Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CK 55/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 lipca 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Maria Grzelka (sprawozdawca)
SSN Tadeusz Żyznowski
w sprawie z powództwa Syndyka masy upadłości Spółdzielni Mieszkaniowej „L.(...)” w K.
przeciwko B. B.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 28 lipca 2005 r., kasacji pozwanej
od wyroku Sądu Okręgowego w B. z dnia 18 listopada 2004 r., sygn. akt II Ca (…),
I. zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddala apelację i zasądza od
powoda na rzecz pozwanej kwotę 1.200, - /jeden tysiąc dwieście/ złotych
tytułem kosztów procesu za instancję apelacyjną,
II. zasądza od powoda na rzecz pozwanej kwotę 1.200,- /jeden tysiąc dwieście/
złotych tytułem kosztów procesu za instancję kasacyjną
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy w B. uwzględnił apelację powodowego
Syndyka masy upadłości Spółdzielni Mieszkaniowej „L.(...) ” w K. od wyroku Sądu
Rejonowego w B., oddalającego powództwo, w ten sposób, że zmienił wyrok Sądu
2
pierwszej instancji i zasądził od pozwanej B. B. na rzecz powoda kwotę 11.813,48
złotych z odsetkami ustawowymi od dnia 1 września 2002 r. i kosztami procesu za
obydwie instancje. Stan faktyczny będący podstawą powyższego rozstrzygnięcia był
następujący.
W 1995 roku pozwana została przyjęta na członka Spółdzielni Mieszkaniowej
„L.(...) ” w K. z prawem ubiegania się o przydział mieszkania własnościowego typu M – 3
na warunkach określonych w Statucie i Regulaminie Finansowania i Rozliczania
Kosztów Budowy. Wymienione akty normatywne wewnątrzspółdzielcze przewidywały
obowiązek pokrycia przez członka wkładu budowlanego odpowiadającego całkowitym
kosztom budowy przypadającym na określony lokal mieszkalny, w wysokości
wynikającej z pisemnej decyzji Zarządu, doręczonej członkowi, podjętej na podstawie
obowiązujących w Spółdzielni zasad ostatecznego rozliczania kosztów budowy i
ustalania wysokości wkładów. Realizacja tego obowiązku była warunkiem uzyskania
przez członka przydziału mieszkania. Według zatwierdzonego przez Radę Nadzorczą
regulaminu, w celu wyliczenia całkowitego kosztu budowy określonego lokalu
mieszkalnego należało najpierw ustalić całkowity koszt budowy wszystkich lokali
objętych rozliczanym zadaniem inwestycyjnym a następnie podzielić uzyskaną wartość
przez powierzchnię użytkową wszystkich mieszkań. Pomnożenie uzyskanego wskaźnika
przez powierzchnię konkretnego lokalu mieszkalnego wyrażało koszt budowy tego
lokalu a zarazem wysokość wkładu budowlanego należnego od członka Spółdzielni
ubiegającego się o ten lokal. Na całkowity koszt całego zadania inwestycyjnego składały
się koszty bezpośrednie, tj. dotyczącego tego zadania, oraz koszty pośrednie,
obejmujące koszty kompleksowej realizacji budownictwa mieszkaniowego wraz z
podstawowymi urządzeniami socjalno-usługowymi, uzbrojenia i urządzenia terenu
objętymi także innymi zadaniami z uwzględnieniem tych elementów infrastruktury, które
służą całemu osiedlu. Zgodnie z powyższymi zasadami Spółdzielnia określiła wysokość
wkładu budowlanego związanego z lokalem mieszkalnym, o który ubiegała się pozwana,
na kwotę 59.127,08 złotych i zażądała zapłaty kwoty stanowiącej uzupełnienie
dotychczas wpłacanej ratalnie zaliczki na wkład. Pozwana żądaną kwotę zapłaciła. W
dniu 14 lipca 1998 roku Spółdzielnia wydała decyzję o przydzieleniu pozwanej
spółdzielczego własnościowego prawa do mieszkania nr (…) w budynku nr (…) przy ul.
M. w K. W decyzji tej Zarząd Spółdzielni stwierdził m.in. „wkład budowlany po
ostatecznym rozliczeniu kosztów budowy wynoszący 59.127,08 złotych został w całości
uregulowany”. W dniu 6 lutego 2001 r. ogłoszona została upadłość Spółdzielni
3
Mieszkaniowej „L.(...) ” w K.. Syndyk masy upadłości zlecił biegłemu rewidentowi
weryfikację rozliczenia nakładów inwestycyjnych poniesionych przez Spółdzielnię w
latach 1989-2001 r. W maju 2002 r. Syndyk odebrał opinię biegłego, z której wynikało,
że do kosztów realizacji zadania obejmującego m.in. budowę mieszkania pozwanej,
błędnie nie zaliczono kosztów obsługi kredytów bankowych w wyniku czego błędnie
wyliczono m.in. wkład budowlany należny od pozwanej; powinien on przedstawiać kwotę
o 11.813,48 złotych wyższą. O zapłatę tej kwoty Syndyk wystąpił przeciwko pozwanej w
niniejszej sprawie. Sąd Rejonowy w B. wyrokiem z dnia 6 lipca 2004 r. oddalił
powództwo. Uznał, że brak jest podstaw do przyjęcia obowiązku pozwanej uiszczenia
kwoty dochodzonej pozwem w sytuacji, gdy wysokość wkładu budowlanego wynikała z
oświadczenia woli Spółdzielni złożonego przed dokonaniem przydziału mieszkania i
potwierdzonego w decyzji o przydziale, a oświadczenie to nie było sprzeczne z prawem
ani zasadami współżycia społecznego, jak również nie mogłoby być przedmiotem
skutecznego uchylenia się Spółdzielni od jego skutków z powodu błędu. Powołał się też
na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 20 grudnia 2001 r. III CZP 73/01.
Sąd Okręgowy, zmieniając powyższy wyrok i uwzględniając powództwo w
zaskarżonym orzeczeniu wyraził pogląd, że oświadczenie woli Spółdzielni określające
wysokość wkładu budowlanego na kwotę niższą niż wyliczona następnie przez biegłego
rewidenta nie odpowiadało zasadom obliczania wysokości wkładów budowlanych
uchwalonym przez Spółdzielnię i było sprzeczne z art. 208 § 1 i art. 226 § 1 prawa
spółdzielczego. Zdaniem Sądu Okręgowego, skoro okazało się, że rzeczywisty koszt
zrealizowania zadania inwestycyjnego, a tym samym – koszt budowy mieszkania
pozwanej, był wyższy niż wyrażało to oświadczenie woli Spółdzielni, to ostateczne
wyliczenie kosztów budowy oraz oświadczenie Spółdzielni o wysokości wkładu było
nieważne (art. 58 § 1 k.c.). Sąd Okręgowy podkreślił, że przepisy art. 208 § 1 i art. 226 §
1 prawa spółdzielczego miały charakter bezwzględnie obowiązujący w związku z czym
niedopuszczalne było odmienne uregulowanie zasad obliczania wysokości wkładu
budowlanego, np. w drodze umowy z członkiem i to tym bardziej, że art. 208 § 1 prawa
spółdzielczego przewidywał obowiązek członków uiszczania innych opłat zgodnie z
postanowieniami Statutu z czego wywodził się skutek w postaci bezwzględnego
obowiązku uczestniczenia przez członków w spłacie wszystkich zobowiązań spółdzielni.
W związku z powołaną w wyroku Sądu Rejonowego uchwałą Sądu Najwyższego z dnia
20 grudnia 2001 r. III CZP 73/01 Sąd Okręgowy stwierdził, że nieważność oświadczenia
woli podlega ocenie nie tylko na podstawie przepisów o wadach świadczeń woli ale
4
również na podstawie przepisów o niezgodności z ustawą i zasadami współżycia
społecznego. Wskazał, że w sprawie niniejszej powód nie powoływał się na uchylenie
się od skutków oświadczenia woli Spółdzielni, ani - z uwagi na niespełnienie przesłanek
wymaganych w art. 84 § 1 k.c. – nie mógłby tego uczynić skutecznie. Nie wyłączało to
możności wzruszenia przedmiotowego oświadczenia na podstawie art. 58 § 1 k.c.
W kasacji pozwana zarzuciła powyższemu wyrokowi naruszenie art. 58 § 1 k.c.
przez przyjęcie, że oświadczenie Spółdzielni Mieszkaniowej „L.(...) ” w K. o ostatecznym
ustaleniu wkładu budowlanego przypadającego od pozwanej było nieważne, oraz
naruszenie art. 88 i 84 § 1 k.c. przez przyjęcie, że przepisy te nie miałyby zastosowania
do stwierdzenia nieważności oświadczenia Spółdzielni gdyby przesłanki w nich zawarte
zostały przez Spółdzielnię spełnione.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Obowiązujący do dnia 14 stycznia 2003 r. (patrz: art. 3 pkt 3 ustawy z dnia 19
grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz niektórych
innych ustaw – Dz. U. Nr 240, poz. 2058) przepis art. 226 § 1 Prawa spółdzielczego
(jedn. tekst Dz. U. z 1995 r. Nr 54, poz. 288 ze zm.) przewidywał zasadę wniesienie
wkładu budowlanego odpowiadającego całym kosztom budowy przypadającym na dany
lokal mieszkalny. Wymieniony przepis nie stanowił źródła zobowiązania członka
spółdzielni mieszkaniowej do zapłaty konkretnej kwoty ponieważ nie określał wprost
wysokości należności z tytułu wkładu. Konkretyzacja tej należności następowała po
ostatecznym rozliczeniu przez spółdzielnię na poszczególne lokale wszystkich kosztów
realizacji zadania inwestycyjnego i ustaleniu ile z tych kosztów przypada na dany lokal.
Obowiązek poniesienia kosztów budowy lokalu w kwocie odpowiadającej rzeczywistym
kosztom stawał się zobowiązaniem członka (art. 535 § 1 k.c.) po tym jak spółdzielnia
określiła i wyraziła wolę przyjęcia od członka oznaczonej kwoty jako wkładu
budowlanego odpowiadającego ustalonym ostatecznie kosztom budowy lokalu a
członek wyraził na to zgodę. Członek spółdzielni mógł kwestionować wynik
ostatecznego rozliczenia zarówno w postępowaniu wewnątrzspółdzielczym jak i w
postępowaniu sądowym bez wyczerpania trybu z art. 42 Prawa spółdzielczego (patrz:
m. in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 października 1964 r. I CR 215/65 – PVG
1966, nr 1, str. 30). Koncepcja porozumienia stron jako źródła zobowiązania członka do
uiszczenia wkładu budowlanego w wysokości odpowiadającej dyrektywie art. 226 § 1
Prawa spółdzielczego wyrażona została w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 20
grudnia 2001 r. III CZP 73/01 (OSNC 2002, nr 10, poz. 11). W uchwale tej przytoczono
5
argumenty usprawiedliwiające stanowisko, że ostateczne rozliczenie przez spółdzielnię
kosztów realizacji zadania inwestycyjnego jest dla stron wiążące. W rozpoznawanej
sprawie obydwa orzekające Sądy podzieliły tę koncepcję. Wymaga jedynie
odnotowania, że obydwa Sądy nie ustrzegły się pewnej niezręczności językowej
mogącej sugerować, że za czynność prawną uznały samo ostateczne rozliczenie
kosztów budowy. W istocie chodziło o czynność prawną wyrażenia przez strony woli
uznania za koszt całkowity, w rozumieniu art. 226 § Prawa spółdzielczego, kwoty
wynikającej z rozliczenia. Posłużenie się przez Sądy określeniem „ostateczne
rozliczenie kosztów budowy”, dla oznaczenia czynności prawnej podlegającej ocenie,
stanowiło jedynie skrót myślowy.
Koncepcji oświadczeń woli stron jako źródła zobowiązania członka nie
kwestionowały również strony niniejszego postępowania. Wprawdzie powód w
uzasadnieniu pozwu wskazywał na art. 226 § 1 Prawa spółdzielczego jako bezpośrednio
kreujący zobowiązanie pozwanej, ale w swojej apelacji wyrażał zastrzeżenie tylko
odnośnie do potraktowania rozliczenia jako czynności prawnej, natomiast nie popierał
poglądu o podstawie roszczenia jako wynikającej z art. 226 § 1 Prawa spółdzielczego.
Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela stanowisko wyrażone w cyt.
Uchwale Sądu Najwyższego z dnia 20 grudnia 2001 r. co do źródła zobowiązania
członka spółdzielni z tytułu wkładu budowlanego w określonej wysokości precyzując
jedynie, dla uniknięcia w tym zakresie jakichkolwiek wątpliwości, że czynnością prawną,
będącą źródłem zobowiązania, jest zgodne oświadczenie woli stron, a nie ostateczne
rozliczenie kosztów budowy.
W niniejszej sprawie Spółdzielnia, najpóźniej w decyzji o przydziale, wyraziła wolę
przyjęcia od pozwanej kwoty 59.127,08 złotych jako wkładu budowlanego
odpowiadającego całemu kosztowi, o którym mowa w art. 226 § 1 Prawa
spółdzielczego. Wynika to nie tylko z cyt. na wstępie stwierdzenia zawartego w decyzji o
przydziale ale przede wszystkim ze Statutu i Regulaminu rozliczania kosztów budowy, w
których to aktach zasada całości kosztów wielokrotnie była powoływana. Przyczyny
nierozliczenia przez Spółdzielnię kosztów obsługi kredytów bankowych nie są, w
ustalonym stanie faktycznym, znane. W każdym razie nie zostało wykazane aby
Spółdzielnia zaniechała rozliczenia tych kosztów ze świadomością, przyjęcia za
podstawę określenia wysokości wkładów budowlanych tylko części kosztów
rzeczywiście poniesionych na wybudowanie mieszkania dla pozwanej oraz aby
pozwana o tym wiedziała. W tej sytuacji ostatecznego rozliczenia kosztów budowy
6
Spółdzielnia dokonała bez naruszenia zasady z art. 226 § 1 Prawa spółdzielczego;
przeciwnie – zasada ta patronowała wszystkim zachowaniom Spółdzielni. Również
oświadczenie woli Spółdzielni skierowane do pozwanej nie było sprzeczne z art. 226 § 1
Prawa spółdzielczego. Jak to wyżej wskazano, powyższy przepis przewidywał kryterium
rodzaju kosztów, a nie ich konkretnej wysokości. Składając swoje oświadczenie
Spółdzielnia obejmowała zamiarem całość kosztów budowy. Wprawdzie pojęciowo
„całość kosztów” jest kategorią obiektywną, ale do kosztów rzeczywiście poniesionych
Spółdzielnia miałaby prawo gdyby źródłem jej roszczenia o wkład budowlany był wprost
art. 226 § 1 Prawa spółdzielczego, a nie jak przyjął Sąd Najwyższy w sprawie III CZP
73/01 oraz Sąd Najwyższy w sprawie niniejszej – porozumienie stron. Podobnie
wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 24 marca 2004 r. I CK 505/03 (nie
publ.)
Oświadczenie woli Spółdzielni o określeniu wysokości wkładu budowlanego nie
było sprzeczne z art. 226 § 1 Prawa Spółdzielczego ponieważ, w części wyrażającej
wolę objęcia wkładem całości kosztów budowy, pozostawało w zgodności z zasadą
przewidzianą w art. 226 § 1 Prawa spółdzielczego, zaś w części dotyczącej oznaczonej
wysokości wkładu nie było oparte bezpośrednio na art. 226 § 1. Przestałoby wiązać
Spółdzielnię ze skutkiem w postaci nieobowiązywania wkładu w kwocie 59.127,08
złotych gdyby Spółdzielnia (Syndyk) skutecznie uchyliła się od błędu, co jednak w
ustalonym stanie faktycznym nie mogłoby mieć miejsca.
Z przedstawionych względów za zasadny Sąd Najwyższy uznał zarzut kasacji
naruszenia w zaskarżonym wyroku art. 58 § 1 k.c. Należy dodać, że przedmiotowe
oświadczenie woli Spółdzielni także nie było sprzeczne z zasadami współżycia
społecznego (art. 58 § 2 k.c.). Jak to wyjaśnił Sąd Najwyższy w cytowanej uchwale z
dnia 20 grudnia 2001 r. i z czym trzeba się zgodzić, zarzut poniesienia przez wszystkich
członków Spółdzielni ciężaru kosztów budowy, przypadających na lokal pozwanej,
ponad kwotę przez pozwaną uiszczoną, podlega ocenie w świetle zasad rządzących
spółdzielczością mieszkaniową, w tym – art. 208 Prawa spółdzielczego, zgodnie z
którym za zobowiązania spółdzielni odpowiadają wszyscy jej członkowie, którzy też
ponoszą w tej postaci ryzyko ewentualnych nieprawidłowości w pracy organów
spółdzielni. Również samej pozwanej nie sposób zarzucić w stosunkach ze Spółdzielnią
zachowania niegodziwego w rozumieniu art. 5 k.c. w sytuacji, gdy miała ona prawo
oczekiwać, że koszty jej mieszkania zostały rozliczone profesjonalnie i – jak wskazywała
sama nazwa – w sposób definitywny. Gdyby dopuścić możliwość weryfikowania
7
ostatecznych rozliczeń to przez 10 lat, w ciągu których roszczenie spółdzielni nie byłoby
przedawnione, członek spółdzielni, mający własnościowe prawo do mieszkania, byłby
narażony na ewentualność kolejnych „podwyżek” wkładu budowlanego, wynikających z
ewentualnych kolejnych opinii biegłych rewidentów, różniących się np. w interpretacji
rodzaju wydatków podlegających rozliczeniu. Nie sposób tego przyjąć choćby z uwagi
na wymóg poczucia stabilności, które z natury rzeczy powinno towarzyszyć każdemu
ostatecznemu regulowaniu stosunków prawnych i to szczególnie, gdy instrumentami
właściwego regulowania tych stosunków praktycznie dysponuje tylko jeden z partnerów.
Co do art. 208 § 1 Prawa spółdzielczego, w którym Sąd Okręgowy także
upatrywał podstawy uwzględnienia powództwa, wypada jedynie zauważyć, że w części
dotyczącej wkładu budowlanego, ogólne unormowanie w art. 208 § 1 zostało
sprecyzowane w art. 226 § 1 Prawa spółdzielczego, natomiast w pozostałej części art.
208 § 1 nie mógł stanowić podstawy orzekania ponieważ sprawa niniejsza nie dotyczyła
„innych opłat” ani partycypowania pozwanej w spłacie zobowiązań Spółdzielni.
W związku z powyższym, działając na podstawie art. 39315
k.p.c. (w brzmieniu
sprzed zmiany wprowadzonej ustawą z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy –
Kodeks postępowania cywilnego... (Dz. U. Nr 13 z 2005 r. poz. 98 w zw. z art. 3 tej
ustawy) Sąd Najwyższy zmienił zaskarżony wyrok i oddalił apelację powoda od wyroku
Sądu Rejonowego w B. z dnia 6 lipca 2004 r. Analogiczny jak w sprawie niniejszej
pogląd prawny wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 listopada 2004 r. III CK
585/03 (nie publ.).
Nie wpływa na zmianę prezentowanego poglądu wyrok Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 19 lipca 2005 r. sygn. akt SK 20/03, zgodnie z którym art. 226
Prawa spółdzielczego jest zgodny z art. 32 ust 1 i art. 64 ust. 2 Konstytucji RP i nie jest
niezgodny z art. 2 Konstytucji RP. Wyrok ten z natury rzeczy wyraża stanowisko
odnośnie do niekonstytucyjności w/w przepisu nie zaś do kwestii jego stosowania i nie
dotyka materii charakteru art. 226 § 1 Prawa spółdzielczego jako źródła roszczeń
spółdzielni do członka z tytułu wkładu budowlanego w określonej wysokości.
O kosztach orzeczono na podstawie art. 98 § 1 i 108 § 1 k.p.c.