Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 24 lutego 2015 r.

Sąd Okręgowy we Wrocławiu Wydział I Cywilny
w składzie:

Przewodniczący: SSO Aneta Fiałkowska – Sobczyk

Protokolant: Aneta Łokaj

po rozpoznaniu w dniu 24 lutego 2015 r. we Wrocławiu

sprawy z powództwa małoletniej E. R. (1) działającej przez przedstawiciela ustawowego – M. R.

przeciwko E. R. (2)

o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną ewentualnie o ustalenie nieważności umowy

I.  oddala powództwo główne i wzajemne;

II.  nie obciąża powódki kosztami procesu za I instancję.

Na oryginale właściwy podpis.

Sygn. akt I C 360/14

UZASADNIENIE

Małoletnia powódka E. R. (1) działająca przez przedstawiciela ustawowego – matkę M. R. w pozwie z dnia 03.03.2014 r. przeciwko pozwanej E. R. (2) wniosła o uznanie za bezskuteczną wobec powódki umowy sprzedaży nieruchomości położonej we W. przy ul. (...), zawartej pomiędzy pozwaną, a dłużnikiem R. R. w dniu 16.02.2013 r., z pokrzywdzeniem powódki jako przyszłej wierzycielki z tytułu zachowku.

W uzasadnieniu pozwu powódka wskazała, że w dniu 16.02.2013 r. pozwana, która była żoną R. R. i dłużnik - R. R., w domu przy ul. (...) we W., przed notariuszem P. K., zawarli umowę sprzedaży nieruchomości położonej we W. przy ul. (...), która to nieruchomość w dacie zawierania umowy była majątkiem odrębnym R. R..

W tej dacie małżonkowie na prawach ustawowej wspólności majątkowej byli właścicielami domu mieszkalnego przy ul. (...) we W. obciążonego hipoteką kaucyjną do kwoty 600 000 zł.

W tym samym dniu i miejscu spadkodawca A. R. sporządził notarialny testament, w którym do spadku powołał jako jedyną spadkodawczynię – swoją żonę – pozwaną. Powyższym testamentem spadkodawca odwołał swój wcześniejszy testament dnia 13.04.2011 r. , którego treści jednak powódka nie zna.

Małoletnia powódka jest jedynym dzieckiem R. R., który jednak nie utrzymywał z powódką kontaktów, a alimenty płacił na rzecz powódki na podstawie wyroku Sądu.

Jako podstawę prawną swojego żądania powódka powołała przepis art. 530 k.c. wskazując, że w chwili dokonywania zaskarżonej czynności prawnej dłużnik liczył się z tym, że powódka będzie jego przyszłą wierzycielką, dłużnik zdawał sobie sprawę ze skutków dokonanej czynności dla swego majątku i w chwili dokonywania czynności dłużnik działał z zamiarem pokrzywdzenia przyszłego wierzyciela, czyli powódki, co było jedynym celem dokonywanej czynności.

Skutkiem tej czynności prawnej było pomniejszenie wartości spadku, a przez to i pomniejszenie przysługującego powódce zachowku.

Przy czym pozwana wiedziała o wszystkich powyższych okolicznościach.

W odpowiedzi na pozew pozwana E. R. (2) wniosła o oddalenie powództwa w całości.

W uzasadnieniu swojego stanowiska pozwana w pierwszej kolejności podniosła brak legitymacji czynnej procesowej po stronie powódki, bowiem R. R. nie był dłużnikiem powódki.

Co prawda instytucja zachowku w polskim prawie cywilnym jest przewidziana do ochrony interesów osób najbliższych spadkobiercy ale roszczenie o zapłatę zachowku przysługuje względem spadkobierców testamentowych lub ustawowych i aktualizuje się z chwilą otwarcia spadku i z tą chwilą uprawniony do zachowku staje się wierzycielem w stosunku do spadkobiercy ustawowego lub testamentowego, który to zyskuje miano dłużnika.

Natomiast unormowanie art. 527 k.c. odnieść należy do dłużnika w znaczeniu materialno – prawnym, a więc takiej osoby, która zaciągnęła zobowiązanie, za które jest osobiście wobec wierzyciela odpowiedzialna całym swoim majątkiem i nie można odnieść instytucji skargi pauliańskiej do tego podmiotu, który nie wykazuje się tymi cechami.

Niezależnie od powyższego, z ostrożności procesowej, pozwana podniosła, że powódka nie wykazała przesłanek uzasadniających zastosowanie skargi pauliańskiej, bowiem nie wykazała, że sprzedaż nieruchomości przy ul. (...) we W. doprowadziła zmarłego R. R. do stanu niewypłacalności. Natomiast uwzględnienie powództwa z art. 527 k.c. jest możliwe tylko w razie istnienia związku przyczynowego pomiędzy zaskarżoną czynnością prawną dłużnika a jego niewypłacalnością.

Zaskarżona czynność stanowiła czynność sprzedaży nieruchomości za cenę 750 000 zł i nie sposób twierdzić, ze dokonanie owej czynności wpłynęła negatywnie na sytuację majątkową zmarłego.

Pozwana podkreśliła, że celem skargi pauliańskiej jest ochrona konkretnej wierzytelności wynikającej z konkretnego stosunku prawnego, stanowiąca przedmiot sądowej ochrony, a tym samym i przedmiot rozstrzygnięcia, a nie bliżej nie oznaczonego prawa powoda.

W piśmie procesowym z dnia 1 kwietnia 2014 r. powódka rozszerzyła powództwo zgłaszając żądanie ewentualne o stwierdzenie nieważności czynności prawnej polegającej na sprzedaży nieruchomości położonej we W. przy ul. (...), na podstawie art. 58 §1 k.c., gdyż czynność ta miała na celu obejście ustawy tj. przepisów o darowiźnie (art. 991 k.c. i nast.).

Z ostrożności procesowej powódka wniosła o stwierdzenie, że powyższa umowa była pozorna i czynność ta jest dotknięta wadą oświadczenia woli (art. 83 k.c.).

W uzasadnieniu żądania ewentualnego powódka wskazała, że umowa sprzedaży nieruchomości zawarta pomiędzy pozwaną i R. R. w rzeczywistości była umową darowizny i została zawarta jedynie po to aby powódka nie mogła wartości tej darowizny doliczyć do masy spadkowej, a tym samym aby zmniejszyć roszczenie powódki z tytułu zachowku.

Przy czym o tym, że powódka będzie uprawniona do zachowku zarówno spadkodawca, jak i pozwana wiedzieli. Szczególnie, że tego samego dnia co zawarto umowę sprzedaży nieruchomości, spadkodawca sporządziła testament, w którym do spadku powołała jedynie pozwaną.

Jednocześnie powódka wskazała, że ma interes prawny w domaganiu się ustalenia, bowiem powstała wątpliwość co do istnienia umowy sprzedaży, a nie umowy darowizny. Interes prawny powódki in concreto polega na obiektywnej niepewności prawa powódki z przyczyn faktycznych i prawnych. Przy czym jest to niepewność obiektywna, rozumiana jako rozumna ocena sytuacji, a nie tylko odczucie powódki.

Dodatkowo powódka wskazała, że w dacie zawarcia umowy sprzedaży pozwana nie dysponowała środkami stanowiącymi jej majątek odrębny aby zapłacić cenę za nieruchomość.

Powódka podkreśliła również, z ostrożności procesowej, że zawarta umowa sprzedaży nieruchomości przy ul. (...) we W. była umową pozorną, zawartą w istocie dla ukrycia umowy darowizny zawartej pomiędzy małżonkami.

Sąd ustalił następujący stan faktyczny:

Powódka E. R. (1) jest jedynym dzieckiem R. R., który zmarł w dniu (...) r.

(okoliczności bezsporne);

W dniu 16 lutego 2013 r. R. R. zawarł ze swoją żoną E. R. (2) umowę sprzedaży nieruchomości położonej we W. przy ul. (...) za cenę 750 000 zł. Powyższa nieruchomość stanowiła majątek odrębny R. R..

( dowód: akta i dokumenty księgi wieczystej kw nr (...));

Tego samego dnia R. R. sporządziła testament, w którym odwołał testament i do całości spadku powołał swoją drugą żonę E. R. (2).

(dowód: odpis testamentu notarialnego k. 15 i 16).

Sąd zważył, co następuje:

Powództwo, zarówno główne jaki i ewentualne, nie mogło być uwzględnione.

W rozpoznawanej sprawie powódka domagała się uznana za bezskuteczną w stosunku do niej umowy sprzedaży nieruchomości położonej we W. przy ul. (...) zawartej pomiędzy pozwaną E. R. (2) i R. R., ewentualnie stwierdzenia nieważności tej umowy.

Domagając się uznania za bezskuteczną umowy powódka powoływała się na treść art. 530 k.c., który stanowi, że przepisy artykułów poprzedzających stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy dłużnik działał w zamiarze pokrzywdzenia przyszłych wierzycieli. Jeżeli jednak osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową odpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną tylko wtedy, gdy osoba trzecia o zamiarze dłużnika wiedziała.

Powyższy przepis odwołuje się przede wszystkim do treści art 527 § 1 k.c., zgodnie z którym gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.

Jednocześnie powódka wskazywała, że dłużnik – spadkodawca R. R. w chwili dokonywania zaskarżonej czynności prawnej, wiedział, ze powódka jest jego przyszłą wierzycielską z tytułu zachowku, jako jego córka i zdawał sobie sprawę ze skutków swojej czynności prawnej.

Podkreślić jednak należy, co słusznie zauważyła pozwana w odpowiedzi na pozew, że spadkodawca nie jest dłużnikiem swojego spadkobiercy z tytułu zachowku. Dłużnikiem, ewentualnie przyszłym dłużnikiem, jest spadkobierca ustawowy, testamentowy lub osoba, która otrzymała darowiznę od spadkodawcy zaliczaną do masy spadkowej.

Już choćby z tego powodu stan faktyczny wskazany przez powódkę nie może być podstawą uwzględnienia powództw opartego na wyżej cytowanych przepisach art. 525 k.c. i nast. Aby ostatecznie zobrazować brak zasadności powoływania się na tą regulację prawną trzeba przypomnieć jakiemu celowi mają służyć roszczenia ze skargi pauliańskiej.

Wierzyciel, względem którego czynność prawna dłużnika została uznana za bezskuteczną może z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej dochodzić zaspokojenia swojej wierzytelności przeciwko dłużnikowi z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły.

Natomiast celem powódki jest uzyskanie zachowku, bądź też wyższego zachowku, po zmarłym R. R..

Z tych też przyczyn żądanie główne powódki nie mogło być uwzględnione.

Należy jeszcze w tym miejscu wspomnieć, mając na uwadze, że sąd nie jest związany podstawą prawną roszczenia, iż żądanie uznania umowy za bezskuteczną przewiduje jeszcze przepis art. 59 k.c.

Powołany wyżej przepis stanowi, że w razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna.

Niemniej jednak, nawet gdyby przepis ten mógł znaleźć zastosowanie do stanu faktycznego podawanego przez powódkę, to jak stanowi zd. drugie przepisu art. 59 k.c., uznania umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia.

Termin roczny przewidziany w tym przepisie jest terminem zawitym prawa materialnego, którego bieg zaczyna się od chwili zawarcia umowy, której wykonanie czyni, całkowicie lub częściowo, niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej. Z chwilą upływu tego terminu roszczenie niedochodzone wygasa.

Kwestionowana umowa sprzedaży została zawarta w dniu 16.02.2013 r., a pozew w niniejszej sprawie został złożony w dniu 3 marca 2014 r., a zatem po upływie roku od dnia zawarcia umowy.

Tym samym, wobec bezzasadności żądania głównego Sąd zobowiązany był rozpoznać żądanie ewentualne o stwierdzenie nieważności kwestionowanej umowy sprzedaży.

Powyższe żądanie znajduje swoje oparcie przede wszystkim w treści art. 189 k.c., który stanowi, że powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny.

Zatem w pierwszej kolejności rozważyć należy, czy powódka ma interes prawny w domaganiu się ustalenia nieważności umowy sprzedaży z dnia 16.02.2013 r.

W uzasadnieniu żądania ewentualnego powódka wskazała, że ma interes prawny w domaganiu się ustalenia, bowiem powstała wątpliwość co do istnienia umowy sprzedaży, a nie umowy darowizny. Interes prawny powódki in concreto polega na obiektywnej niepewności prawa powódki z przyczyn faktycznych i prawnych. Przy czym jest to niepewność obiektywna, rozumiana jako rozumna ocena sytuacji, a nie tylko odczucie powódki.

Niemnie jednak, jak powszechnie przyjmuje się interes prawny zachodzi, jeżeli sam skutek, jaki wywoła uprawomocnienie się wyroku ustalającego, zapewni powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów, czyli definitywnie zakończy spór istniejący lub prewencyjnie zapobiegnie powstaniu takiego sporu w przyszłości. Przy czym orzecznictwo ustaliło zasadę, że nie ma interesu prawnego ten, kto może poszukiwać ochrony prawnej w drodze powództwa o zasądzenie świadczeń pieniężnych (np. gdy dług stał się już wymagalny) lub niepieniężnych (np. gdy prawo własności zostało już naruszone przez pozbawienie lub zakłócenie posiadania w rozumieniu art. 222 § 1 lub 2 k.c.).

Mając na uwadze powyższe wskazać należy, że w świetle przedstawionych przez powódkę okoliczności sprawy powódce obecnie przysługuje dalej idące roszczenie tj. o zapłatę z tytułu zachowku po zmarłym spadkodawcy R. R.. Właśnie w sprawie o zachowek Sąd będzie ustalał masę spadkową po zmarłym R. R., a tym samym rozważał czy kwestionowana przez powódkę umowa sprzedaży z dnia 16.02.2013 r. jest ważna, czy też nieruchomość będąca przedmiotem sprzedaż wchodzi w skład spadku po zmarłym, ewentualnie czy wartość tej nieruchomości podlega doliczeniu do spadku jako wartość przedmiotu darowizny (art. 991 k.c. i nast.).

Tym samym trzeba przyjąć, że powódka nie ma interesu prawnego w domaganiu się ustalenia nieważności umowy sprzedaży nieruchomości położonej we W. przy ul. (...), dlatego też powództwo ewentualne o ustalenie również należało oddalić.

Przy czym, mając na uwadze wyżej wyrażoną ocenę prawną żądań powódki, Sąd oddalił, w punkcie III postanowienia z dnia 24.02.2015 r., wnioski dowodowe zgłoszone przez strony, poza dowodami dopuszczonymi w punkcie II postanowienia z dnia
4.02.2015 r., jako nie mające istotnego znaczenia dla rozstrzygnięcia niniejsze sprawy.

Z podanych wyżej przyczyn i na podstawie powołanych przepisów prawa orzeczono jak w punkcie I sentencji wyroku.

Orzeczenie o kosztach procesu w punkcie II sentencji wyroku wydano w oparciu o przepis art. 102 k.p.c., który stanowi, że w wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko część kosztów albo nie obciążać jej w ogóle kosztami.

Mając na uwadze, że powódka która przegrała niniejszą sprawę w całości, jest małoletnia (obecnie nie ma jeszcze ukończonych 16 lat) oraz kierując się jej sytuacją rodzinną i majątkową, która była również podstawą do zwolnienia powódki od kosztów sądowych w całości, Sąd uznał, że powódka zasługuje na zastosowanie wobec niej wyżej cytowanego przepisu art. 102 k.p.c. i nie obciążanie jej kosztami procesu poniesionymi przez stronę przeciwną.