Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CK 451/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 stycznia 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Maria Grzelka
SSN Tadeusz Żyznowski
w sprawie z powództwa (…)Korporacji Budowlanej Spółki z o. o. w O.
przeciwko (...) Bank Spółce Akcyjnej w W. I Oddziałowi w O.
o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 13 stycznia 2005 r.,
kasacji strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 29 kwietnia 2004 r.,
sygn. akt I ACa (…),
oddala kasację i zasądza od powódki na rzecz pozwanego kwotę 3600 (trzy
tysiące sześćset) zł tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powódka (..) Korporacja Budowlana Spółka z o.o. w O. wystąpiła przeciwko (...)
Bank S.A. w W. I Oddział w O. z powództwem o pozbawienie wykonalności bankowego
tytułu egzekucyjnego z dnia 15 listopada 2000 r. nr (...) zaopatrzonego w klauzulę
wykonalności postanowieniem Sądu Rejonowego w O. z dnia 15 listopada 2000 r I Co
(...) opiewającego na kwotę 2 764 378,78 zł, z ustawowymi odsetkami od dnia 15
listopada 2000 r do dnia zapłaty.
2
Pozwany Bank wniósł o oddalenie powództwa i podniósł, że w postępowaniu
upadłościowym syndyk sprzedał nieruchomości powodowej spółki położone w O. przy ul
M. i S. obciążone hipotecznie na jego rzecz z tytułu przedmiotowych kredytów . W dniu
31 października 2002 r upadły zawarł układ z wierzycielami nieuprzywilejowanymi i po
uprawomocnieniu się postanowienia zatwierdzającego układ, środki pochodzące ze
sprzedaży tych nieruchomości w kwocie 2 816 692 zł zostały mu przekazane. Kwota ta
wyczerpywała w całości wierzytelności Banku umieszczone na zatwierdzonej przez
sędziego komisarza postanowieniem z dnia 14 września 2002 r. liście wierzytelności, na
której jako suma zgłoszona przez Bank figurowała kwota 2 809 724,17 zł (suma główna
2 712 439,37 zł i odsetki 97 284,80 zł) i która w całości została uznana. Według
stanowiska Banku przekazana kwota zaspokoiła należności główne i część odsetek.
Pozostały do ściągnięcia odsetki ustawowe od daty ogłoszenia upadłości do chwili
spłaty tj. kwota 503 928,12 zł od kredytu obrotowego i kwota 713 330,97 zł od kredytu w
rachunku bieżącym. Odsetki te, których powódka odmówiła uiszczenia, są przedmiotem
postępowania egzekucyjnego wszczętego na podstawie bankowego tytułu
egzekucyjnego z dnia 15 listopada 2000 r., w którym egzekucja została ograniczona
przez wierzyciela do kwoty 400 000 zł.
Wyrokiem z dnia 10 grudnia 2003 r. Sąd Okręgowy w O. powództwo oddalił.
Według ustaleń tego Sądu strony w dniu 14 grudnia 1999 r. zawarły umowę o kredyt
obrotowy w wysokości 1 500 000 do końca listopada 2002 r., którego zabezpieczeniem
a także należności z nim związanych, były hipoteki umowne ustanowione na należących
do kredytobiorcy prawach użytkowania wieczystego nieruchomości położonych w O.
przy ul. T., M. i S. Hipoteki te zabezpieczały wierzytelność Banku na łączną kwotę 1 500
000 zł. Na prawie użytkowania wieczystego powódki nieruchomości położonej w O. przy
ul. T. objętym księgą wieczystą nr (...) była to hipoteka umowna w kwocie 500 000 zł z
odsetkami według zmiennej stopy procentowej, która na dzień zawarcia umowy
stanowiła 19,90% w stosunku rocznym.
W dniu 6 stycznia 2000 r. strony zawarły umowę kredytu w rachunku bieżącym w
maksymalnej wysokości do 1 500 000 zł, do dnia 15 grudnia 2000 r., którego spłatę
zabezpieczyły trzy hipoteki kaucyjne do kwoty 1 000 000 zł ustanowione na prawach
użytkowania wieczystego tych samych nieruchomości powódki. Na prawie użytkowania
wieczystego nieruchomości położonej w O. przy ul. T. objętej Księgą wieczystą nr (...)
była to hipoteka umowna kaucyjna w kwocie do 1 000 000 zł na zabezpieczenie kredytu
w rachunku bieżącym, podlegającego spłacie do dnia 15 grudnia 2000 r.
3
Wobec nie dotrzymania warunków spłaty kredytów Bank w dniu 7 listopada 2000
r. wypowiedział umowy kredytowe i wezwał powodową spółkę do uiszczenia całej
należności w kwocie 2 776 222,72 zł wraz z odsetkami. W dniu 15 listopada 2000 r. Sąd
Rejonowy w O. nadał klauzulę wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu co do
ogólnego zadłużenia na datę wystawienia tytułu w kwocie 2 703 596,82 zł oraz
ustawowych odsetek od tej kwoty od dnia 15 listopada 2000 r. tj. od dnia wystawienia
tytułu egzekucyjnego.
W dniu 27 grudnia 2000 r. Sąd Rejonowy w O. ogłosił upadłość strony
powodowej, a postanowieniem Sędziego komisarza z dnia 11 października 2002 r.
upadły został dopuszczony do układu z wierzycielami. Układ ten został zatwierdzony
postanowieniem Sądu Rejonowego w O. z dnia 8 listopada 2002 r. Przewidywał on
pełne zaspokojenie wierzytelności uprzywilejowanych tj. kategorii od 1 – 5 objętych art.
204 Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. –
Prawo upadłościowe (tekst jedn. Dz. U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm., dalej „pr.
up.”). Pozostałe wierzytelności miały być podzielone na osiem równych kwartalnych rat z
odroczeniem terminu płatności pierwszej raty na okres sześciu miesięcy od dnia
uprawomocnienia się postanowienia o zatwierdzeniu układu.
Postanowieniem Sądu Rejonowego w O. z dnia 22 listopada 2002 r.
postępowanie upadłościowe wobec powoda zostało ukończone i w tym dniu Sąd ten
rozstrzygnął także o wydaniu pozwanemu kwoty 2 816 692 zł złożonej do depozytu
sądowego celem zabezpieczenia wierzytelności kredytowych. Na dzień 30 stycznia
2003 r. według wyciągu z ksiąg Banku istniały następujące wierzytelności wobec
powoda z tytułu odsetek ustawowych kredytu obrotowego z dnia 14 grudnia 1999 r. i
kredytu z dnia 6 stycznia 2000 r. w rachunku bieżącym naliczone od dnia ogłoszenia
upadłości do dnia 10 grudnia 2002 r. tj. do chwili wypłacenia należności w postępowaniu
upadłościowym : w kwocie 503 928,15 zł i w kwocie 713 330,97 zł, czyli łącznie w
kwocie 1 217 259,12 zł.
W dniu 11 kwietnia 2003 r. Komornik Sądowy przy Sądzie Rejonowym w O. na
wniosek pozwanego dokonał zajęcia rachunku bankowego powoda na podstawie tytułu
wykonawczego, tj. bankowego tytułu egzekucyjnego z dnia 15 listopada 2000 r. w celu
zaspokojenia należności odsetkowej w kwocie 400 000 zł i opłaty egzekucyjnej w kwocie
48 206,80 zł.
Sąd Okręgowy uznał powództwo za nieuzasadnione wskazując, że stanowisko
zawarte w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 5 lipca 2002 r., III CZP 43/03, Prawo
4
Bankowe 2002 nr 11, s. 33 dotyczy innego zagadnienia tj. kolejności podziału
należności ulegających zaspokojeniu z masy upadłości. Uchwała ta nie odnosi się, jego
zdaniem, do sytuacji w której w postępowaniu upadłościowym doszło do zawarcia
układu z wierzycielami nieuprzywilejowanymi. Wówczas to warunkiem dopuszczalności
układu jest zapewnienie zaspokojenia wierzytelności uprzywilejowanych i wierzycieli
masy upadłości, chyba, że zgodzą się oni na zwarcie mniej korzystnego układu (art. 174
pr. up.). Dlatego też istnieje obowiązek zaspokojenia wierzycieli uprzywilejowanych i
wierzycieli masy upadłości w pełnej wysokości i nie są oni uczestnikami postępowania
układowego.
Wyrokiem z dnia 29 kwietnia 2004 r. Sąd Apelacyjny apelację powódki oddalił,
podzielając zarówno ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji jak i jego
argumentację prawną,.
Powódka w kasacji opartej na naruszeniu prawa materialnego tj. art. 33 § 1 i 2
oraz art. 194 § 2 w zw. z art. 204 § 1 pkt 2b i pkt 7 pr. up. przez ich błędną wykładnię i
niewłaściwe zastosowanie, a w konsekwencji błędne przyjęcie, że w postępowaniu
upadłościowym odsetki od uprzywilejowanej należności głównej, a zabezpieczone
hipoteką zwykłą oraz kaucyjną ulegają zaspokojeniu w kategorii określonej w art. 204 §
1 pkt 2b pr. up. i w rezultacie, iż nie są objęte zwartym układem z wierzycielami wniosła
o zmianę, względnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Brak zarzutów procesowych pozwala – wobec określenia wartości przedmiotu
sporu oraz wartości przedmiotu zaskarżenia apelacyjnego i kasacyjnego na kwotę 400
000 zł przyjąć, że przedmiotem sporu była tylko nie zapłacona część odsetek
ustawowych objętych tytułem egzekucyjnym z dnia 15 listopada 2000 r., od daty
ogłoszenia upadłości. Sporem więc nie było objęte także ogólne zadłużenie powódki z
tytułu przedmiotowych kredytów w kwocie 2 764 378, 29 zł i odsetki ustawowe od tej
kwoty od dnia 15 listopada 2000 r. do dnia ogłoszenia upadłości czyli należności Banku
wypłacone pozwanemu w dniu 10 grudnia 2002 r.
Dodać się godzi, że strona powodowa nie zakwestionowała prawidłowości
wyliczenia nie uiszczonych odsetek ustawowych od przedmiotowych kredytów
wynikającego z wyciągu z ksiąg Banku z dnia 30 stycznia 2003 r.
Do zaspokojenia tych odsetek zabezpieczonych hipotecznie na nieruchomości
przy ul. T. w O. miało zastosowanie prawo upadłościowe znowelizowane ustawą z dnia
5
31 lipca 1997 r. (Dz. U. Nr 117, poz. 751), która weszła w życie w dniu 3 stycznia 1998 r.
Ustawa ta zmieniła zasadniczo sposób zaspokajania wierzytelności zabezpieczonych
rzeczowo. Zamiast dotychczasowego prawa odrębności, wierzytelności zabezpieczone
rzeczowo – podlegały wtedy co do zasady - zaspokajaniu z funduszy masy upadłości
(art. 204 § 1 pkt. 2a i 2b pr. up.). Przepis art. 204 § 1 pkt 2b nie określał jednak, czy
zabezpieczona rzeczowo wierzytelność zaspokajana jest z odsetkami od należności
głównej. Sąd Najwyższy w powołanej uchwale z dnia 5 lipca 2002 r., III CZP 43/02
(Wokanda 2002, nr 12, poz. 6) wyraził pogląd, że odsetki te zaspokajane są w kategorii
wierzytelności wymienionych w art. 204 § 1 pkt 7 pr. up. czyli, że nie należą do
wierzytelności uprzywilejowanych w rozumieniu obowiązującego wtedy art. 204 § 2 pr.
up. Odnosząc się do tej kwestii należy podnieść, że trafnie Sąd Apelacyjny wskazał, że
przepis ten miał zastosowanie do podziału funduszów masy upadłości, do którego
wobec zawarcia w dniu 8 listopada 2002 r układu upadłej wtedy powódki z wierzycielami
nieuprzywilejowanymi nie doszło.
Skutki takiego układu były unormowane w art. 194 i 197 pr. up., z których
skarżący powołał jako naruszony jedynie art. 194 § 2 pr. up.. W myśl tego przepisu
układ taki nie naruszał praw wierzycieli, których wierzytelności były zabezpieczone w
księgach wieczystych, a zatem bez względu na rodzaj wierzytelności z punktu widzenia
kolejności jej zaspokajania określonej w art. 204 pr. up., gdyby doszło do podziału
funduszów masy, uprawniał wierzyciela, którego wierzytelność była zabezpieczona
hipoteką do jej realizacji w granicach tego zabezpieczenia. Zawarty przez powodową
spółkę układ obowiązuje zatem wierzycieli, których tytuły pochodzą od upadłego z czasu
przed datą ogłoszenia upadłości i to bez względu na to, czy wierzytelności zgłosili do
masy upadłości, ale z wyłączeniem między innymi wierzycieli, których wierzytelności
zabezpieczone zostały – jak w omawianym wypadku - wpisem w księgach wieczystych.
Należy zauważyć, że odsetki ustawowe zabezpieczone hipoteką biegły także od
daty ogłoszenia upadłości do masy upadłości (art. 33 § 1 i 2 pr. up.). Sprzedaż jeszcze
przed zawarciem układu praw wieczystego użytkowania powodowej spółki, a wówczas
upadłego dłużnika, nieruchomości położonych w O. przy ul M. i S. skutkowała
wygaśnięciem zabezpieczenia hipotecznego wierzytelności pozwanego Banku na tych
nieruchomościach, gdyż sprzedaż dokonywana w postępowaniu upadłościowym
wywoływała na podstawie art. 120 § 1 pr. up. te same skutki prawne jak sprzedaż w
postępowaniu egzekucyjnym (art. 1000 k.p.c.). Jednakże zaspokojenie uprawnionych z
ceny sprzedaży w tym wierzycieli, których wierzytelności były zabezpieczone na
6
sprzedanych nieruchomościach następowała według prawa upadłościowego (art. 120 §
2 pr. up.). Z uzyskanych zatem kwot ze sprzedaży tych nieruchomości przy ul M. i S.
należało więc zaspokajać wierzytelności według kolejności określonej w art. 204 pr. up.
Wpisana w księdze wieczystej nr (...) hipoteka umowna zgodnie z prawem
materialnym (art. 69 u.k.w.h. w zw. z art. 1025 § 3 zdanie drugie k.p.c.). zabezpiecza
ustawowe odsetki za opóźnienie ponad kwotę do której wpisano hipotekę z
pierwszeństwem równym z należnościami objętymi w art. 1025 § 1 pkt 6 k.p.c. tylko za
okres dwóch lat przed przysądzeniem własności. Skoro więc prawo użytkowania
wieczystego nieruchomości położonej przy ul. T. nadal przysługuje powódce (nie zostało
zbyte ani w postępowaniu upadłościowym ani w postępowaniu egzekucyjnym) to w
rezultacie zabezpieczenie to w istniejącym stanie faktycznym nie mogło być
realizowane.
Wpisana natomiast w tej księdze hipoteka kaucyjna do kwoty 1 000 000 zł
obejmowała również dochodzone obecnie przez Bank w postępowaniu egzekucyjnym
odsetki za opóźnienie w kwocie 400 000 zł. Hipoteka kaucyjna bowiem spośród
roszczeń o świadczenia uboczne zabezpiecza przede wszystkim odsetki za opóźnienie
w spełnieniu świadczenia pieniężnego wynikającego z zabezpieczonego hipoteką
zobowiązania. Jak się w zasadzie jednolicie przyjmuje w literaturze i orzecznictwie
zakres zabezpieczenia hipoteką kaucyjną wyznacza kwota wpisana do księgi wieczystej
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 1985 r., III CRN 86/86, OSNCP
1987, nr 9, poz. 139.). Trafność tego poglądu wynika z porównania treści art. 69 u.k.w.h.
i 104 u.k.w.h. Skoro hipoteka zwykła zabezpiecza odsetki i koszty postępowania w
granicach określonych w odrębnych przepisach to gdyby zakres hipoteki kaucyjnej
miałby być taki sam, jak w wypadku hipoteki zwykłej - art. 104. u.k.w.h. byłby zbędny,
gdyż art. 69 u.k.w.h jako przepis szczególny miałby również zastosowanie do hipoteki
kaucyjnej.
Hipoteka kaucyjna zabezpiecza zatem zarówno roszczenie o odsetki za
opóźnienie jak i odsetki kapitałowe oraz koszty postępowania jeżeli z kwotą świadczenia
głównego suma odsetek i kosztów mieści się w kwocie hipoteki.
W tym stanie rzeczy brak podstaw do przyjęcia, aby Sąd Apelacyjny naruszył
wskazane w kasacji przepisy prawa upadłościowego.
Z art. 194 § 1 pr. up. wynika, że układ obowiązuje wierzycieli, których tytuły
pochodzą od upadłego z czasu przed datą ogłoszenia upadłości, a w literaturze
przeważa pogląd, że wyciąg z listy wierzytelności łącznie z wypisem prawomocnego
7
postanowienia zatwierdzającego układ jest tytułem egzekucyjnym przeciwko upadłemu
nie tylko co do wierzytelności objętych układem tj. wierzytelności nieuprzywilejowanych
lecz także uprzywilejowanych. Nie wdając się w jego ocenę należy dodać, że wierzyciel,
który przed zawarciem układu uzyskał tytuł egzekucyjny może prowadzić egzekucję
tylko na podstawie i w granicach tytułu opartego na postanowieniu zatwierdzającym
układ. Powstanie nowego tytułu dotyczącego tej samej wierzytelności prowadzi do utraty
mocy pierwotnego tytułu. Poza tym Sąd Najwyższy wyjaśnił (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 21 października 1998 r., II CKN 12/98, OSNC 1999 r., nr 4, poz.
77), że gdy nie zachodzą przesłanki z art. 197 prawa upadłościowego wierzyciel po jego
ukończeniu (art. 198 pr. up.) może dochodzić swej wierzytelności wynikłej ze zdarzenia
powstałego przed ogłoszeniem upadłości dłużnika, a następnie zrestrukturyzowanej
przez układ (art. 194 § 1 pr. up.) na zasadach ogólnych tj. w postępowaniu
rozpoznawczym. Problem jednak, czy przedmiotowy tytuł wykonawczy tj. bankowy tytuł
egzekucyjny z dnia 15 listopada 2000 r. zaopatrzony w klauzulę wykonalności w
zakresie nie zaspokojonych odsetek ustawowych zachował moc nie wymagał
rozważenia, skoro kwestia ta nie została objęta zarzutami kasacyjnymi, ani też w kasacji
nie zostały powołane przepisy, które w takim wypadku mogłyby zostać naruszone (por.
orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 1997 r., III CKN 13/97. OSNC !997, nr 8
poz. 114.).
Z tych względów kasacja uległa oddaleniu (art. 39312
k.p.c.).