Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CK 699/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 czerwca 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Strus (przewodniczący)
SSN Kazimierz Zawada
SSA Andrzej Struzik (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa W. B.
przeciwko D. N.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w
dniu 9 czerwca 2005 r., kasacji powódki od wyroku Sądu Okręgowego w K. z dnia 28
września 2004 r., sygn. akt II Ca (…),
uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Rejonowego w K. z dnia 29 marca 2004
r. sygn. I C (…) i sprawę przekazuje temu sądowi do ponownego rozpoznania
i orzeczenia o kosztach postępowania apelacyjnego i kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powódka W. B. w pozwie skierowanym przeciwko D. N. domagała się
uzgodnienia treści prowadzonych przez Sąd Rejonowy w K. ksiąg wieczystych nr (…)1,
(…)2 i (…)3 w ten sposób, by w działach drugich KW (…)1 i KW (…)3 w miejsce
dotychczas wpisanej jako wyłączna właścicielka pozwanej D. N. wpisać pozwaną D. N.
w 5/8 częściach oraz powódkę W. B., G. N. i S. B. po 1/8 części, natomiast w dziale
2
drugim KW (…)2 w miejsce wpisanej jako właścicielka w połowie pozwanej D. N. wpisać
pozwaną D. N. w 5/16 częściach oraz powódkę W. B., G. N. i S. B. po 1/16 części.
Powódka twierdziła, iż pozwana otrzymała w/w nieruchomości w darowiźnie od G. B.,
która kupiła je za środki pochodzące z majątku wspólnego jej i męża W. B., a to wbrew
zawartemu w akcie notarialnym, i stanowiącego podstawę wpisu w księdze wieczystej
oświadczeniu o pochodzeniu tych środków z jej majątku odrębnego, zaś spadkobiercami
zmarłego w 1991 roku W. B. są po ¼ części G. B., powódka W. B., G. N. i S. B.
Powódka wnosiła w pozwie o zawiadomienie o toczącym się procesie, stosownie do art.
195 § 2 k.p.c., G. N. i S. B., co też Sąd pierwszej instancji uczynił, jednakże osoby te nie
wstąpiły do sprawy, jak też nie przedstawiły swego stanowiska co do żądania pozwu.
Wyrokiem z dnia 29 marca 2004 r. Sąd Rejonowy w K. oddalił powództwo
wskazując, iż po stronie powodowej konieczne było współuczestnictwo wszystkich osób,
na rzecz których wpis miał nastąpić, a skoro G. N. i S. B., pomimo zawiadomienia, do
sprawy nie przystąpili, z uwagi na brak legitymacji czynnej powództwo należało oddalić.
Apelację od powyższego wyroku Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia 28
września 2004 r. oddalił podzielając pogląd Sądu Rejonowego, iż w sprawie
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym po stronie
czynnej zachodzi współuczestnictwo konieczne wszystkich osób, na rzecz których wpis
ma nastąpić, a których prawa dotychczas wpisane nie zostały, a tym samym uznając za
bezzasadny zarzut naruszenia art. 195 § 2 k.p.c. Odnosząc się do podniesionego w
apelacji zarzutu naruszenia art. 21 i art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej
Polskiej Sąd drugiej instancji wskazał, iż powódka nie została pozbawiona ochrony
swego prawa własności, gdyż może realizować swój interes prawny w postępowaniu o
dział spadku po W. B. oraz podział majątku wspólnego W. i G. B. Sąd ten wyraził nadto
pogląd, że kwestionowanie w apelacji współuczestnictwa koniecznego z powołaniem się
na art. 209 k.c. nie może odnieść zamierzonego skutku, ponieważ ani powódka, ani też
pozostali następcy prawni W. B. nie są współwłaścicielami przedmiotowej
nieruchomości, a dopiero staliby się nimi po uprawomocnieniu się wyroku
uwzględniającego powództwo z mocą wsteczną.
Wyrok powyższy zaskarżyła powódka opierając kasację na podstawie z art. 3931
pkt 2 k.p.c. i zarzucając naruszenie przepisu prawa procesowego, a to art. 195 § 2 k.p.c.
poprzez jego niezastosowanie i niezapozwanie osób, które nie przystąpiły do sprawy w
charakterze powodów, co w rezultacie doprowadziło do oddalenia powództwa o
uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym z uwagi na
3
niewystępowanie w procesie wszystkich osób, których łączny udział w sprawie był
konieczny. W konkluzji powódka domagała się uchylenia wyroków sądów obu instancji i
przekazania sprawy Sądowi Rejonowemu w K. do ponownego rozpoznania oraz
zasądzenia kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
Uzasadniając podstawę kasacji przytoczono stosowne orzecznictwo Sądu Najwyższego
i wyrażono pogląd, że w żadnym z orzeczeń Sąd Najwyższy nie stwierdził, by w
wypadku postępowania o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym po stronie powodowej występowało współuczestnictwo konieczne, a tylko
wskazywał, że w przedmiotowym postępowaniu muszą wziąć udział wszystkie osoby,
których prawo z jakichkolwiek przyczyn w księdze wieczystej nie zostało ujawnione.
Powołując art. 209 k.c. stwierdzono, iż powództwo zmierza do zachowania wspólnego
prawa, co w konsekwencji prowadzi do wniosku, że współuczestnictwo konieczne po
stronie powodowej nie zachodzi, natomiast, gdy współwłaściciele, których prawo w
wyniku procesu ma zostać wpisane do księgi wieczystej, nie wstępują do sprawy po
stronie powodowej, winni zostać zapozwani przez sąd. Wskazano też, że oddalenie
powództwa z powodu nieprzystąpienia pozostałych współwłaścicieli stoi w sprzeczności
z naczelnym postulatem postępowania opartego o art. 10 ustawy o księgach
wieczystych i hipotece, jakim jest dążenie do ujawnienia rzeczywistych stanów
prawnych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sądy obu instancji przyjęły za oczywisty pogląd, iż w sprawie o uzgodnienie treści
księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym zachodzi współuczestnictwo
konieczne po stronie czynnej wszystkich dotychczas niewpisanych w księdze wieczystej
współwłaścicieli nieruchomości, na rzecz których, stosownie do żądania pozwu, wpis
miałby nastąpić. Tymczasem ani powołane przez Sąd pierwszej instancji orzeczenia
Sądu Najwyższego, ani też powołane przez Sąd drugiej instancji poglądy doktryny
stwierdzeń takich nie zawierają. Utrwalonym w orzecznictwie i doktrynie jest jedynie
pogląd, iż w sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym konieczny jest udział w charakterze stron procesu wszystkich osób wszystkich
osób wpisanych w dziale drugim księgi wieczystej, a także udział tych spośród innych
osób, których uprawnienia z tytułu własności nie zostały dotychczas wpisane i że
zachodzi tu współuczestnictwo konieczne określone w art. 72 § 2 k.p.c. Taki pogląd był
wyrażany między innymi w wyrokach Sądu Najwyższego z dnia 23 grudnia 1988 r. sygn.
III CRN 434/88 (publikowanym w OSNC 1991/1/12), z dnia 28 czerwca 2000 r. sygn. IV
4
CKN 71/00 (niepublikowanym) i z dnia 17 kwietnia 1998 r. sygn. II CKN 695/97
(niepublikowanym), przy czym w uzasadnieniu tego ostatniego wyroku Sąd Najwyższy
jednoznacznie wskazał, iż powództwo nie mogło być uwzględnione, gdyż jedna ze
współwłaścicielek nieruchomości, na rzecz której wpis miał nastąpić, nie uczestniczyła w
procesie ani w charakterze powódki, ani pozwanej. Podobnie w uzasadnieniu wyroku z
dnia 27 lutego 2002 r. sygn. III CKN 38/01 (publikowanym w OSNC 2003/2/27) Sąd
Najwyższy wskazuje, iż powództwo osoby, która ma interes prawny w uzgodnieniu treści
księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, a nie jest osobą, na rzecz której wpis
miałby nastąpić, wymaga pozwania między innymi właściciela nieruchomości, który
stosownie do żądania pozwu miałby zostać do księgi wpisany. Z powyższego wyraźnie
widać, iż w dotychczasowym orzecznictwie Sąd Najwyższy dopuszcza udział w procesie
w charakterze pozwanych osób, na rzecz których wpis miałby nastąpić. W podobny
sposób wypowiada się także doktryna prawa. W szczególności odnotować można
jednoznaczne stwierdzenia, iż o ile wszystkie te osoby nie występują w charakterze
powodów, a zawiadomienie ich o toczącym się procesie stosownie do art. 195 § 2 k.p.c.
nie spowodowało ich wstąpienia do sprawy po stronie powodowej, osoby te powinny
zostać wezwane w charakterze pozwanych zgodnie z powołanym przepisem.
Trafnie kasacja zwraca uwagę, iż wniesione przez współwłaściciela
nieruchomości powództwo o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym zmierza do zachowania wspólnego prawa, a zatem samodzielnie
legitymowany do jego wniesienia jest każdy ze współwłaścicieli nieruchomości (art. 209
k.c.). Zauważyć przy tym trzeba, że doktryna dopuszcza podjęcie czynności
zachowawczych, o jakich mowa w art. 209 k.c., także w drodze powództwa przeciwko
jednemu za współwłaścicieli. Przyjęcie samodzielnej legitymacji współwłaściciela
nieruchomości przekreśla trafność stojącego u podstaw zaskarżonego wyroku poglądu,
jakoby w sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym zachodziło po stronie czynnej współuczestnictwo konieczne wszystkich
niewpisanych w księdze osób, na rzecz których wpis miałby nastąpić.
Pogląd Sądu Okręgowego, iż powoływanie się na art. 209 k.c. nie może odnieść
zamierzonego skutku, albowiem ani powódka, ani pozostali następcy prawni W. B. nie
są współwłaścicielami nieruchomości, a dopiero staliby się nimi po uprawomocnieniu się
wyroku uwzględniającego powództwo z mocą wsteczną, jest oczywiście błędny. W
prawie polskim wpis prawa własności w księdze wieczystej nie ma charakteru
konstytutywnego, a jedynie odzwierciedla stan prawny z innych zdarzeń prawnych
5
wynikający. Sama konstrukcja powództwa z art. 10 ustawy o księgach wieczystych i
hipotece wskazuje, iż stan prawny odbiega od wpisu w księdze wieczystej, a zatem
prawo służy danej osobie, pomimo że nie jest ona w księdze wpisana. Wreszcie
przeważający w doktrynie i orzecznictwie pogląd, iż powództwo takie jest powództwem o
ustalenie, jednoznacznie wywodzony jest z wyżej wskazanych okoliczności. Odnosząc
to zagadnienie do realiów obecnie rozpoznawanej sprawy dostrzec natomiast trzeba, iż
powódka wywodzi swe prawo ze zdarzeń, które z mocy samego prawa powodują stan
prawny przez nią wskazany.
Niezależnie od argumentacji wywodzonej z art. 209 k.c. za samodzielną
legitymacją współwłaściciela nieruchomości przemawia także okoliczność, iż
uzależnienie skuteczności powództwa współwłaściciela nieruchomości o uzgodnienie
treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym od woli innych współwłaścicieli,
którzy niejednokrotnie z różnych przyczyn uzgodnieniem takim mogą nie być
zainteresowani, godziłoby w zagwarantowaną przez art. 21 i art. 64 Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej ochronę prawa własności uniemożliwiając ujawnienie tego
prawa i narażając współwłaściciela na niemożność skorzystania z ochrony z tego
ujawnienia płynącej. Okoliczność, czy w obecnie rozpoznawanej sprawie powódka ma
możliwość ochrony swego prawa na drodze innych postępowań, dla rozstrzygnięcia
ogólnego zagadnienia, jakim jest kwestia współuczestnictwa koniecznego w procesach
z art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece jest bez znaczenia, skoro poza
sporem jest, że w licznych stanach faktycznych alternatywa taka nie istnieje.
Nie sposób też zlekceważyć podnoszonego w doktrynie argumentu, że celem
postępowania o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym
jest nie tylko ochrona interesu indywidualnego, ale przede wszystkim usunięcie
niezgodności dla wypełnienia ustrojowej funkcji ksiąg wieczystych, jakim jest poprawne
ujawnienie - dla bezpieczeństwa obrotu – stanu prawnego nieruchomości, a cel ten
przemawia przeciwko uniemożliwieniu korzystania z prawa przez jednego tylko
współwłaściciela z powodu braku poparcia innych.
Wyżej przedstawione rozważania prowadzą do wniosku, iż w sprawie
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym konieczny jest
udział, po którejkolwiek stronie procesu, zarówno wszystkich osób wpisanych w dziale
drugim księgi wieczystej, jak też osób, których prawo własności nie zostało dotychczas
w księdze wieczystej wpisane.
6
Stosownie do art. 195 k.p.c. współuczestnictwo konieczne powoduje obowiązek
działania sądu z urzędu. Jakkolwiek Sąd Najwyższy niejednokrotnie wskazywał, iż w
sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym brak
reprezentacji wszystkich osób, których udział jest konieczny, prowadzi do oddalenia
powództwa, to stwierdzenia te odnieść należy do takich sytuacji, gdy niewykonanie
przez powoda zarządzenia sądu wydanego stosownie do treści art. 195 § 1 k.p.c.
prowadzi do niemożności wykonania przez sąd obowiązku nałożonego nań przez § 2
tego artykułu. W niniejszej sprawie sytuacja taka nie zachodzi, gdyż osoby, które winny
zostać wezwane, zostały w dostateczny sposób oznaczone już w pozwie. W
konsekwencji kasacja trafnie zarzuca naruszenie art. 195 § 2 k.p.c.
Skoro wyłączną przyczyną oddalenia powództwa i apelacji był skutecznie
zakwestionowany przez kasację pogląd dotyczący współuczestnictwa koniecznego
współwłaścicieli po stronie powodowej, nie było prowadzone jakiekolwiek postępowanie
dowodowe i nie stał się przedmiotem badania sądów obu instancji rzeczywisty stan
prawny nieruchomości, nie została rozpoznana istota sprawy a nadto koniecznym jest
przeprowadzenie postępowania dowodowego w całości. Z uwagi na te okoliczności oraz
charakter orzeczenia uzgadniającego treść księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym, który przemawia za merytorycznym rozstrzygnięciem sprawy przez Sąd
pierwszej instancji, w uwzględnieniu kasacji, na podstawie art. 39313
§ 1 k.p.c., należało
uchylić wyroki Sądów obu instancji i sprawę przekazać Sądowi Rejonowemu do
ponownego rozpoznania przy pozostawieniu temu sądowi orzeczenia o kosztach
postępowania apelacyjnego i kasacyjnego stosownie do art. 108 § 2 w zw. z art. 39319
k.p.c.