Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CK 593/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 maja 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z powództwa W. P.
przeciwko Bankowemu Funduszowi Nieruchomościowemu "A.(…)" Sp. z o.o. w W.
o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie
Cywilnej w dniu 12 maja 2005 r., kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 6 maja 2004 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd pierwszej instancji wyrokiem z dnia 22 sierpnia 2003 r. uwzględnił skargę
pauliańską uznając za bezskuteczną w stosunku do powoda W. P. umowę sprzedaży
nieruchomości zawartą w dniu 25 maja 2001 r. pomiędzy Spółdzielnią Mieszkaniową
„I.(…)” a pozwaną w niniejszym procesie spółką z o.o. „A.(…)”. Wyrokiem
uzupełniającym z dnia 9 grudnia 2003 r. Sąd ten uzupełnił powyższy wyrok stwierdzając,
że uznanie za bezskuteczną w stosunku do powoda przedmiotowej umowy sprzedaży
następuje celem zaspokojenia wierzytelności przysługującej powodowi wobec
2
Spółdzielni „I.(…)” w kwocie 8.388.994,38 zł, w tym 7.648.000 zł z tytułu odsetek
ustawowych.
Apelację pozwanej Spółki od obu wyroków oddalił Sąd Apelacyjny wyrokiem z
dnia 6 maja 2004 r., uznając za trafne ustalenia Sądu pierwszej instancji i na ich
podstawie oceniając zarzuty apelacji.
W ocenie Sądu odwoławczego spełniona została przesłanka pokrzywdzenia
powodowego wierzyciela w chwili wystąpienia ze skargą pauliańską bowiem istniejąca
aktualnie niewypłacalność Spółdzielni pogłębiła się z chwilą dokonania z pozwaną
zaskarżonej czynności. Za korzyść majątkową w rozumieniu art. 527 k.c. uzyskaną
przez pozwaną uznał Sąd odwoławczy nabycie przez nią spornej nieruchomości
przedstawiającej pewną wartość, stwierdzając zarazem, że rzeczywista jej wartość
pozostaje bez znaczenia, a cena nabycia ma znaczenie drugorzędne. Uznając za
istotną okoliczność badania świadomości osoby trzeciej, a więc pozwanej, Sąd
Apelacyjny stwierdził, że wystarcza świadomość dłużnika, że czynność prawna może
spowodować niemożność zaspokojenia się ogółu wierzycieli, a twierdzenia strony
pozwanej, iż takowej świadomości nie miała ocenił jako gołosłowne. Zdaniem Sądu
odwoławczego, fakt dystrybucji kwoty otrzymanej ze sprzedaży powinien wyostrzyć
czujność pozwanej co do ewentualności istnienia innych wierzycieli. Zaistnienie sytuacji
dowolnego uprzywilejowania przez dłużnika jednego z wierzycieli z pokrzywdzeniem
innych jest w ocenie Sądu drugiej instancji równoznaczne ze spełnieniem kolejnej
przesłanki zasadności skargi pauliańskiej.
Kasacja pozwanej, zaskarżająca wyrok Sadu Apelacyjnego w całości, oparta
została na obu podstawach kasacyjnych. Spośród przepisów prawa procesowego
zarzutami naruszenia objęto:
- art. 232 k.p.c. wskutek przyjęcia za udowodniony braku należytej staranności
pozwanej o działaniu dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, bez
prowadzenia dowodów w tym zakresie,
- art. 228 k.p.c. i 231 k.p.c. przez bezzasadne zastosowanie konstrukcji
jurydycznych notoryjności i domniemania faktycznego,
- art. 230 k.p.c. i art. 350 § 1 k.p.c. przez uznanie za uzasadnione pominięcie przez
Sąd I instancji wniosków dowodowych pozwanej i aprobatę jego tezy, że
pozwana nie kwestionowała wierzytelności powoda,
3
- art. 328 § 2 k.p.c. i art. 233 k.p.c. przez brak wszechstronnego rozważenia
zebranego materiału i niewskazanie przyczyn odmowy wiarygodności dowodom
przedstawionym przez pozwaną,
- art. 381 k.p.c. i art. 382 k.p.c. poprzez pominięcie dowodów wskazanych w
apelacji.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej pozwana zarzuciła naruszenie art. 6
k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie wskutek przyjęcia za udowodnione faktów, co
do których powód nie złożył wniosków dowodowych. Naruszenie art. 527 § 1 i § 2 k.p.c.,
wskutek ich niewłaściwego zastosowania, uzasadniono przyjęciem niewypłacalności
dłużnika i wiedzy o tym strony pozwanej lub możliwości dowiedzenia się przy
zachowaniu należytej staranności. Naruszenie art. 389, art. 390 i art. 394 k.c. uzasadnia
skarżąca bezzasadnym przyjęciem, że zapłata dokonana przez SM I.(…) nie miała
charakteru zadatku.
Powód w odpowiedzi na kasację wniósł o jej oddalenie i zasądzenie kosztów
procesu twierdząc, że pozwany nie wykazał, aby zastrzeżenie w umowie zapłaty ceny z
pominięciem rachunku bankowego sprzedawcy nie rodziło podejrzeń co do
rzeczywistych intencji Spółdzielni „I.(…)” sprowadzających się do pokrzywdzenia
wierzycieli.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja okazała się być opartą na usprawiedliwionych podstawach wobec
trafności niektórych spośród przedstawionych w niej zarzutów w ramach każdej z obu
podstaw kasacyjnych. Co prawda, wbrew twierdzeniom strony skarżącej, przesłanki
uwzględnienia skargi pauliańskiej określone w art. 527 § 1 k.c. mogą być przedmiotem
domniemań faktycznych, bowiem brak jest uzasadnionych podstaw do twierdzenia, aby
zastosowanie tej instytucji ustawodawca ograniczył tylko do przesłanek, o których
stanowią przepisy art. 527 § 3 i § 4 k.c. Jednakże przepis art. 231 k.p.c. przewiduje
możliwość uznania za ustalone faktów mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia
sprawy, a więc także odpowiadających przesłankom wymaganym dla uwzględnienia
skargi pauliańskiej, jeżeli wniosek taki można wyprowadzić z innych ustalonych faktów.
Tymczasem Sąd Apelacyjny trafnie twierdząc, że przepis art. 527 § 1 k.c. nie wymaga
istnienia zamiaru dłużnika pokrzywdzenia wierzycieli a wystarcza sama jego
świadomość, że czynność prawna może spowodować niemożność zaspokojenia się
ogółu wierzycieli i że świadomość ta musi istnieć w chwili dokonania czynność prawnej,
zarazem jednak niejako milcząco zaaprobował ustalenie, bo bez wskazania na żadne
4
inne ustalone fakty, że dłużnik działał z taką właśnie świadomością pokrzywdzenia
wierzycieli w chwili zawierania przedmiotowej umowy sprzedaży.
Równocześnie Sąd ten zastosował także domniemanie faktyczne dokonując
oceny istnienia kolejnej przesłanki uwzględnienia skargi pauliańskiej, tj. istnienia wiedzy
pozwanej osoby trzeciej o stanie świadomości dłużnika działania z pokrzywdzeniem
wierzycieli lub powinności dysponowania taką wiedzą, bez równoczesnego wskazania
na istnienie innych ustalonych faktów, mogących ewentualnie być podstawą posłużenia
się instytucją domniemania faktycznego w przedmiocie wystąpienia ostatniej z
przesłanek skargi pauliańskiej spośród określonych w art. 527 § 1 k.c. Wskazania na
istnienie ustalonego faktu, będącego podstawą dla zastosowania instytucji domniemania
faktycznego, nie może zastąpić proste zanegowanie przez Sąd Apelacyjny wystąpienia
okoliczności negatywnej, a sprowadzające się do sformułowania, że twierdzenia strony
pozwanej iż takowej świadomości nie miała uznać należy za gołosłowne. Dla
skutecznego posłużenia się domniemaniem faktycznym w przedmiocie wystąpienia
przesłanki w postaci istnienia wiedzy pozwanej osoby trzeciej co do świadomości
określonego działania dłużnika lub co najmniej powinności posiadania takiej wiedzy
przez pozwaną osobę trzecią, niezbędne było wskazanie na istnienie innych ustalonych
faktów, mogących być podstawą dla poprawnego dokonania domniemania faktycznego.
Tymczasem Sąd odwoławczy powołał się na fakt dystrybucji kwoty otrzymanej ze
sprzedaży jako mający „wyostrzyć czujność” pozwanej co do ewentualności istnienia
innych wierzycieli. Taka konstatacja nie pozwala na jednoznaczne przesądzenie o tym,
czy Sąd Apelacyjny ustala w ten sposób brak zachowania przez pozwaną należytej
staranności w uzyskaniu wiedzy o działaniu dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia
wierzycieli, czy też Sąd ten przyjmuje, że pozwana taką wiedzą dysponowała bądź nie
dysponowała. Wątpliwości w przedmiocie ostatecznego kształtu ustaleń faktycznych
przyjętych za podstawę orzekania pogłębia okoliczność, że Sąd Apelacyjny ograniczył
zakres przedmiotowy domniemywanej wiedzy pozwanej osoby trzeciej jedynie do
ewentualności istnienia innych wierzycieli. Tymczasem dla uznania wystąpienia ostatniej
z przesłanek przesądzających o zasadności skargi pauliańskiej istotna jest nie tyle
wiedza osoby trzeciej o istnieniu innych wierzycieli jej kontrahenta umownego, ale
niezbędna jest wiedza tejże osoby trzeciej, lub powinność posiadania, przy zachowaniu
należytej staranności, wiedzy co do tego, że dłużnik działał ze świadomością
pokrzywdzenia wierzycieli, a nie tylko ze świadomością ewentualnego ich istnienia.
5
Wobec powyższego uznać należało za trafne te zarzuty kasacji, które
sprowadzają się do naruszenia art. 231 k.p.c., art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 233 § 1
k.p.c., a których naruszenie mogło mieć wpływ na prawidłowy kształt ustaleń
faktycznych w przedmiocie wystąpienia wszystkich materialnoprawnych przesłanek
uwzględnienia skargi pauliańskiej, a w konsekwencji mogło mieć istotny wpływ na wynik
sprawy.
Wobec uznania za usprawiedliwioną drugiej podstawy kasacyjnej
i w konsekwencji braku podstaw do przyjęcia istnienia stabilnych i poprawnie
dokonanych ustaleń faktycznych, należało uznać zasadność zarzutu naruszenia art. 527
§ 1 k.c. przez jego niewłaściwe, bo co najmniej przedwczesne, zastosowanie w
obecnym stanie sprawy.
Natomiast chybiony okazał się zarzut naruszenia art. 6 k.c., bowiem nawet
hipotetycznie wadliwe przyjęcie określonych faktów za udowodnione nie dowodzi
naruszenia tego przepisu, którego istota i funkcja sprowadzają się do określenia
rozkładu ciężaru dowodu i wskazania reguł określających podmiot obciążony tym
ciężarem. Przepis art. 6 k.c. nie reguluje natomiast konsekwencji prawidłowego bądź
nieprawidłowego przeprowadzenia przez Sąd określonego dowodu, zgłoszonego przez
właściwą stronę.
Nie okazały się również zasadne zarzuty naruszenia art. 389 k.c., art. 390 k.c. i
art. 394 k.c., bowiem Sąd Apelacyjny ani nie przyjął, że umowa przedwstępna, zawarta
między SM I.(…) a małż. Rawnikami, nie wiązała tych stron w dniu 25 maja 2001 r., ani
też nie określił charakteru zapłaty dokonanej przez SM I.(…), a w szczególności nie
przyjął, że zapłata dokonana przez Spółdzielnię I.(…) nie miała charakteru zadatku.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji, działając na
podstawie art. 39313
§1 k.p.c., znajdującym w niniejszej sprawie zastosowanie na
podstawie art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks
postępowania cywilnego… (Dz. U. 2005 r. Nr 13, poz. 98).