Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CK 214/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 listopada 2004 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Tadeusz Żyznowski
Protokolant Maryla Czajkowska
w sprawie z powództwa A.K.
przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej Lokatorsko - Własnościowej
"O." oraz H.P.
o przyjęcie w poczet członków, zawarcie umowy o ustanowienie
spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego i ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 10 listopada 2004 r.,
kasacji powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 29 października 2003 r., sygn. akt .[...],
1) oddala kasację;
2) zasądza od powódki na rzecz pozwanych kwotę 1800 zł (jeden
tysiąc osiemset) tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 30 grudnia 2002 r. Sąd Okręgowy w P. oddalił powództwo
A.K., skierowane przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej Lokatorsko-Własnościowej
„O.” i H.P. o przyjęcie w poczet członków pozwanej Spółdzielni i nakazanie jej
zawarcia z powódką umowy o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do
lokalu mieszkalnego nr [...]/2 w P. oraz o ustalenie, że przydział tego lokalu
dokonany na rzecz pozwanej H.P. jest nieaktualny.
Zaskarżonym wyrokiem z dnia 29 października 2003 r. Sąd Apelacyjny
oddalił apelację powódki od powyższego orzeczenia.
Sądy obu instancji ustaliły między innymi, iż sporny lokal został w dniu
4 października 1988 r. przydzielony przez pozwaną Spółdzielnię na warunkach
spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu matce powódki M.M., która była
członkiem Spółdzielni. W przydziale, jako osoby uprawnione do zamieszkania,
wymieniona była także powódka, jej mąż oraz jej małoletnia córka i osoby te, a
później także druga córka powódki, zamieszkiwały wraz z M.M. w przydzielonym
mieszkaniu. W wyniku nieporozumień między matką i córką oraz zięciem, a także
okresowego pozostawania powódki bez pracy, powódka płaciła matce tylko połowę
kosztów utrzymania mieszkania, a następnie przez kilka lat nie płaciła żadnych
należności z tego tytułu. M.M., utrzymująca się z emerytury, nie miała
wystarczających środków na opłaty czynszowe i narastało z tego tytułu zadłużenie
dochodzone przez Spółdzielnię sądownie i ściągane w drodze egzekucji
komorniczej. Z powodu istniejącego zadłużenia Spółdzielnia rozpoczęła procedurę
wykluczenia M.M. z członkostwa. Powódka porozumiała się z matką i zobowiązała
się spłacić zadłużenie czynszowe, zaś M.M. złożyła oświadczenie o zrzeczeniu się
na jej rzecz prawa do wkładu spornego lokalu i wystąpieniu ze Spółdzielni, jeżeli
córka zostanie przyjęta w poczet członków i zostanie jej przydzielony sporny lokal.
Pozwana Spółdzielnia wyraziła na to zgodę pod warunkiem spłaty zadłużenia.
3
Powódka nie spłaciła żadnych kwot i Spółdzielnia ponownie rozpoczęła procedurę
wykluczenia M.M. W lutym 2000 r. M.M. porozumiała się z pozwaną H.P. co do
zamiany mieszkań spółdzielczych, przysługujących każdej z nich i obie złożyły w
tym przedmiocie wnioski do Spółdzielni o wyrażenie zgody. Obie Spółdzielnie
wyraziły zgodę i w dniu 6 marca 2000 r. pozwana H.P. wpłaciła na konto pozwanej
Spółdzielni kwotę 16 063,38 zł., jako spłatę zadłużenia M.M. oraz złożyła deklarację
członkowską i wniosek o przydział spornego lokalu. W dniu 7 marca 2000 r. M.M.
złożyła oświadczenie o rezygnacji z członkostwa w pozwanej Spółdzielni oraz o
zrzeczeniu się prawa do wkładu i mieszkania na rzecz H.P. w związku z zamianą
mieszkań. W dniu 13 marca 2000 r. H.P. została przyjęta w poczet członków
Spółdzielni i przydzielono jej na warunkach lokatorskich prawo do spornego
mieszkania, które na jej wniosek zostało w dniu 25 lipca 2000 r. przekształcone na
własnościowe. M.M. wyprowadziła się ze spornego lokalu w dniu 22 marca 2000 r.,
została przyjęta w poczet członków Spółdzielni Mieszkaniowej „P.” i w dniu 24
października 2000 r. Spółdzielnia ta dokonała na jej rzecz przydziału na warunkach
lokatorskich prawa do lokalu mieszkalnego nr [...]/131 przy ul. J. Powódka złożyła
w dniu 29 marca 2000 r. wniosek do pozwanej Spółdzielni w trybie art. 221 § 1
prawa spółdzielczego o przyjęcie jej w poczet członków i przydział spornego lokalu.
Spółdzielnia odmówiła z uwagi na nabycie prawa do lokalu przez pozwaną P. w
wyniku dokonanej zamiany mieszkań.
W oparciu o powyższe ustalenia Sąd Okręgowy uznał, że w sytuacji, gdy
doszło do skutecznej zamiany mieszkań spółdzielczych w warunkach zagrożenia
członka wykluczeniem z powodu zaległości czynszowych, których powstanie
zawiniła także osoba bliska, mieszkająca z członkiem i które w wyniku zamiany
zostały spłacone, nie powstaje w ogóle dla osoby bliskiej roszczenie przewidziane
w art. 221 § 1 prawa spółdzielczego, bowiem prawo do lokalu nabywa osoba,
z którą członek dokonał zamiany. Niezależnie od tego Sąd Okręgowy stwierdził, iż
nawet gdyby uznać, że roszczenie z art. 221 § 1 prawa spółdzielczego także
w takiej sytuacji powstaje, to roszczenie powódki w tym przedmiocie powinno ulec
oddaleniu, jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, ze względu na
okoliczności w jakich doszło do powstania zadłużenia czynszowego i zamiany
mieszkań.
4
Sąd Apelacyjny oddalając apelację powódki podzielił stanowisko Sądu
pierwszej instancji co do braku po stronie osoby bliskiej członka Spółdzielni
roszczenia przewidzianego w art. 221 § 1 prawa spółdzielczego w sytuacji tzw.
spółdzielczej zamiany mieszkań typu lokatorskiego, w wyniku której osoba, która
dokonała z członkiem takiej zamiany nabywa prawo do lokalu będącego
przedmiotem zamiany, a dla osoby bliskiej roszczenie z art. 221 § 1 pr. spółdz. nie
powstaje i powinna ona wraz z byłym członkiem opuścić mieszkanie.
Z tych względów uznał także za prawidłowy i skuteczny przydział spornego
lokalu dokonany na rzecz pozwanej H.P.
W kasacji od powyższego wyroku opartej na obu podstawach wskazanych
w art. 3931
k.p.c. powódka w ramach pierwszej podstawy zarzuciła naruszenie art.
9 ust. 3 oraz art. 15 ust. 2 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach
mieszkaniowych przez uznanie zbycia spółdzielczego lokatorskiego prawa do
lokalu za ważne oraz nie uwzględnienie roszczenia powódki o przyjęcie w poczet
członków i przydział mieszkania spółdzielczego, mimo spełnienia wszystkich
przesłanek ustawowych, a także naruszenie art. 15 ust. 4 ust. 4 ustawy
o spółdzielniach mieszkaniowych w związku z art. 58 § 1 k.c. przez odmowę
stwierdzenia nieważności przydziału spornego lokalu dokonanego na rzecz
pozwanej H.P. oraz naruszenie art. 5 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie i
nadanie zasadom współżycia społecznego znaczenia odmiennego niż powszechnie
akceptowane.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej zarzuciła naruszenie art. 299 k.p.c.
przez odmowę dopuszczenia dowodu z przesłuchania świadka oraz dokonanie
ustaleń całkowicie niezgodnych ze stanem faktycznym, z naruszeniem zasady
„prawdy materialnej”.
W oparciu o powyższe wnosiła o uchylenie zaskarżonego wyroku
i poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego oraz przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach procesu należnych powódce
za wszystkie instancje.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Pozbawione skuteczności są zarzuty oparte na drugiej podstawie kasacyjnej.
W jej ramach jako naruszony powołany został jedynie przepis art. 299 k.p.c., który
dotyczy dowodu z przesłuchania stron i stanowi, że jeżeli po wyczerpaniu środków
dowodowych lub w ich braku pozostały nie wyjaśnione fakty istotne dla
rozstrzygnięcia sprawy, sąd dla wyjaśnienia tych faktów zarządzi dowód
z przesłuchania stron. Żadną miarą przepis ten nie może zostać naruszony przez
sąd w sposób wskazany w kasacji, a więc przez odmowę dopuszczenia dowodu
z przesłuchania świadka. Wobec nie wskazania przez skarżącą właściwego
przepisu kodeksu postępowania cywilnego, który mógł zostać naruszony przez
odmowę dopuszczenia zgłoszonego dowodu z zeznań świadka, kasacyjny zarzut
sformułowany w tym przedmiocie musi pozostać poza oceną merytoryczną Sądu
Najwyższego i być uznany za bezskuteczny.
Tak samo należy ocenić także pozostałe zarzuty oparte na drugiej podstawie
kasacyjnej, a to wobec nie wskazania żadnych naruszonych przepisów
procesowych. Zgodnie z art. 3931
k.p.c. prawidłowe przedstawienie podstaw
kasacyjnych polega na wskazaniu naruszonych przepisów prawa i wyjaśnieniu na
czym polegało ich naruszenie. Samo stwierdzenie, iż sąd dokonał ustaleń
niezgodnych ze stanem faktycznym oraz naruszył „zasadę prawdy materialnej”, bez
wskazania naruszonych w ten sposób, określonych przepisów postępowania, nie
spełnia wymogów art. 3931
pkt. 2 k.p.c., pomijając to, że po uchyleniu paragrafu
drugiego przepisu art. 3 k.p.c. przewidziana w nim zasada prawdy materialnej
a w istocie zasada prawdy obiektywnej przestała być jedną z zasad, których
stosowanie obciążałoby sąd z urzędu.
Z tych wszystkich względów nieskuteczna jest podstawa kasacji oparta na
zarzutach naruszenia przepisów postępowania, co oznacza, że przy ocenie
kasacyjnych zarzutów naruszenia prawa materialnego Sąd Najwyższy związany
jest podstawą faktyczną ustaloną w sprawie przez Sąd Apelacyjny. Skoro zatem
poza tymi ustaleniami znalazły się powoływane w kasacji okoliczności faktyczne
związane z pośrednictwem Biura Obrotu Nieruchomościami „P.” przy
przedmiotowej zamianie mieszkań, fakt prowadzenia dochodzenia przeciwko
właścicielce tego Biura, wcześniejsze kontakty pozwanej Spółdzielni z Biurem,
a także okoliczności takie jak uchylenie przez Sąd uchwały walnego zgromadzenia
6
pozwanej Spółdzielni o powołaniu rady nadzorczej, wynik sprawy sądowej
o eksmisję innego członka Spółdzielni, twierdzenia o nie dojściu do skutku zamiany
spornego lokalu pomiędzy M.M. a H.P. i nie przydzieleniu M.M. mieszkania przy ul.
J. oraz o wynajęciu dla niej innego lokalu, jak również wszystkie wskazane w
kasacji okoliczności odnoszące się do właściwej postawy powódki, jako córki i
osoby zajmującej mieszkanie spółdzielcze - muszą także znaleźć się poza oceną
Sądu Najwyższego, jako nie przyjęte przez Sąd Apelacyjny do podstawy faktycznej
rozstrzygnięcia, czego kasacja skutecznie nie podważyła. W tej sytuacji jedynie na
marginesie można stwierdzić, że większości z tych okoliczności powódka nawet nie
próbowała udowodnić, być może dlatego, że miała świadomość, iż nie są one
istotne dla rozstrzygnięcia sprawy.
Przechodząc do oceny zarzutów opartych na pierwszej podstawie kasacyjnej
trzeba stwierdzić, że zarzut naruszenia art. 5 k.c. jest bezprzedmiotowy skoro Sąd
Apelacyjny przepisu tego nie zastosował. To jedynie Sąd pierwszej instancji
wskazał jako drugą, ewentualną podstawę oddalenia powództwa, także
sprzeczność żądania powódki z zasadami współżycia społecznego. Natomiast Sąd
Apelacyjny nie powołał się na taką podstawę prawną orzeczenia, uznając jedynie,
że oddalenie powództwa uzasadnione jest tylko nie istnieniem po stronie powódki
roszczenia z art. 221 § 1 pr. spółdz. w sytuacji, gdy doszło do tzw. spółdzielczej
zamiany mieszkań. Kasacja jest środkiem odwoławczym od orzeczenia Sądu
drugiej instancji a zatem tylko ocena prawna tego Sądu, a nie przytaczana jedynie
w jego uzasadnieniu ocena Sądu pierwszej instancji, może być przedmiotem
zarzutów kasacyjnych. Stąd też kasacyjny zarzut naruszenia przez Sąd Apelacyjny
art. 5 k.c. nie znajduje żadnych podstaw i musi być uznany za nieskuteczny.
Przed przystąpieniem do oceny pozostałych zarzutów zgłoszonych
w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej trzeba wskazać, co słusznie podkreśliły
Sądy obu instancji, że zdarzenia, z których powódka wywodzi swoje roszczenie
zgłoszone w pozwie, miały miejsce w 2000 r., a zatem, zgodnie z zasadą lex reto
non agit, do ich oceny mają zastosowanie przepisy prawa materialnego
obowiązujące w tym czasie a nie w chwili wniesienia pozwu lub wyrokowania, o ile
nowe przepisy nie stanowią inaczej, albo o ile ich wsteczne działanie nie wynika
z ich celu. Powoływana w kasacji ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach
7
mieszkaniowych (j.t: Dz. U. z 2003 r., Nr 119 poz. 1116 ze zm.) weszła w życie
z dniem 23 kwietnia 2001 r. W przepisach przejściowych zawiera regulacje
międzyczasowe w odniesieniu do wielu różnych instytucji w niej przewidzianych, nie
zawiera natomiast takiej regulacji w odniesieniu do roszczeń zawartych w dawnym
art. 221 pr. spółdz. z 1982 r. a obecnie w art. 15 usm. Oznacza to, iż stosuje się do
nich przepisy obowiązujące w dacie zaistnienia zdarzeń, z których roszczenia te się
wywodzą a więc do roszczenia powódki mają zastosowanie przepisy art. 221 pr.
spółdz. oraz pozostałe przepisy tego prawa w brzmieniu obowiązującym w dacie
ustania członkostwa M.M. w pozwanej Spółdzielni. Te przepisy będą zatem
przedmiotem analizy i wykładni Sądu Najwyższego, nie zaś przepisy wskazane w
kasacji, która błędnie powołuje przepisy ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych,
nie mające zastosowania w sprawie. Nie ma to istotnego znaczenia dla
merytorycznej oceny zarzutów kasacji, bowiem w zakresie, jaki może mieć
zastosowanie w sprawie, treść odpowiednich przepisów prawa spółdzielczego z
1982. i ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych jest taka sama.
Bezzasadny jest zarzut naruszenia art. 9 ust. 3 usm, stanowiącego
odpowiednik art. 218 § 1 pr. spółdz., z którego wynika zasada niezbywalności
spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego. Zasada ta,
obowiązująca bezwzględnie, nie dopuszcza możliwości przeniesienia tego prawa
na inną osobę w wyniku cywilnoprawnych czynności translatywnych między
członkiem spółdzielni a osobą trzecią. Nie stoi natomiast na przeszkodzie
dokonaniu tzw. spółdzielczej zamiany mieszkań, o ile przepisy ustawy lub statutu
możliwość taką przewidują. Bez wątpienia możliwość taką dopuszczał art. 212 pr.
spółdz. a obecnie art. 8 usm., odsyłające w tym zakresie do postanowień statutów,
co znalazło odbicie w § 35 statutu pozwanej Spółdzielni.
Spółdzielcza zamiana mieszkań polega na tym, że na podstawie
porozumienia dwu członków, którym przysługuje spółdzielcze prawo do lokalu,
także typu lokatorskiego, zrzekają się oni tych praw na rzecz spółdzielni pod
warunkiem ich przydziału kontrahentowi porozumienia, któremu przekazują
wzajemnie prawo do wkładu, mające charakter zbywalny. Jak wskazał Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 5 maja 1989 r. II CR 155/89 (OSP 1990/7/270) taka
zamiana jest dopuszczalna także w sytuacji, gdy dokonujący jej członkowie należą
8
do różnych spółdzielni. Konieczna jest wówczas zgoda obu spółdzielni, a także
rezygnacja przez uczestników porozumienia z członkostwa i przyznanie go
każdemu z nich w drugiej spółdzielni. Taką regulację przewiduje także wspomniany
§ 35 statutu pozwanej Spółdzielni.
Prawidłowo zatem Sąd Apelacyjny przyjął dopuszczalność dokonania
zamiany mieszkań pomiędzy M.M. a pozwaną H.P.
Nie doszło także do naruszenia art. 221 § 1 pr. spółdz., którego
odpowiednikiem jest powołany w kasacji art. 15 § 2 usm. Przepisy te przyznają
osobom bliskim, zamieszkałym razem z członkiem spółdzielni, roszczenie o ich
przyjęcie w poczet członków i dokonanie przydziału zajmowanego mieszkania
(obecnie zawarcie umowy o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do
lokalu) w wypadku wygaśnięcia przysługującego członkowi lokatorskiego prawa do
lokalu w wyniku ustania członkostwa. Bez wątpienia rację ma skarżąca, wskazując
na bezwzględnie obowiązujący charakter tego uprawnienia osoby bliskiej, które
powstaje co do zasady w wypadku ustania członkostwa w każdy ze sposobów
przewidzianych w prawie spółdzielczym, a jego powstanie mogą wyłączać jedynie
okoliczności przewidziane w ustawie lub opartym na niej statucie. Rzecz jednak
w tym, że właśnie postanowienia statutu, mające oparcie we wskazanych wyżej
przepisach ustawowych, dopuszczające możliwość tzw. spółdzielczej zamiany
mieszkań, stanowią podstawę wyłączającą powstanie w takiej sytuacji dla osoby
bliskiej roszczenia przewidzianego w art. 221 § 1 pr. spółdz., skoro dopuszczenie
takiego roszczenia niweczyłoby ustawowe prawo członka do spółdzielczej zamiany
mieszkań.
Osoba bliska może mieć tylko prawa pochodne od członka i tylko o tyle, o ile
członek, w ramach swoich uprawnień, nie rozdysponował nimi w taki sposób, że
skutecznie przeszły one na inny podmiot. Skoro członek spółdzielni, zgodnie
z przysługującym mu prawem przewidzianym w ustawie i statucie, dokonał zamiany
swojego prawa do lokalu na prawo do innego lokalu, w związku z czym utracił
członkostwo i lokatorskie prawo do lokalu, uzyskując je jednocześnie w innej
spółdzielni, to dla jego osób bliskich nie powstaje roszczenie z art. 221 § 1 pr.
spółdz. Przyznanie w takiej sytuacji osobom bliskim tego roszczenia niweczyłoby
9
bowiem sens i cel tzw. spółdzielczej zamiany mieszkań, skoro prawo do
członkostwa i lokalu musiałoby, mimo zamiany, przypaść osobom bliskim a nie
kontrahentowi zamiany. Prowadziłoby to także do przyznania osobom bliskim
w istocie większych uprawnień niż członkowi spółdzielni, od którego wywodzą oni
swoje prawa. Obrazuje to jasno stan faktyczny rozpoznawanej sprawy. Członek
spółdzielni M.M. dysponująca, w istocie dla potrzeb rodziny powódki, mieszkaniem
przekraczającym zarówno potrzeby, jak i możliwości płatnicze jej samej i nie
uzyskująca od powódki wystarczającego udziału finansowego, została
doprowadzona do sytuacji, w której realnie groziło jej wykluczenie ze Spółdzielni
i eksmisja z lokalu. Gdyby do tego doszło, powódka zgodnie z art. 221 pr. spółdz.
mogłaby nabyć prawo do tego lokalu i członkostwo w spółdzielni, a uzyskanie tych
praw odbyłby się niewątpliwie kosztem członka spółdzielni. Nie można w takiej
sytuacji pozbawić członka możliwości dokonania tzw. spółdzielczej zamiany
mieszkań, w wyniku której zlikwidowane zostało jego zadłużenie wobec spółdzielni,
a on sam uzyskał prawo do innego lokalu, odpowiadającego jego potrzebom
i możliwościom płatniczym. Niewątpliwie zaś przyznanie jego osobom bliskim
w takich warunkach roszczenia z art. 221 § 1 pr. spółdz., faktycznie
uniemożliwiałoby dokonanie zamiany, pozbawiając członka tego ustawowego
i statutowego uprawnienia i stawiając go w gorszej sytuacji prawnej, niż jego osoby
bliskie, których uprawnienie do lokalu jest jedynie pochodną praw członka i zależy
od jego woli. Z tych wszystkich względów należy uznać, że w sytuacji, gdy zgodnie
z postanowieniami statutu spółdzielni, doszło do tzw. spółdzielczej zamiany
mieszkań typu lokatorskiego, dla osób bliskich członka spółdzielni nie powstaje
roszczenie przewidziane w art. 221 § 1 pr. spółdz. Prawo do uzyskania
członkostwa i lokalu przechodzi wówczas na kontrahenta zamiany.
Dlatego za bezzasadne należy uznać także zarzuty kasacji odnoszące się do
nieważności przydziału spornego lokalu na rzecz pozwanej H.P., niezależnie od
wadliwie sformułowanego roszczenia i nieprawidłowo powołanej podstawy prawnej
tego zarzutu.
Biorąc wszystko pod uwagę Sąd Najwyższy na podstawie art. 39312
k.p.c.
oddalił kasację jako bezzasadną.
10