okres około 6 miesięcy oraz o zasądzenie od Skarbu Państwa na rzecz pełnomocnika wnioskodawcy z urzędu tytułem wynagrodzenia za udzieloną mu pomoc prawną w kwocie 2.400 złotych powiększoną o 23% podatku VAT, a ponadto połowę tych kwot za zastępowanie wnioskodawcy w postępowaniu odwoławczym.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja jest zasadna.

Na wstępie podnieść należy, że zarzut apelacyjny został sformułowany w sposób wysoce niepoprawny. Jest on na tyle ogólnikowy, że w ogóle nie wynika z niego, na jakiego rodzaju uchybienie popełnione przez Sąd pierwszej instancji wskazuje autor apelacji. Można się co najwyżej domyślać, o jaką kategorię uchybień chodzi w tym zarzucie. Wynikający z art. 427 §2 k.p.k. wymóg wskazania przez obrońcę lub pełnomocnika zarzutów stawianych rozstrzygnięciu oznacza konieczność określenia uchybienia, które powinno, w ocenie skarżącego orzeczenie, doprowadzić do uchylenia lub zmiany zaskarżonego rozstrzygnięcia. W środku odwoławczym należy zatem wskazać podstawę zarzutu odwoławczego (względną lub bezwzględną przyczynę) odwoławczą, na przykład zarzut obrazy przepisów postępowania – art. 438 pkt 2 k.p.k., a następnie uściślić, o jakie konkretne naruszenie chodzi i na czym ono polegało. Tego zaś autor apelacji nie uczynił.

Z uzasadnienia apelacji da się jednakże wyczytać, jakiego rodzaju uchybienie zarzuca jej autor Sądowi pierwszej instancji, i o ile z wywodami dotyczącymi zasadności zastosowania tymczasowego aresztowania wobec A. M. trudno jest się zgodzić, o tyle nie sposób zanegować argumentacji odnoszącej się do konieczności stosowania tymczasowego aresztowania wobec wnioskodawcy przez okres prawie aż 6 miesięcy, a zwłaszcza po wydaniu przez Sąd Rejonowy w Kętrzynie w dniu 19 marca 2012 roku postanowienia o przedłużeniu stosowania tego środka na okres dwóch miesięcy, które to postanowienie zostało zasadniczo zmienione przez Sąd Okręgowy w Olsztynie w dniu 5 kwietnia 2012 roku.

Trafny jest pogląd wyrażony w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, że ostateczny wynik postępowania karnego prowadzonego przeciwko A. M. bynajmniej nie przesądza o niewątpliwie niesłuszności stosowanego wobec niego tymczasowego aresztowania. Takie stanowisko Sąd Najwyższy zajął nie tylko w cytowanym w tym uzasadnieniu postanowieniu z dnia 9 sierpnia 2002 roku (V KKN 377/01, OSNKW 2002/11-12/105), ale również między innymi w wyroku z dnia 30 października 2012 roku (II KK 8/12, Lex nr 1231523), w którym sąd ten wyraźnie stwierdził, że nie jest wykluczone uznanie, że tymczasowe aresztowanie zastosowane w sprawie, w której zapadł wyrok uniewinniający, nie będzie miało „niewątpliwie niesłusznego” charakteru w rozumieniu art. 552 §4 k.p.k. Sąd Najwyższy zastrzegł jednak jednocześnie, że może to nastąpić tylko w wyjątkowych przypadkach i zawsze wymaga wykazania szczególnych okoliczności, które ze względu na zawinione i celowe zachowanie samego oskarżonego usprawiedliwiały mimo wszystko zastosowanie najdolegliwszego środka zapobiegawczego. Owo usprawiedliwienie musi być dokonywane w perspektywie ex post, uwzględniającej przebieg całego postępowania, co w szczególności pozwala dopiero na weryfikację dochowania przez sąd stosujący lub przedłużający stosowanie tymczasowego aresztowania zasady ultima ratio (art. 257 § 1 k.p.k.) oraz ocenę istotności wpływu wspomnianego zawinionego i celowego działania oskarżonego na faktyczną długość stosowania tymczasowego aresztowania.

Podnieść należy, że Skarb Państwa odpowiada za niewątpliwe niesłuszne tymczasowe aresztowanie nie na zasadzie winy, lecz na zasadzie ryzyka, wobec czego prawomocne rozstrzygnięcie uniewinniające przemawia za uznaniem w zasadzie każdego tymczasowego aresztowania oskarżonego za niewątpliwie niesłuszne. Nie mniej jednak z zawartego w art. 552 §4 k.p.k. sformułowania „niewątpliwie niesłuszne” wynika element ocenny, który powinien odnosić się do całokształtu ustalonych w sprawie okoliczności, w świetle których aresztowanie nie powinno nastąpić. Jeżeli zatem A. M., wiedząc o toczącym się przeciwko niemu postępowaniu, uporczywie ukrywał się przed wymiarem sprawiedliwości, uniemożliwiając prowadzenie tego postępowania, to zastosowanie wobec niego tymczasowego aresztowania nie może być uznane za niewątpliwie niesłuszne.

Należy jednakże pamiętać, że tymczasowe aresztowanie, które w momencie jego zastosowania było zasadne, może stać się później „niewątpliwie niesłuszne” w rozumieniu art. 552 §4 k.p.k. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2007 roku, II KK 152/06, Prok.i Pr.-wkł. 2007/7-8/25, a także wyrok Sądu Najwyższego z 12 października 2006 roku, III KK 67/06, OSwSK 2006/1/1930). Dzieje się tak w szczególności wówczas, gdy organ, przed którym toczy się postępowanie, nie stosuje się do wynikającej z art. 253 k.p.k. dyrektywy, obligującej prokuratora lub sąd do dokonywania permanentnej oceny potrzeby i celowości utrzymywania zastosowanego tymczasowego aresztowania. Organ prowadzący postępowanie powinien bowiem na bieżąco weryfikować zebrane dowody oraz okoliczności uzasadniające potrzebę uchylenia zastosowanego środka, aby nie dopuścić do żadnej w tym zakresie opieszałości, która może sprawić, że kontynuowanie tymczasowego aresztowania stanie się oczywiście niesłuszne w rozumieniu art. 552 §4 k.p.k. Powinność ta jest następstwem konieczności respektowania przez prokuratora lub sąd określonej w przepisie art. 253 §1 k.p.k., wspomnianej dyrektywy, kreującej obowiązek natychmiastowego uchylenia środka zapobiegawczego albo zamiany go na łagodniejszy, wówczas gdy wynika to z okoliczności sprawy. Jej realizacja ma na celu zapewnienie prawidłowego wykonywania środków zapobiegawczych, a więc ich stosowania tylko tak długo, jak jest to niezbędne w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. To ostatnie zaś oznacza stworzenie przez organ prowadzący to postępowanie takich warunków, by przebiegało ono w sposób określony przez ustawę procesową, mając na celu realizację tych celów procesu karnego, które są sformułowane w art. 2 §1 k.p.k.

Ta więc z faktu, że samo zastosowanie tymczasowego aresztowania mogło zostać ocenione jako niespełniające przesłanki „niewątpliwej niesłuszności” z art. 552 § 4 k.p.k., wcale nie wynika, że przesłanka ta nie występowała przez cały okres stosowania tego środka wobec A. M., a więc przez okres blisko 6 miesięcy, do dnia 5 kwietnia 2012 roku. Pod tym kątem Sąd pierwszej instancji nie dokonał zaś jakiejkolwiek analizy.

Zauważyć należy, że pomimo przeprowadzenia wielu dowodów jeszcze przed zatrzymaniem wnioskodawcy postępowanie przygotowawcze w jego sprawie po sprowadzeniu go do kraju trwało stosunkowo długo. Już po przesłuchaniu go w charakterze podejrzanego w dniu 9 stycznia 2012 roku należało poważnie zastanowić się, czy dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania nie wystarczające byłoby stosowanie wobec niego nieizolacyjnych środków zapobiegawczych. Wprawdzie A. M. nie wskazał wówczas stałego miejsca zamieszkania w Polsce, ale jednoznacznie zadeklarował, że będzie przebywał u swojej siostry do zakończenia postępowania. Oceniając zasadność stosowania tymczasowego aresztowania na tamtym etapie postępowania, należy też mieć na względzie, jaki był wówczas stan dowodowy sprawy i czy była spełniona ogólna przesłanka do stosowania środków zapobiegawczych z art. 249 §1 k.p.k., w szczególności, czy już wówczas treść zeznań pokrzywdzonej mogła nasuwać wątpliwości co do popełnienia przestępstwa przez A. M.. Bez względu natomiast na ocenę zeznań osoby pomawiającej wnioskodawcę śledztwo wcale nie musiało być przedłużane aż do 21 maja 2012 roku. Z uzasadnienia postanowienia o przedłużeniu tymczasowego wynika, że powodem tego było oczekiwanie na wyniki badań DNA materiału pobranego z pochwy pokrzywdzonej celem ustalenia, czy nie ma tam śladów biologicznych pozostawionych przez wnioskodawcę. Tymczasem A. M. słuchany w charakterze podejrzanego w dniu 8 marca 2012 roku stwierdził, że współżył seksualnie z pokrzywdzoną w dniu, w którym miało dojść, wedle jej relacji, do zgwałcenia. Przeprowadzenie zatem dowodu z badań śladów biologicznych było zatem zupełnie niepotrzebne. Dowód ten bowiem został przeprowadzony na okoliczność przyznaną przez osobę, przeciwko której toczyło się postępowanie karne. Wreszcie Sąd Okręgowy w Olsztynie, zmieniając w dniu 5 kwietnia 2012 roku postanowienie Sądu Rejonowego w Kętrzynie o przedłużeniu tymczasowego aresztowania, jednoznacznie wskazał w uzasadnieniu swojej decyzji, że brak było przesłanek szczególnych do dalszego stosowania wobec A. M. izolacyjnego środka zapobiegawczego, przy czym ta ocena odnosiła się do chwili, kiedy orzekał w tym przedmiocie sąd niższej instancji.

Z tych też względów konieczne było uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w Olsztynie do ponownego rozpoznania. Sąd ten powinien dokonać szczegółowej analizy akt prowadzonego przeciwko A. M. postępowania karnego właśnie pod kątem tego, czy przesłanka „niewątpliwej niesłuszności” nie występowała przez cały okres tymczasowego aresztowania. W przypadku zaś uznania, że na pewnym etapie tego postępowania tymczasowe aresztowanie wobec A. M. było „niewątpliwie niesłuszne,” należy ustalić na podstawie zebranych dowodów, jakie za ten okres „niewątpliwie niesłusznego” tymczasowego aresztowania powinno przysługiwać wnioskodawcy odszkodowanie i zadośćuczynienie.

Jeżeli chodzi o drugi zarzut apelacyjny, to jest on całkowicie bezprzedmiotowy, gdyż w zaskarżonym wyroku brak jest orzeczenia o zasądzeniu pełnomocnikowi wnioskodawcy kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu. O tych kosztach Sąd Okręgowy w Olsztynie orzekł postanowieniem z dnia 7 czerwca 2013 roku, a zażalenie na to orzeczenie zostało rozpoznane przez Sąd Apelacyjny w Białymstoku w dniu 12 lipca 2013 roku i w jego uzasadnieniu zostały przedstawione argumenty, dlaczego stanowisko pełnomocnika co do wysokość należnych mu kosztów jest zupełnie niezasadne.

Dodać należy, że brak było podstaw do uwzględnienia wniosku ustanowionego z urzędu pełnomocnika o zasądzenie mu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej za postępowanie odwoławcze. Pełnomocnik bowiem nie brał udziału w tym postępowaniu. Na rozprawę w Sądzie Apelacyjnym nie stawił się. Czynność zaś polegająca na sporządzeniu apelacji jest czynnością związaną jeszcze z postępowaniem pierwszoinstancyjnym.

Mając powyższe na względzie, Sąd Apelacyjny na podstawie art. 437 §2 k.p.k. orzekł jak w sentencji.

(...) (...)