Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CK 402/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 stycznia 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Marek Sychowicz
w sprawie z powództwa „Z.(...)" S.A. w z siedzibą w W.
przeciwko Miastu W.
o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w
księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym, po rozpoznaniu na rozprawie w
Izbie Cywilnej w dniu 12 stycznia 2005 r., kasacji strony powodowej od wyroku Sądu
Okręgowego w W. z dnia 11 lutego 2004 r., sygn. akt V Ca (…),
oddala kasację i zasądza od strony powodowej na rzecz strony pozwanej kwotę
5400 zł (pięć tysięcy czterysta) tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem z dnia 11 lutego 2004 r. Sąd Okręgowy w W. oddalił
apelację powodowych Z.(...) „H.(...)” S.A. w W. od wyroku Sądu Rejonowego
oddalającego powództwo skierowane przeciwko Miastu W. o uzgodnienie treści księgi
2
wieczystej kw nr (...)3 prowadzonej przez Sąd Rejonowy, z rzeczywistym stanem
prawnym przez wykreślenie w dziale drugim Gminy W. wpisanej jako właściciel
nieruchomości i wpisanie w to miejsce strony powodowej.
Sądy ustaliły, iż sporną nieruchomość, stanowiącą działkę o powierzchni 11 ha
5338 m kw., dla której prowadzono wykaz hipoteczny księgi wieczystej pod nazwą
„K.(...)”, nabyła powodowa spółka w dniu 8 stycznia 1942 r. od A. B. Orzeczeniem Nr
(…) Ministra Skarbu oraz Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 29 listopada 1948 r.,
wydanym na podstawie przepisów ustawy z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na
własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej, opublikowanym w
Monitorze Polskim z dnia 11 grudnia 1948 r., orzeczono przejęcie na własność Państwa
z dniem ogłoszenia, przedsiębiorstwa pod firmą Z.(…)” S.A. w W. w całości wraz z
nieruchomym i ruchomym majątkiem. W dniu 31 maja 1954 r. Minister Przemysłu
Rolnego i Spożywczego, orzeczeniem wydanym w sprawie nr GM. II. (…), zatwierdził
protokół zdawczo-odbiorczy przejmowanego majątku Spółki i ustalił, że składniki objęte
tym protokołem przechodzą na własność Państwa. W dniu 4 maja 1963 r. Minister
Przemysłu Spożywczego i Skupu wydał orzeczenie uzupełniające orzeczenie z dnia 31
maja 1954 r. przez wprowadzenie w ustępie pierwszym tego orzeczenia uzupełnienia w
postaci dodania punktu 7 o treści: „K.(...)”, pow. w.(…) – nieruchomość ta wydzielona z
księgi Folwark Służewiec, obejmuje ogólną powierzchnię 11 ha 5338 m kw. a zapisana
jest w księdze wieczystej byłego Sądu Grodzkiego w W.”.
Wpis w księdze wieczystej prawa własności spornej nieruchomości na rzecz Skarbu
Państwa nastąpił na wniosek Dyrektora W.(…) z dnia 17 maja 1963 r., do którego
dołączono odpis orzeczenia Ministra Przemysłu Rolnego i Spożywczego z dnia 31 maja
1954 r. oraz oryginał orzeczenia uzupełniającego Ministra Przemysłu Spożywczego i
Skupu z dnia 4 maja 1963 r. W dniu 16 stycznia 1996 r. założono dla przedmiotowej
nieruchomości nową księgę wieczystą kw. nr (...)3 wpisując w niej jako właściciela
Gminę W.
Sądy obu instancji uznały, że strona powodowa nie wykazała, iż wpisany do
księgi wieczystej spornej nieruchomości stan prawny w zakresie odnoszącym się do
prawa własności nieruchomości jest niezgodny z rzeczywistym stanem prawnym.
Oceniając podstawę wpisu prawa własności Skarbu Państwa stwierdziły, iż podstawą
przejścia własności nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa było orzeczenie
nacjonalizacyjne wydane w oparciu o art. 3 ust. 1 i 5 oraz art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 3
stycznia 1946 r. o przejęciu na własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki
3
narodowej (Dz. U. Nr 3, poz. 17 ze zm.) oraz przepisy § 65 ust. 1 pkt. b i ust. 2 oraz § 71
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 stycznia 1947 r. w sprawie trybu
postępowania przy przejmowaniu przedsiębiorstw na własność Państwa (Dz. U. Nr 16,
poz. 62 ze zm.). W ocenie Sądów, badanie, czy zachodziły podstawy do wydania
orzeczenia nacjonalizacyjnego, jak również czy sporna nieruchomość prawidłowo
uznana została za gospodarczo związaną z produkcją zakładów powodowej firmy i
objęta tym orzeczeniem, nie należy do kognicji Sądu, który nie jest uprawniony do oceny
legalności i zasadności orzeczeń administracyjnych. Sądy wskazały, iż toczy się
postępowanie administracyjne o stwierdzenie nieważności orzeczenia o nacjonalizacji
powodowej firmy, w którym te kwestie podlegają ocenie i rozstrzygnięciu. Toczy się
także postępowanie administracyjne o stwierdzenie nieważności decyzji
komunalizacyjnej dotyczącej spornej nieruchomości i dopiero po podważeniu w tych
postępowaniach decyzji administracyjnych stanowiących podstawę przejścia własności
nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa a następnie na rzecz Gminy, powództwo z art.
10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece może być uzasadnione.
W kasacji, opartej na obu podstawach kasacyjnych określonych w art. 3931
k.p.c.,
strona powodowa w ramach pierwszej podstawy zarzuciła naruszenie art. 1, art. 3 oraz
art. 6 ustawy z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność Państwa podstawowych
gałęzi gospodarki narodowej oraz § 71 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30
stycznia 1947 r. w sprawie trybu postępowania przy przejmowaniu przedsiębiorstw na
własność Państwa a także art. 551
k.c. przez ich błędną wykładnię i uznanie, że na
podstawie tych przepisów przeszedł na własność Państwa cały majątek powodowej
spółki, w tym także sporna nieruchomość rolna, nie związana gospodarczo z produkcją
jego zakładów. Zarzuciła również naruszenie art. 5 ustawy przepisy wprowadzające
ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych przez
przyjęcie, że na Gminę przeszła własność gruntu nie stanowiącego własności
ogólnonarodowej.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej zgłosiła zarzut naruszenia art. 10 ukwh w
zw. z art. 1 i art. 2 oraz art. 365 k.p.c. przez uznanie, że orzeczenia administracyjne o
charakterze deklaratoryjnym stoją na przeszkodzie uwzględnieniu roszczenia powoda
oraz, że nie wykazał on czynnej legitymacji procesowej a także naruszenie § 80 wyżej
wskazanego rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 stycznia 1947 r. przez uznanie,
że powodowa spółka nie ma interesu prawnego w żądaniu usunięcia niezgodności treści
księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.
4
Wnosiła o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania, ewentualnie jego zmianę oraz zmianę wyroku Sądu pierwszej
instancji i uwzględnienie powództwa oraz zasądzenie na jej rzecz w każdym przypadku
kosztów procesu za wszystkie instancje.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na wstępie trzeba stwierdzić, że w sprawie toczącej się na podstawie art. 10
ukwh, zarzut naruszenia tego przepisu mógł być zgłoszony jedynie w ramach pierwszej
podstawy kasacyjnej, bowiem przepis ten, podobnie jak art. 189 k.p.c., choć określa
rodzaj powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym, nie jest jedynie normą instrumentalną, określającą drogę i sposób
dochodzenia uprawnień, lecz ustanawia roszczenie stanowiące formę ochrony praw
podmiotowych i w tym zakresie ma charakter przepisu materialnoprawnego. Ocena
istnienia interesu prawnego powoda występującego z roszczeniem z art. 10 ukwh
odbywa się zatem na gruncie przepisów prawa materialnego a nie procesowego.
Nieskuteczny jest więc w tym zakresie zarzut naruszenia § 80 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 30 stycznia 1947 r. w sprawie trybu postępowania przy przejmowaniu
przedsiębiorstw na własność Państwa (Dz. U. Nr 16 poz. 62 ze zm.), który wskazuje
jedynie, kto w postępowaniu nacjonalizacyjnym reprezentuje interesy osób prawnych,
będących właścicielami przedsiębiorstw, przejętych na własność Państwa i w żadnym
zakresie nie odnosi się do postępowania wytoczonego na podstawie art. 10 ukwh ani do
oceny interesu prawnego osoby występującej z takim roszczeniem.
Nieskuteczny jest także zarzut naruszenia art. 1 i art. 2 oraz art. 365 k.p.c. w
odniesieniu do kwestii dopuszczalności badania przez Sąd w tym postępowaniu
legalności i trafności decyzji administracyjnych stanowiących podstawę wpisu prawa
własności w księdze wieczystej. Nie ma bowiem żadnej wątpliwości, że sprawa będąca
przedmiotem powództwa z art. 10 ukwh jest sprawą cywilną w rozumieniu art. 1 k.p.c. i
należy do drogi sądowej, o której mowa w art. 2 k.p.c. Nie ma też wątpliwości, że
przepis art. 365 § 1 k.p.c. stanowiący o związaniu sądów i innych organów państwowych
prawomocnymi orzeczeniami sądów dotyczy tylko orzeczeń sądowych a nie decyzji
administracyjnych. Nie znaczy to jednak, że omawiane przepisy mogą stanowić
podstawę do twierdzenia, iż sąd w postępowaniu o uzgodnienie treści księgi wieczystej
z rzeczywistym stanem prawnym może podważać zasadność decyzji administracyjnej
stanowiącej podstawę wpisu prawa własności w księdze wieczystej. Te kwestie, jako
podlegające badaniu w ramach oceny przesłanek art. 10 ukwh zostaną omówione przy
5
ocenie podstawy materialnoprawnej kasacji. W tym miejscu trzeba tylko stwierdzić, że
nieskuteczność zarzutów zgłoszonych w ramach drugiej podstawy kasacyjnej oznacza,
iż Sąd Najwyższy przy ocenie zastosowania prawa materialnego, w tym art. 10 ukwh,
związany jest podstawą faktyczną ustaloną przez Sąd drugiej instancji. Związanie to
odnosi się zatem także do wszystkich ustaleń dotyczących faktu wydania oraz treści
orzeczeń w postępowaniu nacjonalizacyjnym, w tym także orzeczenia z dnia 4 maja
1963 r. uzupełniającego orzeczenie z dnia 31 maja 1954 r. przez ustalenie, iż częścią
składową znacjonalizowanego powodowego przedsiębiorstwa, przechodzącą na
własność Państwa, jest także sporna nieruchomość.
Przechodząc do oceny zarzutów naruszenia prawa materialnego przede
wszystkim odnieść się trzeba do zarzutu naruszenia art. 10 ukwh w nawiązaniu do
wskazanych w kasacji przepisów ustawy z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na
własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej (Dz. U. Nr 3, poz. 17 ze
zm.), zwanej dalej ustawą nacjonalizacyjną oraz przepisów powołanego rozporządzenia
wykonawczego z dnia 30 stycznia 1947 r. Bezsporne jest bowiem, iż podstawę wpisu w
księdze wieczystej własności spornej nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa stanowiły
orzeczenia wydane w oparciu o przepisy ustawy nacjonalizacyjnej i rozporządzenia
wykonawczego a powód w sprawie wytoczonej na podstawie art. 10 ukwh, zmierzający
do uzyskania własnego wpisu prawa własności nieruchomości wpisanej na rzecz innej
osoby, musi przede wszystkim obalić domniemanie z art. 3 ukwh. i wykazać, iż własność
nieruchomości nie przysługuje osobie wpisanej.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje pogląd, iż w sytuacji, gdy
ustawodawca przewidział drogę postępowania administracyjnego oraz formę decyzji
administracyjnej dla stwierdzenia przejścia z mocy prawa albo wykazania przeniesienia
własności nieruchomości na inną osobę i decyzja administracyjna wydana w tym
przedmiocie stanowiła podstawę wpisu prawa własności w księdze wieczystej, sąd
powszechny nie jest uprawniony do badania, czy rzeczywiście zachodziły podstawy
prawne do wydania takiej decyzji administracyjnej i to niezależnie od jej charakteru:
konstytutywnego czy deklaratoryjnego.
Stanowisko takie zajął Sąd Najwyższy między innymi w orzeczeniach
dotyczących wpisów prawa własności Skarbu Państwa na podstawie przepisów dekretu
o reformie rolnej (przykładowo orzeczenia z dnia 27 września 1991 r. III CZP 90/91,
ONSCP 1992/5/72, z dnia 30 czerwca 2000 r. III CKN 268/00, OSNC 2001/1/10, z dnia
16 maja 2002 r., IV CKN 1071/00, OSNC 2003/9/120, z dnia 28 lipca 2004 r. III CK
6
296/03, nie publ.) stwierdzając, że orzekanie, czy dana nieruchomość podpada pod
działanie przepisów dekretu należy do organu administracji państwowej i sąd
powszechny nie jest powołany do stwierdzenia, że nie zachodziły podstawy określone w
dekrecie do przejęcia jej na cele reformy rolnej.
Stanowisko to należy podzielić. Jeśli bowiem ustawodawca przewidział w tym
względzie tryb postępowania administracyjnego a obecnie jego kontrola sądowa w
postaci dwuinstancyjnego sądownictwa administracyjnego jest zapewniona, to nie ma
żadnych podstaw prawnych ani społecznych do wkraczania sądów powszechnych w
dziedzinę zastrzeżoną dla organów administracyjnych. Jedynie zatem w sytuacji
oczywistej nielegalności decyzji administracyjnej, sąd powszechny może tę okoliczność
stwierdzić i wywieść z niej odpowiednie skutki prawne, także w postępowaniu toczącym
się na podstawie art. 10 ukwh.
To stanowisko należy odnieść także do kwestii będącej przedmiotem sporu w
rozpoznawanej sprawie. W ustawie nacjonalizacyjnej i rozporządzeniu wykonawczym
ustawodawca przewidział szczególny tryb orzekania o przejściu z mocy prawa własności
znacjonalizowanych przedsiębiorstw na własność Państwa. Jest to wyłącznie tryb
administracyjny. Zgodnie z art. 2 i 3 oraz art. 6 ustawy nacjonalizacyjnej określone w niej
przedsiębiorstwa przechodzą z mocy prawa lub przejmowane są z mocy prawa na rzecz
Państwa w całości wraz z nieruchomym i ruchomym majątkiem, o czym orzeka właściwy
minister, zgodnie z § 65 rozporządzenia wykonawczego, a przedsiębiorstwo przechodzi
na własność Państwa z dniem ogłoszenia tego orzeczenia (§ 71 rozporządzenia).
Zgodnie z § 72, 74, 75 i 75a rozporządzenia osoby lub organizacje wyznaczone przez
właściwego ministra sporządzają protokół zdawczo-odbiorczy wymieniający składniki
majątkowe przejmowanego przedsiębiorstwa, który przedstawiają ministrowi do
zatwierdzenia. Zatwierdzając protokół zdawczo-odbiorczy właściwy minister rozpatruje
zgłoszone do niego uwagi i zarzuty i ustala, które składniki majątkowe objęte protokółem
stanowią część składową przedsiębiorstwa i przechodzą lub zostają przejęte wraz z nim
na własność Państwa a zatwierdzony przez ministra protokół zdawczo- odbiorczy jest
integralną częścią orzeczenia właściwego ministra o przejściu lub przejęciu
przedsiębiorstwa na własność Państwa (§ 75a ust. 2 rozporządzenia).
W świetle tych postanowień należy podzielić stanowisko Sądu Najwyższego
wyrażone w postanowieniu z dnia 2 października 1967 r. (OSNC 1968/12/211), iż
orzeczenie właściwego ministra wydane na podstawie wskazanych wyżej przepisów, jak
również decyzja tego ministra wydana na podstawie § 75a rozporządzenia
7
zatwierdzająca protokół zdawczo-odbiorczy i ustalająca, które składniki majątkowe
objęte tym protokółem stanowią część składową przejmowanego przedsiębiorstwa, mają
wprawdzie znaczenie jedynie deklaratoryjne, jednak stanowią wyłączny dowód
świadczący o tym, że przedsiębiorstwo z określonymi składnikami mienia przeszło na
własność Państwa z mocy ustawy nacjonalizacyjnej. Spór o to czy dana nieruchomość
wymieniona w takim orzeczeniu jako składnik przedsiębiorstwa, istotnie wchodziła w
jego skład, należy do wyłącznej kompetencji właściwych organów administracyjnych.
Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy także w orzeczeniu z 14 lipca 1951 r. C
152/51 (OSNCK 1953/3/63) a w postanowieniu z dnia 25 lipca 2001 r. I CKN 1350/98
(OSNC 2002/3/41) wskazał, że Sąd rozpoznający wniosek o wpis w księdze wieczystej
Skarbu Państwa jako właściciela nieruchomości przejętej wraz z przedsiębiorstwem na
podstawie ustawy nacjonalizacyjnej, nie może pomijać protokołu zdawczo-odbiorczego
jako dokumentu mogącego świadczyć o przejściu tej nieruchomości na własność Skarbu
Państwa. Na wyłączną drogę postępowania administracyjnego w sprawie stwierdzenia,
czy dana nieruchomość, objęta orzeczeniem właściwego ministra jako stanowiąca część
składową znacjonalizowanego przedsiębiorstwa gospodarczo z nim związaną,
rzeczywiście była gospodarczo związana z produkcją poszczególnych jego zakładów,
wskazują także wyroki Naczelnego Sądu Administracyjnego w W. między innymi z dnia
21 marca 2001 r. IV SA 2182/99, z dnia 1 grudnia 1999 r. IV SA 2484/98 i z dnia 14
maja 1998 r. IV SA 628/98 (nie publ.), które zapadły w sprawach dotyczących tego
właśnie przedmiotu.
Skoro zatem w rozpoznawanej sprawie ustalone zostało (a skarżący w kasacji
tego nie zakwestionował), iż stanowiące integralną część orzeczenia nacjonalizacyjnego
Ministra Skarbu z dnia 29 listopada 1948 r., orzeczenie Ministra Przemysłu
Spożywczego i Skupu z dnia 4 maja 1963 r., uzupełniające wydane w trybie § 75a
rozporządzenia orzeczenie Ministra Przemysłu Rolnego i Spożywczego z dnia 31 maja
1954 r., zawierało wymienienie spornej nieruchomości, jako stanowiącej część składową
powodowej Spółki przechodzącą wraz z całym przedsiębiorstwem na własność
Państwa, to orzeczenia te stanowią wyłączny dowód tego, że przedmiotowa
nieruchomość stała się własnością Skarbu Państwa jako część składowa
znacjonalizowanego przedsiębiorstwa związana gospodarczo z produkcją
poszczególnych jego zakładów. Wykazanie przez stronę powodową, iż nieruchomość ta
nie była gospodarczo związana z produkcją jej zakładów, wobec czego nie zachodziły
podstawy do uznania jej za część składową znacjonalizowanego przedsiębiorstwa i
8
objęcia nacjonalizacją, możliwe jest jedynie na drodze postępowania administracyjnego
zmierzającego do podważenia orzeczenia wydanego w tym przedmiocie w trybie § 75a
rozporządzenia wykonawczego. Sąd rozpoznający powództwo o uzgodnienie treści
księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym nie jest władny samodzielnie
dokonać ustaleń w tym przedmiocie.
Z tych względów należy podzielić stanowisko Sądu Okręgowego, iż strona
powodowa nie wykazała, że Skarb Państwa, wpisany uprzednio jako właściciel
nieruchomości w księdze wieczystej, nie stał się jej właścicielem i jego wpis był
niezgodny z rzeczywistym stanem prawnym a własność nieruchomości pozostała przy
stronie powodowej. W konsekwencji trafnie też Sąd odwoławczy uznał brak interesu
prawnego i legitymacji czynnej powoda do podważania wpisu w księdze wieczystej
prawa własności nieruchomości na rzecz właściwej Gminy na podstawie decyzji
komunalizacyjnej. Dlatego zarzut naruszenia art. 5 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. –
Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach
samorządowych (Dz. U. Nr 32, poz. 191 ze zm.) także należało uznać za bezzasadny.
Z uwagi na to, że kasacja okazała się nieuzasadniona, Sąd Najwyższy oddalił ją
na podstawie art. 39312
k.p.c. i na wniosek strony pozwanej zasądził na jej rzecz zwrot
kosztów postępowania kasacyjnego na podstawie art. 98 k.p.c. w zw. z art. 108 § 1
k.p.c. i art. 39319
k.p.c.