Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 29/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 stycznia 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Marian Kocon
SSN Zbigniew Strus
w sprawie z powództwa L. J.
przeciwko J. T.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 18 stycznia 2006 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 10 lutego 2005 r.,
oddala skargę kasacyjną, zasądza od pozwanego na rzecz
powoda kwotę 2.500 (dwa tysiące pięćset) złotych tytułem
zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w dniu 2 stycznia 2003 r. wydał nakaz zapłaty w
postępowaniu nakazowym, nakazując pozwanemu J. T., aby zapłacił na rzecz
powoda L. J. kwotę 535.000 złotych z ustawowymi odsetkami. Po rozpoznaniu
zarzutów pozwanego Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 16 września 2004 r. utrzymał
w mocy w całości nakaz zapłaty.
Z ustaleń Sądu Okręgowego wynika, że w dniu 15 grudnia 2001 r. pozwany
wystawił weksel in blanco i wręczył go siostrzenicy powoda M. M. w celu
zabezpieczenia roszczeń z tytułu pożyczek i ceny nabytej przez pozwanego apteki.
W dniu 22 listopada 2002 r. remitent weksla M. M. uzupełniła weksel in blanco
swoim imieniem i nazwiskiem kwotą 535.000 zł, a także klauzulą „bez protestu” i
„sola weksel”. Wpisała też domicyl weksla wskazując adres „W., O. […]”. W dniu 30
listopada 2002 r. przeniosła weksel na powoda przez indos poprzez umieszczenie
na odwrocie weksla wzmianki „ustępuje na zlecenie L. J.” pod którym to
oświadczeniem podpisała się i zamieściła datę 30.11.2002, po czym wręczyła
weksel powodowi. Pismem z dnia 2 grudnia 2002 r. doręczonym pozwanemu w
dniu 4.12.2002 r. powód wezwał pozwanego do wykupu weksla. Pozwany nie
zapłacił należności wynikającej z weksla, w związku z czym powód wniósł do sądu
pozew o wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym.
W ocenie Sądu Okręgowego, zgodnie z art. 10 prawa wekslowego pozwany
nie mógł wobec posiadacza weksla skutecznie podnieść zarzutu, że weksel został
wypełniony niezgodnie z porozumieniem łączącym go z remitentem, gdyż
wierzytelność wekslowa jest oderwana od podstawy prawnej, która nie jest
wyrażona na wekslu i niezależna od osobistych stosunków łączących dłużnika
z poprzednim posiadaczem – w niniejszej sprawie z remitentem weksla. Pozwany
nie wykazał, aby po stronie powoda w chwili nabycia weksla istniała świadomość
istnienia zarzutów osobistych pozwanego względem remitenta weksla, a także
świadomość działania na szkodę wystawcy weksla. Ciężar dowodu okoliczności
faktycznych uzasadniających przyjęcie, że posiadacz weksla, nabywając weksel,
działał świadomie na szkodę dłużnika – spoczywa na dłużniku, skoro więc pozwany
3
nie udowodnił swoich twierdzeń uznać należało, że w chwili nabycia weksla przez
indos powód nie wiedział o zarzutach dłużnika względem remitenta, jak i nabywając
weksel nie działał świadomie na szkodę dłużnika.
Apelację pozwanego od powyższego wyroku Sąd Apelacyjny oddalił
wyrokiem z dnia 10 lutego 2005 r. Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia faktyczne i
ocenę prawną Sądu pierwszej instancji. Wskazał, że dla oceny skutków indosu
kluczowe znaczenie mają, art. 10 i 17 prawa wekslowego. Pierwszy z nich pozwala
dłużnikowi powoływać się wobec indosatariusza na zarzut niezgodnego
z porozumieniem wypełnienia weksla tylko wtedy, gdy indosatariusz nabył weksel
w złej wierze albo przy nabyciu dopuścił się rażącego niedbalstwa. Drugi
z wymienionych przepisów stanowi w odniesieniu do weksla własnego, że dłużnik
nie może wobec indosatariusza powoływać się na inne zarzuty wynikające ze
stosunków łącznych go z poprzednimi wierzycielami wekslowymi, chyba, że
indosatariusz nabywając weksel działał świadomie na szkodę dłużnika. Mimo, że
przepisy mówią tylko o tym, że dłużnik nie może powoływać się na określone
zarzuty, chodzi tu nie o samą nieskuteczność podnoszonych twierdzeń, ale
o zmianę treści stosunku prawnego wskutek indosu.
W przypadku weksla in blanco, indos weksla, mającego wskutek
uzupełniania wszystkie konieczne składniki, powoduje, że nabywca uzyskuje
wierzytelność wekslową odpowiadającą treści weksla, mimo że wierzytelność taka
indosantowi nie przysługiwała. W razie niezgodnego z porozumieniem uzupełnienia
weksla ustawa wyklucza nabycie przez indosatariusza wierzytelności wekslowej
odpowiadającej treści weksla jedynie wówczas, jeżeli nabył weksel w złej wierze
albo przy nabyciu dopuścił się rażącego niedbalstwa. Zła wiara w rozumieniu art.
10 prawa wekslowego ogranicza się do świadomości rzeczywistej, czyli wiedzy
nabywcy o prawdziwym stanie rzeczy. Z tak wąsko zakreśloną złą wiarą zrównano
jedynie niewiedzę spowodowaną rażącym niedbalstwem. Obowiązek udowodnienia
złej wiary indosatariusza spoczywa na dłużniku, który zamierza posłużyć się
zarzutem niezgodnego z porozumieniem wypełnienia weksla. Rozkład ciężaru
dowodu wynika z art. 10 prawa wekslowego, w którym jako regułę przyjęto nabycie
wierzytelności na zasadzie dobrej wiary, zaś wyjątek od tej reguły dopuszczony
został w przypadku złej wiary nabywcy. Dłużnik wekslowy, który chce powołać się
4
na ten wyjątek, wywodzi skutki prawne z faktu złej wiary i obowiązany jest ten fakt
udowodnić.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego opartej na obu
podstawach wymienionych w art. 3983
§ 1 k.p.c. pozwany zarzucił naruszenie
prawa materialnego:
- art. 10 prawa wekslowego przez błędną jego wykładnię, polegają na
przyjęciu, że bliskie więzi rodzinne powoda z remitentem weksla M. M. i fakt
nabycia weksla przed jego wypełnieniem oraz wygaśnięcia zabezpieczonej
wierzytelności nie uzasadniają przyjęcia nabycia przez powoda weksla w złej
wierze;
- art. 17 prawa wekslowego przez błędną jego wykładnię polegającą na
przyjęciu, że bliskie stosunki rodzinne powoda z remitentem weksla M. M.
oraz wypełnienie weksla sprzecznie z porozumieniem wekslowym nie
świadczą o złej wierze powoda i rozmyślnym działaniu na szkodę
pozwanego;
- art. 6 k.c. przez jego niezastosowanie, ponieważ powód nie udowodnił
wysokości zabezpieczonej wekslem wierzytelności i nabycia wypełnionego
weksla in blanco;
- art. 5 k.c. przez jego niezastosowanie, przyznając ochronę prawną
nadużycia, jakiemu dopuścił się powód dochodząc sumy wekslowej znacznie
przewyższającej kwotę rzekomej wierzytelności pozwanego. E. J. zeznała,
że kwota wpisana na wekslu na pewno była wyższa od stanu zobowiązania
wobec powoda o około 200.000 złotych. Wypełnienie weksla na sumę
przekraczająca wysokość wierzytelności wekslowej jest bezpodstawnym
wzbogaceniem i nie może korzystać z ochrony prawnej.
W skardze kasacyjnej zarzucono także naruszenie przepisów postępowania,
mające wpływ na wynik sprawy:
- art. 246 k.p.c. poprzez dopuszczenie dowodu z zeznań świadków na
okoliczność zawarcia pomiędzy powodem jako wystawcą weksla a M. M.
jako remitentem weksla ustnych umów pożyczki, których wartość przenosiła
5
powyżej pięciuset złotych, podczas gdy art. 720 § 2 k.c. wymaga dla celów
dowodowych formy pisemnej takiej czynności;
- art. 247 k.p.c. poprzez dopuszczenie dowodu z zeznań świadków przeciwko
osnowie dokumentów tj. faktur VAT przedstawionych przez pozwanego
i przyjęcie wbrew oświadczeniom złożonym na tych fakturach, że nie zostały
one zapłacone przez pozwanego w całości gotówką oraz dopuszczenie
dowodu z zeznań świadków przeciwko osnowie dokumentu urzędowego, tj.
notatki sporządzonej przez pracownicę Urzędu Miejskiego w W., z której
wynikało, że weksel in blanco w dniu 20 listopada 2002 r. został opłacony
przez B. J. i znajdował się w posiadaniu powoda przed jego wypełnieniem,
co nastąpiło dopiero w dniu 22 listopada 2002 r.;
- art. 177 § 1 pkt 4 k.p.c. poprzez nie zawieszenie postępowania na wniosek
pozwanego z dnia 21 sierpnia 2003 r. do czasu wyjaśnienia sprawy karnej
z zawiadomienia J. T. w sprawie wyłudzenia pieniędzy w kwocie 535.00
złotych poprzez M. M. i L. J. Ujawniony czyn wyłudzenia ustalony w drodze
postępowania karnego mógłby wywrzeć istotny wpływ na rozstrzygnięcie
sprawy cywilnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie jest zasadna. Zarzuty błędnej wykładni art. 10 i art. 17
prawa wekslowego tak sformułowano, że dotyczą one raczej ustaleń faktycznych
aniżeli wykładni. Twierdzenia, że weksel został nabyty przed jego wypełnieniem
oraz że zabezpieczona wekslem wierzytelność wygasła są przy tym odmienne od
ustaleń poczynionych przez Sąd pierwszej instancji i aprobowanych przez Sąd
Apelacyjny.
Sąd Apelacyjny trafnie wskazał, że z art. 10 prawa wekslowego wynika,
iż wobec posiadacza weksla niezupełnego w chwili wystawienia, indosowanego
po jego uzupełnieniu, w zasadzie nie można się powoływać na zarzut, że weksel
został wypełniony niezgodnie z porozumieniem. Zarzut taki może być skutecznie
postawiony wówczas tylko, gdy posiadacz nabył weksel w złej wierze albo przy
nabyciu dopuścił się rażącego niedbalstwa. Przepis art. 17 prawa wekslowego
ogólnie wyłącza możliwość zasłaniania się wobec posiadacza zarzutami opartymi
6
na stosunkach osobistych z poprzednimi posiadaczami, chyba że posiadacz,
nabywając weksel, działał na szkodę dłużnika.
Pokrewieństwo miedzy dochodzącym praw z weksla jego posiadaczem,
a remitentem, będącym jednocześnie indosantem nie jest równoznaczne ani
z nabyciem weksla przez posiadacza w złej wierze czy jego rażącym
niedbalstwem, ani z działaniem na szkodę dłużnika w chwili nabycia weksla. To, że
posiadacz weksla jest bratem matki remitenta, będącego indosantem, mogłoby
mieć co najwyżej wpływ na ocenę innych dowodów, wskazujących na wymienione
okoliczności, gdyby takie dowody były. Jednakże w postępowaniu przed Sądami
pierwszej i drugiej instancji pozwany nie wykazał nawet, ze weksel został
uzupełniony niezgodnie z porozumieniem wekslowym, trudno wiec mówić o złej
wierze rażącym niedbalstwie czy działaniu na szkodę dłużnika po stronie
indosatariusza.
Nie jest usprawiedliwiony zarzut naruszenia art. 6 k.c. Zgodnie z tym
przepisem ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego
wywodzi skutki prawne. Sąd ustalił, że powód nabył weksel przez indos już po jego
uzupełnieniu. Jeżeli pozwany wystąpił z zarzutem, że weksel znajdujący się
w posiadaniu powoda uzupełniony został niegodnie z porozumieniem, powód zaś
nabył go w złej wierze albo przy nabyciu dopuścił się rażącego niedbalstwa, to na
pozwanym a nie na powodzie spoczywał obowiązek wykazania niezgodności
uzupełnienia weksla z porozumieniem oraz okoliczności wskazujących na złą wiarę
albo rażące niedbalstwo powoda.
Zarzut naruszenia art. 5 k.c. oparty został na założeniu, że kwota wpisana na
wekslu była wyższa od stanu zobowiązań wystawcy weksla wobec remitenta.
Założenie to nie jest zgodne z ustaleniami faktycznymi Sądów obu instancji.
Za chybione uznać trzeba także zarzuty naruszenia przepisów
postępowania. Porozumienie wekslowe nie wymaga zachowania formy pisemnej.
Z tego względu pomimo ograniczeń przewidzianych w art. 246 k.p.c. Sąd mógł
ustalać poprzez dowód z zeznań świadków okoliczność, że weksel został
wystawiony przez pozwanego na zabezpieczenie między innymi pożyczek. Fakt, że
umowy pożyczek, z naruszeniem art. 720 § 2 k.c., nie były stwierdzone pismem,
7
nie ogranicza możliwości dowodowych w zakresie ustalania treści porozumienia
wekslowego.
Faktura jest dokumentem, z którego wynika, że jej wystawca żądał zapłaty.
Dokument ten nie stanowi dowodu zapłaty. Dopuszczenie dowodów z zeznań
świadków na okoliczność, że pozwany nie zapłacił ceny za wyposażenie apteki,
pomimo wystawienia faktur przez sprzedawcę, nie narusza art. 247 k.p.c., gdyż nie
są to dowody przeciwko osnowie lub ponad osnowę dokumentu obejmującego
czynność prawną. Podobnie jeżeli chodzi o przeprowadzenie dowodów, ze weksel
został uzupełniony przez remitenta przed indosowaniem. Treść notatki
sporządzonej przez pracownicę Urzędu Miejskiego w W., z której wynika, że weksel
in blanco w dniu 20 listopada 2002 r. został opłacony opłatą skarbową przez B. J.
nie pozostaje w sprzeczności ani w ogóle w związku z dowodami będącymi
podstawą ustalenia przez Sąd, że remitentka uzupełniła weksel w dniu 22 listopada
2002 r. i przeniosła go na powoda przez indos w dniu 30 listopada 2002 r. Z notatki
tej w żadnym razie nie wynika, że weksel znalazł się w posiadaniu powoda przed
jego uzupełnieniem.
Nie można uznać za zasadny zarzutu naruszenia ara. 177 § 1 pkt 4 k.p.c.
poprzez niezawieszenie postępowania. Zawieszenie postępowania na podstawie
art. 177 k.p.c. jest fakultatywne i zależy od oceny sądu. Z treści skargi kasacyjnej
nie wynika, aby sprawa, o której mowa we wniosku o zawieszenie postępowania,
była nadal w toku albo zakończyła się pomyślnie dla pozwanego.
Z powyższych względów na mocy art. 39814
k.p.c. orzekł jak w sentencji.