Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CK 318/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 stycznia 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Antoni Górski
SSN Krzysztof Pietrzykowski
Protokolant Anna Wasiak
w sprawie z powództwa K. B.
przeciwko Skarbowi Państwa - Prezesowi Sądu Okręgowego w P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 26 stycznia 2006 r.,
kasacji powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 4 marca 2004 r.,
oddala kasację i wniosek pełnomocnika powoda o zasądzenie
kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
2
Uzasadnienie
Zaskarżonym przez powoda K. B. wyrokiem z dnia 4 marca 2005 r. Sąd
Apelacyjny oddalił apelację powoda od wyroku Sądu Okręgowego w P. z dnia 30
kwietnia 2004 r., w którym to Sąd Okręgowy oddalił powództwo przeciwko Skarbowi
Państwa, reprezentowanemu przez Prezesa Sądu Okręgowego w P., o zapłatę. W
sprawie tej poczyniono następujące ustalenia.
Ojciec powoda A. B. był właścicielem gospodarstwa rolnego położonego w
R. o powierzchni 8,63 ha. W skład gospodarstw wchodziły grunty rolne o
powierzchni 8,60 ha oraz zabudowana działka o powierzchni 0,30 ha.
Nieruchomość ta została nadana ojcu powoda, gdy ten pozostawał w związku
małżeńskim z matka powoda B. Z małżeństwa tego pochodzi jedynie powód,
urodzony w dniu 2 lutego1947 r.
Matka powoda zmarła w dniu 16 lipca 1959 r., a ojciec powoda zmarł w dniu
11 kwietnia 1960 r. Ojciec powoda sporządził testament, w którym powołał
do spadku swego syna - powoda oraz J. W.
Prawomocnym postanowieniem z dnia 9 lipca 1968 r. Sąd Powiatowy w T.
stwierdził, że spadek po A. B. wraz z należącym do spadku gospodarstwem rolnym
w R. nabył w całości J. W. Powód był uczestnikiem postępowania i postanowienia
nie zaskarżył.
Na wniosek J. W. zasadnicza część gospodarstwa, grunty rolne o
powierzchni 8,6 ha, decyzją byłego Naczelnika Gminy S. z dnia 4 września 1975 r.,
została przejęta przez Skarb Państwa w zamian za zaopatrzenie emerytalne dla
wnioskodawcy. Wchodzący w skład gospodarstwa rolnego budynek mieszkalny
stanowił wraz z działką nr 394 o powierzchni 0.3 ha odrębny przedmiot własności.
Na postawie prawomocnych postanowień z dnia 15 stycznia 1989 r. i z dnia 13
grudnia 1989 r. Sąd Rejonowy w T. stwierdził, że spadek po J. W. nabyła G. W. i
stała się ona wyłączną właścicielką działki nr 394. Na jej wniosek decyzją Urzędu
Miasta i Gminy w T., działka ta została przejęta na rzecz Skarbu Państwa w zamian
za dodatek do renty. Następnie nieruchomość ta, została przekazana Agencji
3
Rolnej Skarbu Państwa. W 1996 r. decyzją Urzędu Rejonowego w T. została ona
podzielona na dwie działki.
Powód zamieszkiwał na terenie gospodarstwa rodziców w R. do 1985 r., tj.
do czasu zawarcia związku małżeńskiego. Po ślubie przeprowadził się do P., gdzie
mieszka do chwili obecnej.
Postanowieniem z dnia 30 października 1990 r. Sąd Rejonowy w T.
stwierdził, że spadek po B. B., matce powoda, nabyli jej mąż A. w ¼ części oraz jej
syn K. w ¾ częściach, z wyłączeniem jednak udziału spadkodawczyni w majątku,
który w chwili śmierci był objęty wspólnością majątkową małżeńską, który to udział
odziedziczył wyłącznie syn K., z tym że udział w gospodarstwie rolnym nabyli K. B.
oraz J. W. po połowie. Postanowienie to uprawomocniło się.
Na skutek kasacji Ministra Sprawiedliwości z dnia 4 czerwca 1998 r. Sąd
Najwyższy postanowieniem z dnia 15 października 1998 r. uchylił zaskarżone
postanowienie w części dotyczącej gospodarstwa rolnego i stwierdził, że udział
spadkodawczyni B. B. w tym gospodarstwie, z mocy ustawy nabył w całości syn K.
B.
Powód w pozwie z dnia 8 kwietnia 1999 r. zażądał zasądzenia na jego
rzecz od Skarbu Państwa kwoty 150 000 zł, tytułem odszkodowania. Powód
twierdził, że na skutek wydania przez Sąd Rejonowy w T. postanowienia z dnia 30
października 1990 r., które rażąco naruszyło przepisy prawa spadkowego, został
pozbawiony gospodarstwa rolnego położonego w R. wchodzącego w skład majątku
spadkowego po matce powoda. Roszczenie o odszkodowanie powód oparł na
podstawie art. 417 k.c., który przewiduje odpowiedzialność Skarbu Państwa za
szkodę wyrządzoną przez działanie funkcjonariusza państwowego przy
wykonywaniu powierzonych mu czynności.
Obecnie rozpoznawane powództwo jest już drugim powództwem
o odszkodowanie. Powód, we wcześniejszym pozwie z dnia 14 czerwca 1991 r.,
domagał się zasądzenia od Skarbu Państwa reprezentowanego przez Prezesa
Sądu Wojewódzkiego w P. kwoty 97 391,515 zł, tytułem odszkodowania za to, że
Sąd Powiatowy w T. postanowieniem z dnia 9 lipca 1968 r. stwierdził, że spadek po
A. B. wraz z należącym do spadku gospodarstwem rolnym w R. nabył w całości J.
4
W., pomijając całkowicie powoda. Zarówno powództwo jak i rewizja powoda w tej
sprawie zostały oddalone.
Rozpoznający przedmiotowa sprawę, Sąd I instancji miał na uwadze wyrok
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r., w którym Trybunał stwierdził,
że przepisu art. 417 k.c. należy w świetle Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r.
rozumieć w ten sposób, że stanowi on podstawę odpowiedzialności Skarbu
Państwa za szkody wyrządzone przez niezgodne z prawem działania
funkcjonariusza państwowego przy wykonywaniu powierzonej mu czynności.
Powyższy wyrok stwierdził nadto niezgodność art. 418 k.c. z art. 77 Konstytucji RP
co oznaczało, że niekonstytucyjny przepis został usunięty z obowiązującego
systemu prawnego. Ponieważ powód powoływał jako przyczynę powstania szkody
zdarzenie, które miało miejsce w 1990 r. (wydanie postanowienia stwierdzającego
nabycie spadku), a więc przed wejściem w życie Konstytucji, a także przed
ogłoszeniem wyroku Trybunału Konstytucyjnego, usuwającego art. 418 k.c.
z systemu prawnego, Sąd Okręgowy stwierdził brak odpowiedzialności pozwanego
zarówno na podstawie art. 418 k.c. jak i 417 k.c.
Apelację powoda Sąd Apelacyjny oddalił dochodząc do następujących
konkluzji. Analiza wypowiedzi doktryny i judykatury prowadzi do wniosku,
iż w niniejszej sprawie nie mógł mieć zastosowania art. 418 k.c. natomiast zarzut
powoda dokonania przez Sąd I instancji wadliwej interpretacji art. 417 k.c.
nie znajduje uzasadnienia. Słusznie bowiem wskazał Sąd Okręgowy, iż powód nie
wykazał istnienia normalnego związku przyczynowego pomiędzy bezprawnym
działaniem funkcjonariusza państwowego a zaistniałą szkodą. Należy zatem
wskazać, iż z uwagi na brak adekwatnego związku przyczynowego między
działaniem funkcjonariusza państwowego a powstała szkodą zbędne jest
rozważanie czy przesłanką odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkody
wyrządzone przed wejściem w życie Konstytucji jest wina funkcjonariusza.
Nie można przy tym podważyć słuszności stanowiska Sądu Okręgowego,
że „niezgodne z prawem” orzeczenie Sądu Rejonowego w T. z dnia
30 października 1990 r. pozostawało bez związku z utratą przez powoda majątku
spadkowego po matce. Przejście nieruchomości będącej przedmiotem spadku
5
w ręce osób trzecich (obecnie agencji Nieruchomości Rolnych Skarbu Państwa)
nastąpiło bowiem na podstawie zupełnie innych aktów prawnych podjętych
wcześniej niż miało miejsce wydanie spornego postanowienia. Nie można pominąć
również, faktu na który także zwracał uwagę Sąd Okręgowy, iż szkoda jaką poniósł
powód była rezultatem braku dbałości o swoje interesy.
W kasacji powód zarzucił zaskarżanemu orzeczeniu naruszenie prawa
materialnego, a w szczególności: art. 417 k.c. poprzez błędną jego interpretacje,
art. 418 k.c. poprzez jego zastosowanie w niniejszej sprawie w sytuacji gdy
wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r. przepis ten jako
niekonstytucyjny został usunięty z obowiązującego systemu prawnego oraz art. 109
Konstytucji.
Ponadto powód wskazał, na naruszenie prawa procesowego, a to art. 233
k.p.c., poprzez dokonanie oceny zebranego w sprawie materiału dowodowego
z naruszeniem naczelnej zasady swobodnej oceny dowodów oraz
wszechstronnego rozważenia całokształtu zgromadzonego materiału dowodowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie zasługuje na uwzględnienie zarzut naruszenia art. 233 k.p.c. Sąd
Apelacyjny, uznając za własne ustalenia dokonane przez Sąd Okręgowy,
prawidłowo podkreślił, że w rozpoznawanej sprawie nie istnieje adekwatny związek
przyczynowy pomiędzy szkodą jakiej powód doznał, w wyniku pozbawienia
go prawa do gospodarstwa rolnego, a postanowieniem Sądu Rejonowego w T. z
dnia 30 października 1990 r., w którym stwierdzono sprzecznie z prawem jego
prawa do spadku po matce. Nieruchomości wchodzące w skład gospodarstwa
rolnego należącego do rodziców powoda, zostały bowiem, już przed wydaniem
tego postanowienia, przekazane przez J. W. i G. W., na rzecz Skarbu Państwa.
Prawa wspomnianych osób zostały zaś uznane w prawomocnych postanowieniach
Sądu Rejonowego w T., o stwierdzeniu spadku po ojcu powoda. Postanowienie
uznające J. W. za uprawnionego w całości do dziedziczenia gospodarstwa po ojcu
powoda nie zostało podważone, a powództwo powoda o odszkodowanie za szkody
powstałe w związku z wydaniem tego postanowienia, zostało prawomocnie
oddalone. W takiej sytuacji nawet gdyby Sąd Rejonowy w T. w 1990 r. prawidłowo
6
stwierdził, że powód nabył w całości udział w gospodarstwie rolnym jaki miała jego
matka, to w związku z przejściem prawa do tego gospodarstwa na inne osoby, nie
stwarzałoby to po stronie powoda skutecznego roszczenia o odzyskanie
należącego do niego udziału w tym gospodarstwie. Jeszcze raz należy zaś
podkreślić, że przejście prawa do gospodarstwa na inne osoby nastąpiło nie
w związku z nieprawidłowym wydaniem postanowienia o stwierdzenie praw do
spadku po matce powoda, lecz na podstawie innych zdarzeń prawnych, których
skuteczności powód nie podważył.
Nie jest również zasadny zarzut naruszenia art. 417 k.c. poprzez błędną jego
interpretację oraz art. 418 k.c. poprzez jego zastosowanie. Rację ma skarżący, że
wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r. spowodował, że przepis
art. 418 k.c. przestał obowiązywać, a art. 417 k.c. powinien być inaczej
interpretowany. Należy jednak zwrócić uwagę, że Trybunał orzekł o niezgodności
wspomnianych przepisów z Konstytucją obowiązującą od 17 października 1997 r.
Zdarzenie, które zdaniem powoda wyrządziło szkodę miało zaś miejsce
30 października 1990 r. W tej też dacie powstało więc ewentualne zobowiązanie
z tytułu czynu niedozwolonego, w którym dłużnikiem byłyby Skarb Państwa.
Zgodnie zaś z ogólną zasadą wyrażoną w art. XXVI ustawy z dnia 23 kwietnia
1964 r. Przepisy wprowadzających kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.)
do stosunków prawnych powstałych pod rządem dawnej ustawy stosuje się tę
ustawę. W tej sytuacji do oceny zobowiązania do naprawienia szkody powodowi
przez Skarb Państwa należy stosować przepisy obowiązujące w dacie wydania
postanowienia Sądu Rejonowego w T., stwierdzającego nabycie spadku po matce
powoda. W dacie wydania wspomnianego postanowienia obowiązywały art. 417 i
418 k.c. w swym pierwotnym brzmieniu.
Ten wniosek wynikający ze stosowania do zmiany przepisów kodeksu
cywilnego zasad sformułowanych w przepisach wprowadzających go w życie
potwierdza również jeszcze jedna ważna okoliczność. O sprzeczności art. 417 i 418
k.c. z Konstytucją z 1997 r. można, logicznie rzecz ujmując, mówić dopiero od daty
wydania wyroku przez Trybunał Konstytucyjny, który tę sprzeczność stwierdził lub
co najwyżej od wejścia tej Konstytucji w życie, przyjmując że orzeczenie Trybunału
Konstytucyjnego ma moc wsteczną. Brak bowiem podstaw do twierdzenia, że art.
7
418 k.c. był już w 1990 r. sprzeczny z Konstytucją, której jeszcze nie było i z tego
powodu odmawiać mu mocy obowiązującej.
Mając na względzie, że zarzuty podniesione w kasacji okazały się
nieuzasadnione Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39312
k.p.c., oddalił kasację.
jz