Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 6/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 lutego 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Kazimierz Zawada
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa H.W., A.O., Z.J. i J.J.
przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji
oraz Ministrowi Skarbu Państwa
o odszkodowanie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 10 lutego 2006 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej Skarbu Państwa - Ministra Spraw Wewnętrznych
i Administracji
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 10 lutego 2005 r., sygn. akt [...],
I. uchyla zaskarżony wyrok i zmienia wyrok Sądu Okręgowego
w L. z dnia 13 września 2004 r. w ten sposób, że zasądza od
pozwanego Skarbu Państwa - Ministra Skarbu Państwa na rzecz
powodów Z.J., J.J. i A.O. kwoty po 21 644,33 zł. (dwadzieścia
jeden tysięcy sześćset czterdzieści cztery złotych trzydzieści
2
trzy grosze) oraz H.W. kwotę 8 712 zł. (osiem tysięcy siedemset
dwanaście) z ustawowymi odsetkami od dnia 2 lutego 2000 r.;
II. oddala apelację w pozostałej części;
III. oddala skargę kasacyjną w pozostałym zakresie i zasądza od
pozwanego Skarbu Państwa - Ministra Skarbu Państwa na rzecz
powodów 1 800 zł. tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w L. wyrokiem z dnia 13 września 2004 r. zasądził od
pozwanego Skarbu Państwa – Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji na
rzecz powodów Z.J., J.J. i A.O. kwoty po 21.644,33 zł oraz na rzecz powódki H.W.
kwotę 8.712 zł – z ustawowymi odsetkami od dnia 2 lutego 2000 r., oddalił
powództwo w pozostałej części i orzekł o kosztach procesu. Sąd ten ustalił, że
powódka H.W. od 1938 r. pozostawała w związku małżeńskim z R.J. Z małżeństwa
tego urodziło się troje dzieci, powodowie Z.J., J.J. i A.O. W dniu 28 września 1945
r. małżonkowie J. zostali zatrzymani, a następnie aresztowani przez
funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Zajmowane przez nich
mieszkanie wraz ze znajdującymi się w nim przedmiotami zostało zajęte i
zaplombowane przez funkcjonariuszy wymienionego Urzędu. Mieszkanie zostało
opróżnione z całego wyposażenia i innych ruchomości. Rzeczy te znalazły się w
dyspozycji Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. H.W. (wówczas J.) wyrokiem
Wojskowego Sądu Rejonowego w L. z dnia 23 listopada 1946 r., skazana została
na karę trzech lat pozbawienia wolności oraz pozbawienia praw publicznych na
okres dwóch lat. R.J. wyrokiem Wojskowego Sądu Okręgu W. z dnia 19 marca
1946 r., skazany został na łączną karę śmierci i karę utarty praw publicznych,
obywatelskich i honorowych na zawsze. Orzeczono też wobec niego przepadek
3
całego mienia na rzecz Skarbu Państwa. W części dotyczącej kary śmierci wyrok
został wykonany. Postanowieniami Wojskowego Sądu Okręgowego w W. z dnia 21
grudnia 1995 r. i z dnia 17 czerwca 1997 r. oraz Sadu Okręgowego w L. z dnia 31
stycznia 1992 r., stwierdzono nieważność wymienionych wyroków skazujących.
Spadek po R.J. nabyli z mocy ustawy powodowie Z.J., J.J. oraz A.O. w 1/3
części każdy z nich, zaś powódka H.W. nabyła prawo dożywocia na 1/4 części
spadku. Powodowie nie odzyskali żadnego z przedmiotów zajętych w dniu 28
września 1946 r. Dopiero po wytoczeniu rozpoznawanego powództwa o zapłatę
kwoty 113.906 zł, stanowiącej równowartość utraconego majątku, dowiedzieli się,
że brak jest jakichkolwiek dokumentów potwierdzających wykonanie kary
przepadku mienia orzeczonej wobec R.J.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy przyjął, że zajęcie mienia
aresztowanych małżonków nastąpiło poza tokiem prowadzonych przeciwko nim
postępowań karnych. Było więc ono wynikiem bezprawnego działania
funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, przy czym działanie to nie
zostało usankcjonowane zapadłym w dniu 19 marca 1946 r. wyrokiem skazującym
R.J. Roszczenia powodów nie mają usprawiedliwionej podstawy w art. 10 ust. 1
ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec
osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa
Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 143 ze zm.). Znajdują one natomiast oparcie w
przepisach art. 1 i 3 ustawy z dnia 15 listopada 1956 r. o odpowiedzialności
Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych (Dz. U. Nr 54,
poz. 243) w zw. z art. XXVI przepisów wprowadzających kodeks cywilny z 1964 r.
Jednostką organizacyjną właściwą do reprezentowania Skarbu Państwa w
niniejszej sprawie jest Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji. Jakkolwiek
roszczenia powodów uległy przedawnieniu z mocy art. 6 powołanej wyżej ustawy z
dnia 15 listopada 1956 r., to podniesiony w tym zakresie przez Ministra Spraw
Wewnętrznych i Administracji zarzut – w świetle art. 5 k.c. – nie zasługuje na
uwzględnienie.
Łączna wartość zagarniętego bezprawnie mienia małżonków J. zamknęła
się sumą 73.645 zł. Część tego mienia o wartości 62.311 zł stanowiła majątek
4
odrębny R.J., część o wartości 6090 zł – majątek odrębny H.J. (obecnie W.), a
pozostałe składniki o wartości 5.244 zł zostały przez nich nabyte wspólnie.
Zasądzając - przy uwzględnieniu powyższego - należne powodom odszkodowania
Sąd Okręgowy miał na uwadze przypadające im udziały spadkowe po R.J.
Sad Apelacyjny wyrokiem z dnia 10 lutego 2005 r. oddalił apelację
pozwanego Skarbu Państwa - Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.
Opierając się na ustalonych przez Sąd pierwszej instancji okolicznościach
faktycznych Sąd Apelacyjny zakwestionował wysnuty na ich podstawie wniosek
o braku związku pomiędzy prowadzonymi przeciwko małżonkom J.
postępowaniami karnymi, a zajęciem i usunięciem z ich mieszkania znajdujących
się tam ruchomości. Wskazał przy tym, że istnienie takiego związku potwierdza
materiał zgromadzony w aktach spraw karnych, z którego jednoznacznie wynika, iż
w dacie dokonania zajęcia mienia prowadzone już były czynności dochodzeniowe
przeciwko aresztowanym. Brak dokumentów dotyczących przejęcia ruchomości
obciąża wyłącznie Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, którego funkcjonariusze
ponosili odpowiedzialność za prawidłowe prowadzenie postępowania karnego.
W konsekwencji Sąd Apelacyjny przyjął, że podstawę roszczeń powodów stanowi
art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń
wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego
bytu Państwa Polskiego. Bieg 10 – letniego terminu przedawnienia tych roszczeń
rozpoczął się od uprawomocnienia się orzeczeń stwierdzających nieważność
wyroków skazujących małżonków J. O przedawnieniu roszczeń dochodzonych
pozwem wniesionym w grudniu 1999 r. nie może być zatem mowy. Sąd Apelacyjny
uznał, że skoro w konkretnym stanie faktycznym jedynym znanym organem, w
którego dyspozycji znalazły się zatrzymane ruchomości był Urząd Bezpieczeństwa
Publicznego, to reprezentantem Skarbu Państwa w sporze o zwrot równowartości
tych ruchomości pozostaje Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji.
W skardze kasacyjnej opartej na podstawie określonej w art. 3983
§ 1 pkt 1
k.p.c. pozwany Skarb Państwa – Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji
zarzucił naruszenie, poprzez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie,
przepisów: art. 5 k.c. w zw. z art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 15 listopada 1956 r.
odpowiedzialności Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy
5
państwowych i art. XIII ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Przepisy
wprowadzających Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 94 ze zm.), art. 8 ust. 2, art.
10 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń
wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego
bytu Państwa Polskiego w zw. z art. 442 k.c. oraz art. 10 ust. 1 ostatniej
z wymienionych ustaw w zw. z art. 67 § 2 k.p.c. Powołując się na tak ujętą
podstawę skarżący wniósł o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego i oddalenie
powództwa, bądź też przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności rozważenia wymaga zarzut kwestionujący
prawidłowość dokonanej przez Sąd Apelacyjny wykładni art. 10 ustawy z dnia
23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób
represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego
(dalej: „u.o.u.z.n”) oraz zasadność wyboru tego przepisu jako właściwej podstawy
materialnoprawnej do oceny rozpoznawanych roszczeń. Odniesienie się do tego
zarzutu niewątpliwie determinować będzie ocenę pozostałych.
Według skarżącego, ustalenie faktu bezprawnego zawłaszczenia mienia
należącego do małżonków J. przesądza o tym, że podstawy prawnej roszczenia
powodów nie może stanowić art. 10 ust. 1 u.o.u.z.n. Tak sformułowany zarzut nie
znajduje żadnego uzasadnienia. Nawiązuje on bowiem do ustalenia Sądu
pierwszej instancji wskazującego na zatrzymanie ruchomości należących do
małżonków J., niejako przy okazji prowadzonych przeciwko nim postępowań
karnych (poza ich tokiem). Tymczasem Sąd Apelacyjny wniosek taki zdecydowanie
odrzucił przyjmując, iż związek owego zatrzymania (zajęcia) z prowadzonym wobec
aresztowanych dochodzeniem, a później śledztwem, jest ewidentny. Dokonując
powyższej oceny Sąd Apelacyjny prawidłowo odczytał znaczenie zawartego w art.
10 ust. 1 u.o.u.z.n. pojęcia „zatrzymanie przedmiotów”. Przyjął, iż obejmuje ono
także odebranie uprawnionemu w toku postępowania karnego, przez
funkcjonariuszy organu prowadzącego to postępowanie określonych przedmiotów,
bez zachowania przewidzianej prawem formy. Takie rozumienie użytego przez
6
ustawodawcę w powołanym przepisie wyrażenia „zatrzymanie” prezentowane już
było - co zresztą dostrzegł Sąd Apelacyjny - w orzecznictwie Sądu Najwyższego
(por. uzasadnienie wyroku SN z dnia 29 maja 1997 r., II CKN 741/97, OSNC
1999/2/27) i skład orzekający w pełni je podziela.
Skarżący w sposób całkowicie dowolny przypisał Sadowi Apelacyjnemu
zastosowanie art. 10 ust. 1 u.o.u.z.n. w związku z ustaleniem, że „zabór mienia
nastąpił w wykonaniu orzeczonej przez Wojskowy Sąd Okręgu W. kary przepadku
mienia …”. Sąd Apelacyjny ustalenia takiego nie poczynił. Stwierdził natomiast, że
brak protokołu z czynności zatrzymania ruchomości małżonków J. nie stanowi
przeszkody do oceny ich roszczenia przez pryzmat zastosowanego przepisu.
Przedstawiona wyżej ocena zarzutu wadliwego zastosowania przez Sąd
drugiej instancji art. 10 ust. 1 u.o.u.z.n. w sposób oczywisty dyskwalifikuje trafność
zapatrywania skarżącego wskazującego na zasadność rozpoznania roszczeń
powodów w płaszczyźnie unormowań zawartych w przepisach ustawy z dnia
15 listopada 1956 r. o odpowiedzialności Państwa za szkody wyrządzone przez
funkcjonariuszy państwowych. Zarzut naruszenia art. 5 k.c. w zw. z art. 6 powołanej
ustawy i art. XIII przepisów wprowadzających kodeks cywilny jest więc również
chybiony.
Oczywiście błędny jest także pogląd skarżącego, według którego roszczenia
przewidziane w art. 10 ust. 1 u.o.u.z.n. podlegają przedawnieniu w terminie
określonym w art. 8 ust. 2 u.o.u.z.n. (jednego roku od daty uprawomocnienia się
postanowienia stwierdzającego nieważność orzeczenia). Termin ten odnosi się
bowiem – co wynika jednoznacznie z powołanych unormowań – jedynie do
roszczeń o odszkodowanie oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę.
Roszczenia oparte na art. 10 ust. 1 u.o.u.z.n. mają charakter szczególny. Powstają
one w następstwie stwierdzenia nieważności orzeczenia karnego. Nie są one
jednak roszczeniami odszkodowawczymi. Prawidłowy jest zatem pogląd Sądu
Apelacyjnego wskazujący na zasadność stosowania do przedawnienia tych
roszczeń (poza tymi, które z mocy przepisów szczególnych w ogóle nie podlegają
przedawnieniu) 10 – letniego terminu przewidzianego w art. 118 k.c.
7
W konsekwencji zarzuty naruszenia art. 8 ust. 2 oraz art. 10 ust. 1 u.o.u.z.n. w zw.
z art. 442 k.c. trzeba uznać za bezzasadne.
Nie można natomiast odmówić słuszności zarzutowi skarżącego
kwestionującemu prawidłowość określenia przez Sad Apelacyjny organu
właściwego do reprezentowania Skarbu Państwa w niniejszym sporze.
Zgodnie z treścią art. 10 ust. 2 u.o.u.z.n. zarówno w sprawach o zwrot
mienia objętego przepadkiem lub konfiskatą, bądź też przedmiotów zatrzymanych
w toku postępowania wobec osób represjonowanych, jak i o zapłatę ich
równowartości Skarb Państwa w pierwszym rzędzie reprezentowany jest przez tę
jednostkę organizacyjną, w której władaniu jest mienie podlegające zwrotowi.
W przypadku, gdy takiej jednostki nie można wskazać, właściwym statio fisci jest
organ administracji rządowej, któremu przekazano to mienie w wykonaniu
orzeczenia sądu. Jeśli i takiego organu nie można ustalić, zastępstwo procesowe
wykonuje minister właściwy do spraw Skarbu Państwa.
W rozpoznawanej sprawie określenie jednostki organizacyjnej właściwej do
reprezentowania pozwanego Skarbu Państwa przy pomocy pierwszej lub drugiej ze
wskazanych wyżej podstaw w ogóle nie wchodzi w rachubę. W świetle wiążących
ustaleń Sądu Apelacyjnego zatrzymane ruchomości należące do małżonków J.
znalazły się we władaniu nie istniejącego już Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego.
Z ustaleń tych nie wynika, aby ruchomości te przekazane zostały w wykonaniu
orzeczenia sądu do dysponowania jakiejkolwiek innej jednostce.
W najnowszym orzecznictwie Sadu Najwyższego na tle art. 10 ust. 2
u.o.u.z.n. zaprezentowany został pogląd, ku jakiemu skłania się także skład
orzekający, zgodnie z którym w sprawach o roszczenia wymienione w tym przepisie
minister właściwy do spraw Skarbu Państwa jest uprawniony do reprezentowania
Skarbu Państwa, gdy zwrot mienia którego przepadek lub konfiskatę orzeczono nie
jest możliwy w naturze (por. wyrok SN z dnia 19 maja 2005 r., II CK 705/04,
niepubl.). W uzasadnieniu tego stanowiska zaakcentowano wyraźne powiązanie
w art. 10 ust. 2 u.o.u.z.n. reprezentacji Skarbu Państwa z tymi tylko jednostkami
organizacyjnymi, które weszły we władanie skonfiskowanym mieniem, i we
władaniu których mienie to w dalszym ciągu pozostaje. Wskazano również, że
8
w przypadku, gdy jednostka, w której władaniu znajdowało się skonfiskowane
mienie, już nie istnieje, brak jest podstaw do tego, aby za reprezentanta Skarbu
Państwa uznać jednostkę, która przejęła jej funkcję. Czym innym jest następstwo
funkcjonalne określonych jednostek organizacyjnych, czym innym zaś władanie
przez nie skonfiskowanym mieniem. W odniesieniu do roszczenia o zwrot
równowartości utraconego mienia zwrócono także uwagę na wskazane przez
ustawodawcę w art. 10 ust. 1 u.o.u.z.n. źródło finansowania zasądzanych z tego
tytułu świadczeń (pozostające w dyspozycji ministra właściwego do spraw Skarbu
Państwa).
Stojąc na gruncie przytoczonego zapatrywania stwierdzić należy, iż Sąd
Apelacyjny wskazał Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji jako
reprezentanta Skarbu Państwa z naruszeniem art. 67 § 2 k.p.c. w zw. z art. 10 ust.
2 u.o.u.z.n. Uznając trafność podniesionego w tym zakresie zarzutu Sad Najwyższy
na podstawie art. 39816
k.p.c. orzekł, jak w sentencji.