Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CK 444/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 lutego 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Strus
w sprawie z powództwa P. C.
przeciwko (…) Zakładowi Ubezpieczeń Na Życie - Spółce Akcyjnej w W. Inspektorat w
P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 25 lutego 2005 r.,
kasacji powódki od wyroku Sądu Okręgowego w P. z dnia 19 marca 2004 r., sygn. akt II
Ca (…),
uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej powództwo i rozstrzygającej o
kosztach (pkt I. 2, 3, 4, 5 i pkt III.) i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w P. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy zasądził od (…) Zakładu Ubezpieczeń na Życie S.A. w W. –
Inspektorat w P. na rzecz powódki P. C. kwotę 20.150,87 zł z odsetkami od dnia
2
uprawomocnienia się wyroku, a w pozostałym zakresie oddalił powództwo. Powódka
domagała się zasądzenia od pozwanego ubezpieczyciela kwoty 21.915,59 zł
stanowiącej zwaloryzowanie sumy ubezpieczenia i wynikającej z umowy ubezpieczenia
zaopatrzenia dzieci, zawartej w 1988 r. i 1990 r. Pozwany był gotów do zwaloryzowania
sumy ubezpieczenia maksymalnie do wysokości 1.131 zł.
Sąd Rejonowy ustalił, że matka powódki zawarła z poprzednikiem prawnym
pozwanego dwie umowy ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci, przy czym w obu umowach
wskazano jako upoważnioną powódkę (córkę ubezpieczającej). Pierwsza umowa była
zawarta w 1989 r. na okres 15 lat i obejmowała sumę ubezpieczenia 50.000 zł [polisa nr
(…), - druga w 1990 r. – na czas lat 13 i zawierała sumę ubezpieczenia w wysokości
1.000.000 zł [polisa ubezpieczeniowa nr (…)1]. W pierwszej umowie początek okresu
ubezpieczenia określono na dzień 1 kwietnia 1988 r., w drugiej – na dzień 1 maja 1990
r. Po upływie okresów ubezpieczenia pozwany był gotowy wypłacić powódce urealnioną
sumę ubezpieczenia w wysokości 160 zł z tytułu zawartej umowy w 1988 r. i kwotę 971
zł z tytułu umowy zawartej w 1990 r., jednakże powódka nie przyjęła tych należności.
Sąd Rejonowy szerzej analizował sytuację osobistą i finansową powódki, a
następnie sytuację finansową pozwanego ubezpieczyciela w okresie trwania obu
okresów ubezpieczenia. W ocenie tego Sądu, nastąpiły wszystkie przesłanki waloryzacji
sądowej przewidzianej w art. 3581
§ 3 k.c., w tym także – istotny spadek siły nabywczej
pieniądza w okresie trwania stosunku ubezpieczenia. Dla dokonania waloryzacji za
punkt wyjścia uznano sumę przyrzeczonego (waloryzowanego) świadczenia, tj. sumę
ubezpieczenia podwyższaną rocznie przez cały czas trwania ubezpieczenia. Jako
miernik waloryzacji przyjęto wysokość przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w
początkowym i końcowym okresie trwania stosunku ubezpieczenia. Oceniając i ważąc
interes obu stron (zgodnie z art. 3581
§ 3 k.c.), Sąd Rejonowy przyjął, że kosztami
zmiany siły nabywczej pieniądza należy obciążyć obie strony umowy ubezpieczenia w
proporcji następującej: 2/3 pozwany i 1/3 powódka (uposażona). W rezultacie
pomniejszono sumy wynikające z przeliczenia sumy ubezpieczenia (określonej w
umowie) o 1/3. Dało to wynik 20.150,87 zł i taka kwota została zasądzona od
pozwanego jako odpowiadająca zwaloryzowanym świadczeniom ubezpieczeniowym
ubezpieczyciela, wynikającym z obu umów ubezpieczenia.
Apelacja pozwanego została w zasadniczej części uwzględniona. Apelujący
wnosił bowiem o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa w części
zasądzającej świadczenie ponad kwotę 1.871 zł. W ocenie Sądu drugiej instancji,
3
waloryzacją powinny być objęte nominalne sumy ubezpieczenia z obu umów
ubezpieczenia, tj. kwota 50.000 zł i kwota 1.000.000 zł. Powołując się na orzecznictwo
Sądu Najwyższego, Sąd Okręgowy stwierdził, że odnosiło się ono do sytuacji, w której w
umowach ubezpieczenia została wyrażona kwotowo określona wysokość świadczenia
pieniężnego, do którego spełnienia zobowiązał się ubezpieczyciel po upływie okresu
ubezpieczenia. W umowie ubezpieczenia z 1988 r. i 1990 r. nie były określone kwotowo
wysokości świadczeń obciążających ubezpieczyciela. W treści obu polis wyraźnie
przewidziano, że nominalne sumy ubezpieczenia będą podwyższone roczne o
określoną stopę procentową i stopa ta może być inna w każdym roku biegu okresu
ubezpieczenia. Takich klauzul umowy ubezpieczenia nie można było interpretować – w
ocenie Sądu Okręgowego – jako ustalenia wysokości świadczenia pieniężnego
ubezpieczyciela, bowiem świadczenia ubezpieczyciela nie określono kwotowo. Ponadto
klauzule te zawierały swoistą waloryzację sumy nominalnej dokonywaną przez
pozwanego bez jakichkolwiek uzgodnień z ubezpieczającą. Powódka mogła – nie
godząc się z takim sposobem waloryzacji – wystąpić do sądu z żądaniem jej dokonania
na podstawie art. 3581
§ 3 k.c. Sąd nie mógł jednak dokonać waloryzacji świadczenia
już zwaloryzowanego, bowiem oznaczałoby to podwójną waloryzację. Skoro zatem w
umowach ubezpieczenia nie ustalono wysokości świadczenia pieniężnego
ubezpieczyciela określoną sumą pieniężną, przedmiotem waloryzacji mogła być jedynie
nominalna suma ubezpieczenia, ponieważ tylko ona była przedmiotem umowy stron.
Przyjmując takie założenie, Sąd Okręgowy posłużył się jako miernikiem waloryzacyjnym
przeciętnym wynagrodzeniem za pracę w początkowym i końcowym okresie
ubezpieczenia, a następnie uznał za właściwe rozłożenie między strony skutków inflacji
według następującej proporcji: ¾ wobec ubezpieczyciela i ¼ w odniesieniu do powódki.
W wyniku tych obliczeń ostatecznie uznał, że waloryzacja świadczeń
ubezpieczeniowych z obu umów ubezpieczenia powinna wynosić 2.440 zł, bowiem
kwota ta uwzględnia wskazane w art. 3581
§ 3 k.c. podstawowe kryteria waloryzacji
sądowej.
W kasacji powódki podniesiono zarzut naruszenia art. 3581
§ 3 k.c. w wyniku jego
błędnej wykładni i sformułowano wniosek o zmianę zaskarżonego wyroku oraz
zasądzenie na rzecz powódki dalszej kwoty 17.710,87 zł, ewentualnie – o uchylenie
wspomnianego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
W obu polisach ubezpieczeniowych zawarta była klauzula przewidująca
możliwość podwyższenia corocznie nominalną sumę ubezpieczenia o określoną stopę
procentową przez czas określony, przy czym stopa taka mogła ulec zmianie w okresie
ubezpieczenia w przypadku zmiany oprocentowania lokat technicznych ubezpieczeń
osobowych. W ocenie Sądu Okręgowego, tej klauzuli nie można było interpretować jako
ustalenie wysokości twierdzenia pieniężnego ubezpieczyciela, ponieważ świadczenie to
nie zostało określone kwotowo i niemożliwe było ustalenie jego wysokości w chwili
zawarcia umowy. Wypadnie jednak zauważyć to, że wysokość świadczeń
ubezpieczeniowych ubezpieczyciela, wynikających z obu polis ubezpieczeniowych,
można było ustalić po zakończeniu okresów ubezpieczenia, a więc – w chwili orzekania
w niniejszej sprawie (i to przy uwzględnieniu poszczególnych okresów zmiany stopy
oprocentowania). W każdym razie należy jednak stwierdzić, że brak oznaczenia
definitywnej wysokości świadczenia ubezpieczeniowego w chwili zawierania umowy
ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci nie może stanowić przeszkody dla zwaloryzowania
świadczeń ubezpieczyciela na podstawie art. 3581
§ 3 k.c. Stanowisko takie nie wynika
z powołanych w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku orzeczeń Sądu Najwyższego
(wyroku z dnia 12 lutego 2003 r., I CKN 1/01, nie opublik. i wyroku z dnia 29 listopada
2001 r., V CKN 489/00, OSNC 2002, z.7-8, poz. 104), aczkolwiek, istotnie, obejmowano
w nich waloryzacją sądową sumy ubezpieczenia w takich umowach ubezpieczenia
zaopatrzenia dzieci, w których wyraźnie określono wysokość świadczenia
ubezpieczyciela po zakończeniu okresu ubezpieczenia i w których nie umieszczono
wspomnianych klauzul, mających na celu tzw. urealnienie świadczeń ubezpieczyciela
(określonych przez Sąd Okręgowy jako „swoista waloryzacja”). Co więcej, wymogu
takiego określenia (w odniesieniu do wszystkich umów przewidujących świadczenie
pieniężne ab initio) nie przewidziano jako przesłanek dopuszczalności waloryzacji
sądowej (art. 3581
§ 3 k.c.). Oznacza to, że waloryzacją sądową na podstawie tego
przepisu objęta może być nie tylko suma nominalna suma ubezpieczenia, ale także ta
suma nominalna odpowiednio powiększona o stopę procentową, zgodnie z klauzulą o
stosowaniu takiej stopy, w poszczególnych okresach trwania stosunku ubezpieczenia.
Dzieje się tak niezależnie od tego, czy wspomniane klauzule uzna się za „arbitralne”
(deklarowane przez ubezpieczyciela bez jakiegokolwiek uzgodnienia ze stroną umowy
ubezpieczenia) lub objęte oświadczeniem woli obu stron i komponujące tym samym
ostatecznie treść umowy ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci.
5
W tej sytuacji zarzut naruszenia przepisu art. 3581
§ 3 k.c. okazał się
uzasadniony. W związku z tym Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok w zakresie
oddalającym powództwo ponad kwotę 2.440 zł i rozstrzygającym o kosztach (pkt I. 2,
3,4, 5 i pkt III) oraz w tym zakresie przekazał sprawę Sądowi drugiej instancji do
ponownego rozpoznania (art. 39313
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia
2004 r., Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98).