Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CK 582/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 lutego 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Strus (przewodniczący)
SSN Marian Kocon (sprawozdawca)
SSN Marek Sychowicz
w sprawie z powództwa "R.(…)" Spółki z o. o. w G.
przeciwko Parafii (…) w E.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 17 lutego 2005 r.,
kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 4 czerwca 2004 r., sygn.
akt I ACa (…),
oddala kasację; zasądza od pozwanej na rzecz powódki kwotę 5.400 zł (pięć
tysięcy czterysta) tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powodowa Spółka wniosła o zasądzenie od Parafii (…) w E. kwoty 879800,00 zł
z odsetkami tytułem zwrotu udzielonej pozwanej pożyczki.
Pozwana Parafia (…) w E. wniosła o oddalenie powództwa. Twierdziła, iż
przedmiotowa pożyczka była prywatnym zobowiązaniem jej byłego proboszcza ks. J. H.
Zarzuciła też, że gdyby nawet wolą osób, podpisujących umowę było zaciągnięcie
2
pożyczki w jej imieniu, to byłaby ona nieważna, gdyż proboszcz ks. J. H. nie był
umocowany do zawierania tego rodzaju umów.
Sąd Okręgowy w E. wyrokiem z dnia 19 grudnia 2003 r. uwzględnił powództwo.
Sąd ten ustalił, że w dniu 2 marca 1994 r. J. S. zawarł z parafią (…) w E. umowę
pożyczki, mocą której parafia otrzymała 9 miliardów ówczesnych złotych. Parafię
reprezentował proboszcz ks. J. H. Ponieważ kwota dłużna nie została zwrócona w
umówionym terminie proboszcz ks. J. H. w dniu 23 maja 1994 r. złożył oświadczenie
potwierdzające zaciągnięcie pożyczki. Zobowiązał się jednocześnie do jej spłaty do dnia
27 maja 1994 r. W treści tego oświadczenia powołał się na działanie w imieniu parafii. W
dniu 29 czerwca 2000 r. pożyczkodawca przelał na powodową Spółkę wierzytelności
wobec pozwanej z umowy pożyczki.
Sąd Okręgowy ponadto ustalił, że w okresie, w którym była zawierana umowa
pożyczki, jak i w dacie jej potwierdzenia przez proboszcza ks. J. H. w pozwanej parafii
nie funkcjonował statut, określający czynności przekraczające granice i sposób
zwyczajnego zarządzania ani nie zostało wydane przez biskupa elbląskiego
zarządzenie, określające tego rodzaju czynności.
Sąd Okręgowy uznał, że przy zawieraniu przedmiotowej umowy pożyczki
proboszcz ks. J. H. działał w imieniu i na rzecz pozwanej parafii. Nie podzielił przy tym
stanowiska pozwanej, iż miał on obowiązek uzyskania pisemnego zezwolenia biskupa
elbląskiego na jej zawarcie, gdyż nie określono w tamtym okresie katalogu czynności
przekraczających granice i sposób zwyczajnego zarządzania.
Zarówno ustalenia Sądu Okręgowego, jak i przytoczony pogląd prawny zostały
przez Sąd Apelacyjny uznane za prawidłowe, toteż apelacja pozwanej została wyrokiem
tegoż Sądu, z dnia 4 czerwca 2004 r., oddalona. Sąd nie podzielił stanowiska pozwanej,
zgodnie z którym wobec braku jej statutu, obowiązującego w chwili zawarcia
przedmiotowej umowy, konieczne było uzyskanie na jej zawarcie indywidualnej zgody
biskupa diecezjalnego, wyrażonej w określony w apelacji sposób, z uwagi na to, że w
takiej sytuacji miałby on zastępować swoją indywidualną decyzją brakującą regulację
statutową. Sąd uznał, że powołane przez pozwaną przepisy prawa kanonicznego,
zwłaszcza kanony 532, 1281, 1291 i 1292, nie pozwalają przyjąć, że w razie braku
statutu kościelnej osoby prawnej, podlegającej władzy zwierzchniej biskupa
diecezjalnego, każdorazowo niezbędne jest badanie przez tego biskupa, czy konkretna
czynność prawna mieści się w granicach zwykłego zarządu i sposobu zwyczajnego
zarządzania majątkiem danej osoby prawnej i rozważanie, czy w razie przekroczenia
3
tych granic udzielić na nią zgody. Oznaczałoby to bowiem przyznanie biskupowi
uprawnienia nie tylko do decydowania o wyrażeniu lub odmowie udzielenia zgody na
czynności niemieszczące się w określonych granicach, ale także do każdorazowego
ustalania tych granic.
Kasacja pozwanej – oparta na pierwszej podstawie z art. 3931
k.p.c. – zarzuciła
naruszenia art. 35 i 38 k.c. w zw. z art. 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku
Państwa do Kościoła Katolickiego w R.P. (Dz. U. Nr 29, póz. 154 ze zm.) i wniosła o
zmianę zaskarżonego wyroku przez oddalenie powództwa, bądź jego uchylenie i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istota zarzutów sprowadza się do twierdzenia skarżącej, że sąd pominął, iż
zgodnie z kan. 532, 1281, 1291 i 1292 § 1 w zw. z kan. 1295 kodeksu prawa
kanonicznego do podjęcia przez proboszcza parafii, działającego w jej imieniu czynności
przekraczającej zakres i sposób zwyczajnego zarządzania wymagana była indywidualna
zgoda biskupa diecezjalnego, wydana uprzednio w formie pisemnej, po wysłuchaniu
rady do spraw ekonomicznych i kolegium konsultorów, a której to zgody brak
powodował, iż podjęta przez proboszcza parafii czynność prawna była nieważna,
względnie w ogóle nie doszło do zawarcia umowy.
Normami prawa kanonicznego dotyczącymi reprezentowania parafii w
stosunkach majątkowych wobec osób trzecich, które należy mieć na względzie, są
kanony 532 i 1281 oraz 1291, 1292 i 1295. Według kanonu 532, proboszcz z
zachowaniem stosownych przepisów podejmuje w imieniu parafii wszystkie czynności
prawne. Jego kompetencja do reprezentowania parafii obejmuje zatem co do zasady
umocowanie do dokonywania wszystkich czynności prawnych. Ta jego kompetencja jest
jednak ograniczona przez niektóre kanony o tyle, o ile uzależniają one ważność
dokonywanych w imieniu parafii czynności przekraczających granice i sposób
zwyczajnego zarządzania od uprzedniego pisemnego upoważnienia biskupa
diecezjalnego, a czynności o charakterze alienacji - od zezwolenia władz określonych w
sposób przewidziany w kanonie 1292. To pierwsze uzależnienie wynika z dotyczącego
także parafii kanonu 1281 § 1, a drugie z kanonu 1291, mającego z mocy kanonu 1295
zastosowanie w odniesieniu do wszelkich transakcji, na skutek których majątek
kościelnej osoby prawnej może się znaleźć w gorszej sytuacji. Podstawą do wymagania
dla dokonania danej czynności upoważnienia przewidzianego w kanonie 1281 § 1 jest,
zgodnie z kanonem 1281 § 2, przynależność tej czynności do kategorii czynności
4
przekraczających granice i sposób zwyczajnego zarządzania określonych w statucie lub
stosownym akcie biskupa diecezjalnego, zaś podstawą do wymagania zezwolenia
przewidzianego w kanonie 1291 - przynależność danej czynności do grupy czynności
mieszczących się w granicach oznaczonych w uchwale Konferencji Episkopatu.
Nie można się zgodzić z wywodami skargi kasacyjnej, że kwalifikacja czynności
prawnej dokonanej przez organ (zarządcę) kościelnej osoby prawnej jako
przekraczającej granice i sposób zwyczajnego zarządzania jest aktualna także wtedy,
gdy przed jej podjęciem nie został wydany statut lub akt biskupa, o którym mowa w
kanonie 1281 § 2. Pewność obrotu cywilnoprawnego wymaga, aby w zakresie jego
skuteczności w sferze państwowego porządku prawnego rozumieć go w przedstawiony
wyżej sposób, zgodny ze stanowiskiem Sądu Apelacyjnego. Poza tym, pogląd broniony
w skardze kasacyjnej, zakładający kwalifikowanie w omawianej sytuacji czynności
prawnej jako przekraczającej granice i sposób zwyczajnego zarządzania przez sąd,
trudno pogodzić z deklarowaną w art. 2 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła
Katolickiego zasadą autonomii i niezależności. Przyjęcie tego poglądu prowadziłoby
bowiem do wyręczania przez sąd władzy kościelnej w zastrzeżonym dla niej w kanonie
1281 § 2 określaniu czynności przekraczających granice i sposób zwyczajnego
zarządzania.
Nieistnienie w pewnym czasie dotyczącego danej parafii statutu lub aktu biskupa
określającego czynności przekraczające granice i sposób zwyczajnego zarządzania
połączone z brakiem wspomnianej uchwały Konferencji Episkopatu musi się zatem
łączyć z posiadaniem przez proboszcza w tym czasie kompetencji do reprezentowania
parafii - tak jak przyjął Sąd Apelacyjny - w zakresie wszystkich czynności bez żadnych
ograniczeń.
Na koniec trzeba zauważyć, że nieuprawnione było odwołanie się przez skarżącą
do stanowiska Sądu Najwyższego wyrażonego w wyroku z dnia 27 lipca 2000 r., sygn.
akt IVCKN 88/00, a to z tej przyczyny, że u jego podłoża legło wiążące Sąd Najwyższy
w tamtej sprawie ustalenie, iż Konferencja Episkopatu Polski ustaliła wysokość
zobowiązań przenoszących zakres zwykłego zarządu.
Z tych przyczyn orzeczono, jak w wyroku.