Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CK 277/05
POSTANOWIENIE
Dnia 25 stycznia 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Gerard Bieniek
SSN Irena Gromska-Szuster
Protokolant Beata Rogalska
w sprawie z wniosku K. L.
przy uczestnictwie […]
o stwierdzenie nabycia spadku,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 25 stycznia 2006 r.,
kasacji wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego w W.
z dnia 28 grudnia 2004 r.,
oddala kasację.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 17 maja 2004 r. Sąd Rejonowy, na podstawie
testamentu notarialnego z dnia 30 kwietnia 1998 r., stwierdził nabycie spadku po
W. Z. przez jej siostrę J. Ś. i siostrzenicę H. G. po 1/2 spadku każda. Apelacje
wnioskodawczyni K. L. i uczestniczki postępowania T. K. Sąd Okręgowy w W.
oddalił postanowieniem z dnia 28 grudnia 2004 r.
Sąd Okręgowy oparł się na następujących ustaleniach faktycznych.
W. Z. zmarła 6 maja 1998 r. jako wdowa, bezpotomnie. Pozostawiła pięcioro
rodzeństwa: K. L., T. K., J. Ś., S. K. i F. K. Jej rodzice zmarli przed nią.
Notariusz M. S. sporządziła w szpitalu dnia 30 kwietnia 1998 r. testament
notarialny W. Z., na podstawie którego powołała ona do spadku po połowie swoją
siostrę J. Ś. i siostrzenicę H. G. Spadkodawczyni nie mogła wówczas pisać z
powodu wieku i osłabienia chorobą. Z tego względu złożyła na testamencie
tuszowy odcisk palca, obok którego M. L. wpisał jej imię i nazwisko oraz podpisał
się. Notariusz uczyniła natomiast wzmiankę, że spadkodawczyni nie może się
podpisać, nie wskazując jednak bliżej, z jakich powodów W. Z. nie może tego
uczynić.
Sąd Okręgowy przyjął, że testament notarialny jest ważny i skuteczny,
uznając m.in., że spełnia on wymagania określone w art. 87 § 2 i art. 92 § 2 ustawy
z dnia 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 42,
poz. 369 ze zm.).
W kasacji wnioskodawczyni K. L., zarzucając w ramach pierwszej podstawy
kasacyjnej naruszenie art. 92 § 2 w związku z art. 87 § 1 pkt 4 i § 2 Prawa o
notariacie, wnosiła o zmianę zaskarżonego postanowienia i postanowienia Sądu
pierwszej instancji oraz stwierdzenie, że spadek po W. Z. nabyło na podstawie
ustawy jej rodzeństwo po 1/5 części spadku każde z nich, ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
Sądowi Okręgowemu w W.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
3
W sprawie mają zastosowanie przepisy dotyczące kasacji w wersji
redakcyjnej i numeracji obowiązującej przed dniem 6 lutego 2005 r. (art. 3 ustawy
z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz
ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych, Dz.U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98).
W myśl art. 950 k.c., testament może być sporządzony w formie aktu
notarialnego. Wobec braku szczególnych uregulowań co do formy testamentu
notarialnego, powinien on być sporządzony zgodnie z wymaganiami dotyczącymi
czynności notarialnych określonymi m.in. w rozdziale 2 działu II ustawy - Prawo o
notariacie, natomiast sam akt notarialny odpowiadać musi warunkom formalnym
przewidzianym w rozdziale 3 działu II tej ustawy. Oznacza to, że w sytuacji, gdy
osoba biorąca udział w czynności nie może lub nie umie pisać, powinna ona –
w myśl art. 87 § 1 pkt 4 Prawa o notariacie – na dokumencie złożyć tuszowy
odcisk palca, a obok tego odcisku inna osoba powinna wpisać imię i nazwisko
osoby nieumiejącej lub nie mogącej pisać, umieszczając swój podpis. Przepis art.
87 § 2 Prawa o notariacie nakłada ponadto na notariusza obowiązek uczynienia
stosownej wzmianki w treści sporządzanego dokumentu o niemożności złożenia
podpisu. Z przepisu tego nie wynika natomiast obowiązek dokonania wzmianki
o sposobie stwierdzenia niemożności złożenia podpisu (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 9 marca 2005 r., II CK 478/04, Biul. SN 2005, nr 5, s. 10).
Użycie w nim spójnika „bądź” oznacza bowiem, że notariusz dokonuje wzmianki
dotyczącej albo okoliczności opisanej przed tym spójnikiem, albo okoliczności
przewidzianej za nim. Stwierdzić zatem należy, że podniesiony w kasacji zarzut
naruszenia art. 87 § 2 Prawa o notariacie jest bezpodstawny, gdyż kwestionowany
testament notarialny zawiera wzmiankę, że spadkodawczyni nie może się
podpisać.
Jeżeli czynność notarialna z udziałem osoby niemogącej lub nieumiejącej
pisać polega na sporządzeniu aktu notarialnego, jak w przypadku sporządzenia
testamentu w tej formie, konieczne jest spełnienie dodatkowego wymogu
określonego w art. 92 § 2 in fine Prawa o notariacie, polegającego na podaniu
przez notariusza, z jakich powodów osoba ta aktu nie podpisała. W analizowanym
testamencie notarialnym wzmianka tej treści nie została zawarta, a zatem za trafny
co do zasady uznać należy zarzut naruszenia art. 92 § 2 Prawa o notariacie.
4
Niemniej jednak sam fakt naruszenia jednego z wymagań przewidzianych
dla aktu notarialnego nie przesądza jeszcze o pozbawieniu sporządzonego
dokumentu waloru aktu notarialnego, co byłoby równoznaczne z przyjęciem –
w myśl art. 958 k.c. – nieważności testamentu aktem tym objętego. Podzielić
bowiem należy występujący w piśmiennictwie i orzecznictwie Sądu Najwyższego
(zob. postanowienie z dnia 15 maja 2003 r., I CKN 367/01, niepubl.) pogląd, że
wśród wymagań wynikających z Prawa o notariacie tylko niektóre uznać można za
istotne, których niedopełnienie pozbawia sporządzony dokument mocy dokumentu
urzędowego. Istotne są wymagania, które dotyczą istoty czynności notarialnej i nie
mogą być zastąpione ustaleniami z wykorzystaniem zwykłych środków
dowodowych, jak np. wymóg oznaczenia osoby biorącej udział w akcie czy złożenia
podpisu przez notariusza. Uchybienie pozostałym wymaganiom, mającym
charakter porządkowy, nie pozbawia aktu mocy dokumentu urzędowego. Może ono
być co najwyżej przedmiotem zainteresowania organów samorządu notarialnego
w związku z możliwością wszczęcia ewentualnego postępowania dyscyplinarnego
względem notariusza, który dopuścił się przewinienia zawodowego. Tę kwestię
należy jednak zostawić na uboczu, ponieważ nie rzutuje na ocenę zasadności
rozpoznawanej kasacji.
Wynikające z art. 92 § 2 Prawa o notariacie wymaganie wskazania w akcie
notarialnym powodów, z jakich osoba niemogąca lub nieumiejąca pisać aktu nie
podpisała, ma właśnie charakter porządkowy. Po pierwsze, powody niepodpisania
aktu pozostają generalnie bez znaczenia dla oceny ważności lub skuteczności albo
ustalenia treści czynności aktem tym objętej. Jeżeli natomiast powodem
niepodpisania aktu jest okoliczność wyłączająca dopuszczalność sporządzenia aktu
notarialnego, np. utrata świadomości osoby biorącej w nim udział, do sporządzenia
aktu notarialnego, w tym i do zamieszczenia wzmianki określonej w art. 92 § 2
Prawa o notariacie, nie dojdzie. Po drugie, stwierdzenie przez notariusza przyczyn
niepodpisania aktu notarialnego nie jest objęte mocą dowodową dokumentu
urzędowego, podobnie zresztą jak np. ocena notariusza co do poczytalności osoby
biorącej udział w czynności notarialnej (por wyrok Sądu Najwyższego z 23 lipca
1982 r., III CRN 159/82, OSNC 1983, nr 4, poz. 57). Tym samym określenie przez
notariusza powodów braku podpisu może być skutecznie podważone innymi
5
dowodami. Konsekwentnie należy również przyjąć, że dopuszczalne byłoby
przeprowadzenie dowodów dla ustalenia tych powodów w razie niezamieszczenia
w ogóle wzmianki o nich w treści aktu. Po trzecie wreszcie, za porządkowym
charakterem wymagania określonego w art. 92 § 2 Prawa o notariacie przemawia
argumentacja natury historycznej. Należy zauważyć, że w rozporządzeniu
Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r. Prawo o notariacie
(Dz.U. Nr 84, poz. 609 ze zm.) określono precyzyjnie w art. 88, uchybienie którym
wymaganiom pozbawia akt mocy dokumentu publicznego. Do wymagań tych nie
zaliczono wynikającego z art. 85 rozporządzenia obowiązku zamieszczenia w akcie
stwierdzenia, że osoba niepiśmienna lub nie mogąca się podpisać aktu nie
podpisała, i podania, z jakich powodów tak się stało. Wynika stąd, że ówczesny
prawodawca uznał obowiązek zamieszczenia wzmianki tej treści za drugorzędny.
Taka ocena jego charakteru pozostaje aktualna również na gruncie
obowiązującego Prawa o notariacie.
W konsekwencji uznać należy, że testament notarialny W. Z. jest ważny,
mimo sporządzenia go z naruszeniem wymagania przewidzianego w art. 92 § 2
Prawa o notariacie.
Z podanych względów Sąd Najwyższy uznał, że zaskarżone postanowienie,
mimo częściowo błędnego uzasadnienia, odpowiada prawu. Kasację należało
zatem oddalić (art. 39312
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).
db