Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CK 537/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 29 kwietnia 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSA Andrzej Struzik (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Ł. K.
przeciwko Województwu X.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 29 kwietnia 2005 r., kasacji
powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 29 stycznia 2004 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 25 czerwca 2003 r. Sąd Okręgowy w Ś. zasądził od pozwanego
Województwa X. na rzecz powoda Ł. K. kwotę 43.479,79 zł z ustawowymi odsetkami od
dnia 27 lipca 2001 r., oddalił natomiast powództwo w pozostałej części. Wydając
powyższy wyrok Sąd I instancji ustalił, że 9 listopada 1998 r., po wygraniu przetargu,
powód zawarł z Ośrodkiem B.(…) w W. umowę o roboty budowlane, w której
wynagrodzenie ryczałtowe określono na kwotę 138.371 zł plus VAT, przy czym –
stosownie do zawartej umowy – jeżeli w toku realizacji robót wystąpiłaby konieczność
2
wykonania robót dodatkowych o wartości nieprzekraczającej 20% wartości zamówienia,
powód zobowiązany był te roboty wykonać na zamówienie udzielone z wolnej ręki.
Zmiana umowy była niedopuszczalna pod rygorem nieważności, chyba że konieczność
wprowadzenia zmian wynikałaby z okoliczności, których nie można było przewidzieć w
chwili zawarcia umowy. Powód, prócz prac objętych umową, za które otrzymał
umówione wynagrodzenie ryczałtowe, wykonał dalsze prace o wartości 151.469,85 zł,
przy czym zamawiający zapewniał powoda, że wynagrodzenie za prace dodatkowe
otrzyma. Z dniem 1 stycznia 1999 r. budynek przeszedł w trwały zarząd Województwa
X., a strona pozwana, odmówiła zapłaty za roboty dodatkowe jako nieobjęte
zamówieniem publicznym. Zasądzona kwota 43.479,79 zł stanowi wartość netto
materiałów budowlanych wbudowanych przez powoda w związku z wykonanymi
robotami dodatkowymi, o którą to pozwany bezpodstawnie wzbogacił się kosztem
powoda (art. 405 k.c.). Sąd I instancji oddalił natomiast powództwo w części obejmującej
podatek VAT od tychże materiałów oraz dotyczącej dochodzonej przez powoda kwoty
29.611,39 zł stanowiącej 20 % wynagrodzenia za roboty dodatkowe z uwagi na
nieważność umowy dotyczącej robót dodatkowych o wartości przekraczającej o ponad
100% wysokość umówionego wynagrodzenia ryczałtowego i powołał art. 71 ust. 1
ustawy z dnia 10 czerwca 1994 r. o zamówieniach publicznych (Dz. U. z 1998 r. Nr 119,
poz. 773), w oparciu o który zamawiający może udzielić zamówienia z wolnej ręki temu
samemu wykonawcy, jeżeli wartość robót dodatkowych nie przekracza 20% zamówienia
podstawowego.
Na skutek apelacji pozwanego dotyczącej wyroku w części uwzględniającej
powództwo Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 29 stycznia 2004 r. zmienił wyrok Sądu
Okręgowego w zaskarżonej części w ten sposób, że powództwo oddalił wydając
stosowne orzeczenie o kosztach procesu. Sąd drugiej instancji uznał apelację za
uzasadnioną z innych przyczyn, niż powołane w niej przez pozwanego, mianowicie
podniósł, iż Sąd Okręgowy naruszył art. 405 k.c., albowiem niedopuszczalny jest zbieg
roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia z roszczeniem o wykonanie
zobowiązania umownego i wskazał, że skoro strony łączył stosunek obligacyjny, to
dochodzenie roszczeń może następować w ramach tego stosunku.
Wyrok powyższy został zaskarżony przez powoda kasacją opartą na podstawach
z art. 3931
pkt 1 i 2 k.p.c. w brzmieniu sprzed dnia 6 lutego 2005 r. W ramach pierwszej
podstawy kasacyjnej powód zarzucił naruszenie art. 405 k.c. w zw. z art. 72 ust. 3 i art.
76 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 10 czerwca 1994 r. o zamówieniach publicznych wyrażające
3
się w błędnym przyjęciu niedopuszczalnego zbiegu roszczeń z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia i ze stosunku obligacyjnego, co wynikało z błędnego uznania, że
powodowi równolegle przysługiwało roszczenie z tytułu umowy o roboty budowlane
mimo zawarcia jej z naruszeniem przepisów ustawy o zamówieniach publicznych. W
ramach drugiej podstawy kasacyjnej powód zarzucił naruszenie art. 382 w zw. z art. 233
§ 1 k.p.c. wyrażające się w wewnętrznej sprzeczności ustaleń przyjętych za podstawę
rozstrzygnięcia polegającej na przyjęciu za własne ustaleń Sądu pierwszej instancji i
jednocześnie sprzecznym z tymi ustaleniami przyjęciu, że strony pozostawały
w stosunku obligacyjnym. W konkluzji powód wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i
oddalenie apelacji pozwanego oraz zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda
kosztów postępowania kasacyjnego i apelacyjnego ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania oraz zasądzenie na rzecz powoda kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozpoznając kasację powoda zwrócić uwagę należy, iż stosownie do art. 3
ustawy z dnia 22 grudnia 2004 roku o zmianie ustawy – Kodeks postępowania
cywilnego oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Z 2005 r. Nr 13,
poz. 98) do jej rozpoznania stosuje się przepisy kodeksu postępowania cywilnego
obowiązujące przed dniem 6 lutego 2005 r.
Opierając kasację na podstawie określonej w art. 3931
pkt 2 k.p.c. bezzasadnie
powód zarzucił naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. By naruszyć powołany przepis, stanowiący
o regułach oceny dowodów, Sąd drugiej instancji musiałby dokonywać takiej oceny.
Tymczasem w rozpoznawanej sprawie Sąd Apelacyjny oceny dowodów nie dokonywał i
nie czynił własnych ustaleń faktycznych, a zatem powołanego przepisu nie stosował.
Trafnie natomiast zaskarżonemu wyrokowi zarzucono naruszenie art. 382 k.p.c.
Przepis ten stanowi, iż sąd drugiej instancji orzeka na podstawie materiału zebranego
przed sądem pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym. W konsekwencji
Sąd Apelacyjny powinien wskazać, czy ustalenie Sądu pierwszej instancji przyjmuje za
własne, czy też zmienia je, a jeżeli tak to w jakim zakresie, w jaki sposób i na podstawie
jakiego materiału dowodowego. Tego rodzaju stwierdzenia w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku brak, co sugeruje, że Sąd Apelacyjny własnych ustaleń
faktycznych nie czynił, a zatem orzekał przyjmując za podstawę ustalenia faktyczne
poczynione przez Sąd Okręgowy. Tymczasem zawarte w wywodach Sądu drugiej
instancji stwierdzenie o niedopuszczalności zbiegu roszczeń z tytułu bezpodstawnego
4
wzbogacenia z roszczeniami o wykonanie zobowiązania wynikającego z umowy zdaje
się wskazywać, że Sąd ten, odmiennie niż Sąd Okręgowy, przyjmuje istnienie
zobowiązania umownego. W uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego wprost jednak
stwierdzenia takiego nie zawarto i nie wskazano podstaw prowadzących do takiego
ustalenia. Uzasadnienie to, poza relacją dotyczącą orzeczenia Sądu I instancji, jego
podstaw oraz wniosków i zarzutów apelacji ogranicza się do zwięzłego wywodu
prawnego stojącego w sprzeczności z ustaleniami faktycznymi Sądu pierwszej instancji i
wynikającym z tych ustaleń wywodem prawnym, bez jakiegokolwiek odniesienia się do
niego.
Powód w kasacji trafnie zarzuca, że przyjęcie nieważności umowy skutkuje
trafnością wniosku, iż prace budowlane, za które powód w niniejszej sprawie dochodzi
zapłaty, nie były objęte treścią stosunku obligacyjnego łączącego strony na podstawie
zawartej umowy. W konsekwencji trafnie kasacja oparta została na podstawie z art. 3931
pkt 1 k.p.c. zrealizowanej poprzez naruszenie art. 405 k.c. w związku art. 72 ust. 3
ustawy z dnia 10 czerwca 1994 r. o zamówieniach publicznych (tekst jednolity Dz.U. z
1998 r., Nr 119, poz. 773). Właściwie stosując przepis art. 72 ust. 3 oraz art. 71 ust. 1
powołanej ustawy Sąd pierwszej instancji przyjął, że umowa o roboty dodatkowe,
wykraczające poza określenie przedmiotu zamówienia, a jednocześnie przekraczające o
ponad 20 % wartość przedmiotu zamówienia, jest nieważna. Skoro ten zakres prac
stanowił świadczenie spełnione w wykonaniu nieważnej umowy, to było to świadczenie
nienależne w rozumieniu art. 410 § 2 k.c., do którego, na mocy przepisu § 1 powołanego
artykułu zastosowanie znajdują przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu. W
konsekwencji, skoro zwrot przedmiotu świadczenia w naturze nie jest możliwy, zgodnie
z art. 405 k.c. zwrotowi ulega jego wartość. Zauważyć należy przy tym, że przedmiotem
sporu są wbudowane w budynek pozwanego w wykonaniu nieważnej umowy materiały
budowlane. W takiej sytuacji, zgodnie z art. 191 k.c., własność nieruchomości rozciąga
się także na te rzeczy ruchome, które z nieruchomością uległy połączeniu i stały się jej
częścią składową, zaś stosownie do art. 194 k.c. przepisy o połączeniu nie uchybiają
przepisom o bezpodstawnym wzbogaceniu. Roszczenie o zwrot wartości materiałów
budowlanych wbudowanych w budynek zamawiającego w wykonaniu umowy o roboty
budowlane, nieważnej z uwagi na naruszenie przepisów ustawy z dnia 10 czerwca 1994
r. o zamówieniach publicznych, jest roszczeniem o zwrot wartości nienależnego
świadczenia znajdującym swe podstawy w przepisach art. 410 § 1 w zw. z art. 405 k.c.
5
W doktrynie i orzecznictwie istotnie prezentowane jest stanowisko
o niedopuszczalności zbiegu bezpodstawnego wzbogacenia z roszczeniem o wykonanie
zobowiązania umownego. Stanowisko takie wynika z obawy, by roszczenie z
bezpodstawnego wzbogacenia nie było traktowane jako condictio generalissima, dające
możliwość ominięcia m.in. przepisów przewidujących krótsze terminy przedawnienia
roszczeń wynikających z innych podstaw. W niniejszej sprawie, czego Sąd drugiej
instancji nie dostrzegł, zbieg taki nie zachodzi, albowiem nieważna umowa nie rodzi
roszczenia o jej wykonanie (art. 58 § 1 k.c.), zaś spełnione na podstawie takiej umowy
świadczenie jest nienależne.
Z powyższych przyczyn stwierdzić należy, iż kasacja oparta została na
usprawiedliwionych podstawach i w jej uwzględnieniu, na podstawie art. 39313
§ 1 k.p.c.,
zaskarżony wyrok uchylić i sprawę przekazać Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania.
Przy ponownym rozpoznaniu sprawy, mając na uwadze wskazany wyżej
charakter świadczenia powoda, Sąd drugiej instancji rozpozna sprawę ustosunkowując
się do zarzutów apelacji pozwanego, czego dotychczas nie uczynił wydając orzeczenie
reformatoryjne z innych przyczyn, niż w apelacji wskazane.