Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 188/05
POSTANOWIENIE
Dnia 27 kwietnia 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Żyznowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Krzysztof Pietrzykowski
w sprawie z powództwa I. R.
przeciwko Skarbowi Państwa - Prezydentowi Miasta W.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 27 kwietnia 2006 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 18 sierpnia 2005 r.,
uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Okręgowego w W. z
dnia 21 września 2004 r., i odrzuca pozew; nie obciążając
powódki kosztami postępowania w sprawie.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy uwzględnił powództwo i z powołaniem się na art. 189 k.p.c.
2
nadał wyrokowi następujące brzmienie.
1. ustala, że małżonkowie D. i F. K. byli właścicielami gospodarstwa rolnego
położonego w miejscowości Z., w województwie Wileńskim na terenie dzisiejszej
Republiki Białoruskiej o powierzchni 37 ha 3787m2
oraz usytuowanych na jego
terenie zabudowań drewnianych, krytych gontem,
a) domu mieszkalnego na podmurówce, jednopiętrowego, z poddaszem
o łącznej powierzchni 250m2
b) obory na podmurówce o powierzchni 400m2
c) przybudówek do obory – dwie – o powierzchni 200m2
każda z nich
d) spichlerza o powierzchni 100m2
e) łaźni drewnianej o powierzchni 70m2
f) piwnicy podziemnej o powierzchni 50m2
g) stodoły o powierzchni 1200m2
.
W uzasadnieniu tego wyroku przytoczył ustalenia, z których wynika, że
dziadek powódki – K. K. zamieszkiwał przed wybuchem II wojny światowej
w miejscowości Z., województwie Wileńskim, na terenie dzisiejszej Republiki
Białoruskiej, gdzie posiadał gospodarstwo rolne o powierzchni 37,3787 ha wraz z
zabudowaniami drewnianymi krytymi gontem: domem mieszkalnym na
podmurówce, jednopiętrowym o powierzchni 250 m2
, oborę na podmurówce o
powierzchni 400 m2
, dwiema przybudówkami do obory o powierzchni 200 m2
każda,
spichlerzem o powierzchni 100 m2
, łaźnią drewnianą o powierzchni 70 m2
, piwnicą
podziemną o powierzchni 50 m2
i stodołą o powierzchni 1200 m2
.
W dniu 18 lipca 1939 r. K. K. sporządził przed notariuszem i w obecności
świadków testament, w którym całą opisaną wyżej nieruchomość wraz z
inwentarzem żywym i martwym a także ruchomościami domowymi zapisał synowi F.
i synowej D. małżonkom K., obojgu w częściach równych. K. K. zmarł wkrótce po
dokonaniu tej czynności, a F. K. i D. K. zmarli w latach: 1978 i 1989. Spadek po
nich z mocy ustawy nabyły w równych częściach dzieci: P. K., R. K., A. D. i I. R.
F. K. przybył do Polski z rodziną w ramach repatriacji oraz zamieszkał
3
w miejscowości B. i otrzymał poniemieckie gospodarstwo rolne o powierzchni 9,12
ha, które przekazał na rzecz Skarbu Państwa w zamian za rentę.
Oddalając apelację, Sąd drugiej instancji nie podzielił zarzutu
niedopuszczalności drogi sądowej i odwołał się do uchwały Sądu Najwyższego
z dnia 5 sierpnia 2004 r., III CZP 39/04 (Prok. i Pr. 2005, nr 1, s. 36) stwierdzającej,
że po wejściu w życie ustawy z dnia 12 grudnia 2003 r. o zaliczaniu na poczet
sprzedaży albo opłat z tytułu użytkowania wieczystego nieruchomości Skarbu
Państwa wartości nieruchomości pozostawionych poza obecnymi granicami
państwa polskiego dopuszczalna jest droga sądowa o ustalenie, że powód bądź
jego poprzednicy prawni pozostawili poza obecnymi granicami państwa
nieruchomości, do której przysługiwało im prawo własności. Nadto wskazał Sąd
Apelacyjny, iż powódka I. R. wystąpiła z pozwem przed wejściem w życie powołanej
ustawy z dnia 12 grudnia 2003 r. a w treść orzeczenia Sądu pierwszej instancji
zawiera ustalenie, iż poprzednicy prawni powódki byli właścicielami gospodarstwa
rolnego. Nastąpiło zdaniem tego Sądu skonkretyzowanie prawa rzeczowego
(własności), a nie tylko ustalenie faktu prawotwórczego.
Skargę kasacyjną wniósł Skarb Państwa – Prezydent W.
Pozwany Skarb Państwa – zaskarżając wyrok w całości – zarzucił:
1. a) pominięcie przez Sądy pierwszej i drugiej instancji - Sąd Okręgowy i
Sąd Apelacyjny treści art. 67 § 2 k.p.c. zgodnie z którym, za Skarb Państwa
podejmuje czynności procesowe organ państwowej jednostki organizacyjnej, z
której działalnością wiąże się dochodzono roszczenie, lub organ jednostki
nadrzędnej, wobec czego na podstawie przepisów obowiązującej w datach wydania
wyroków przez Sąd Okręgowy i Sąd Apelacyjny ustawy z dnia 12 grudnia 2003r. o
zaliczaniu na poczet ceny sprzedaży albo opłat z tytułu użytkowania wieczystego
nieruchomości Skarbu Państwa wartości nieruchomości pozostawionych poza
obecnymi granicami państwa polskiego (Dz. U. z 2004r., Nr 6, poz. 39), za Skarb
Państwa winien podejmować czynności procesowe właściwy wojewoda lub organ
nad nim nadrzędny. Ponadto Prezydent W. nie mógł reprezentować Skarbu
Państwa w postępowaniu przez Sądem Okręgowym i Sądem Apelacyjnym, gdyż
zgodnie z art. 23 ust. 1 pkt. 8 ustawy o gospodarce nieruchomościami starosta (w
4
tym wypadku Prezydent m. W. wykonujący uprawnienia starosty) podejmuje
czynności w postępowaniu sądowym w sprawach o własność lub inne prawa
rzeczowe na nieruchomości w odniesieniu do spraw związanych z
gospodarowaniem zasobem nieruchomości Skarbu Państwa, natomiast
nieruchomości pozostawione poza granicami RP nie stanowią tego zasobu.
Ponieważ w obu instancjach, jako statio fisci Skarbu Państwa występował
Prezydent m. W. wykonujący kompetencje starosty, to oznacza, że pozwany Skarb
Państwa był pozbawiony możliwości obrony swych praw - art. 379 pkt 5 k.p.c., a
tym samym postępowanie przed Sądem Okręgowym i Sądem Apelacyjnym
dotknięte jest w całości nieważnością;
b) niezastosowanie przez Sąd Apelacyjny przepisu art. 378 § 1 k.p.c. zd. 2
i niewzięcie pod uwagę nieważności postępowania wynikającej z art. 379 pkt 5
k.p.c., a mianowicie że pozwany Skarb Państwa z przyczyn wskazanych wyżej (lit.
a) był pozbawiony możliwości obrony swych praw.
Wskazując na powyższe pozwany Skarb Państwa wnosił:
2. o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego w całości, a także
3. o uchylenie w całości poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego z
dnia 21 września 2004 r. wydanego w sprawie I C …/02 i przekazanie sprawy
Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania za wszystkie instancje.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W przedmiotowej sprawie żądanie pozwu w całości uwzględnione, zmierzało
nie tylko do ustalenia faktu pozostawienia mienia na terenach obecnie należących
do Republiki Białoruskiej, lecz o ustalenie istnienia stosunku własności
nieruchomości, istniejącego w przeszłości (wyrok SN z dnia 16 lutego 1977 r.,
III CRN 3/77 - OSNCP 1977, nr 11, poz. 220 i uchwała SN z dnia 17 grudnia 1987
r., III CZP 68/87 - OSNCP 1988, nr 6, poz. 74).
W stosunkach między Polską a Białorusią obowiązuje umowa z dnia
26 października 1994 r. o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach
cywilnych, rodzinnych, pracowniczych i karnych (Dz.U. z 1995 r., Nr 128, poz. 619).
5
Zgodnie z art. 36 tej umowy do stosunków prawnych dotyczących nieruchomości
właściwe są prawo i organy tej umawiającej się strony, na której terytorium
nieruchomość jest położona. Przytoczony przepis rozstrzyga więc, że w sprawie
o ustalenie istnienia (także w przeszłości) prawa własności nieruchomości
położonej na Białorusi, jurysdykcję krajową posiadają sądy białoruskie. Umowa nie
zawiera równocześnie normy prawnej, która w sprawach dotyczących
nieruchomości przyznawałaby jurysdykcję przemienną sądom polskim. Na tej
podstawie uznać należy, że w przedmiotowej sprawie - przy założeniu położenia
nieruchomości na Białorusi - sądom polskim nie przysługuje jurysdykcja krajowa.
Bez znaczenia dla omawianej kwestii jest przy tym fakt, że w chwili w której miało
istnieć będące przedmiotem ustalenia prawo własności, przedmiotowa
nieruchomość była położona w Polsce. Jeżeli bowiem nic nie wynika z normy
jurysdykcyjnej, to okoliczności istotne dla oceny jurysdykcji krajowej ustala się
według stanu z chwili wszczęcia postępowania (art. 1097 k.p.c.).
Analogicznie rozstrzyga kwestię jurysdykcji krajowej, odnośnie do stosunków
prawnych dotyczących nieruchomości, umowa między Rzeczpospolitą Polską
a Republiką Litewską z dnia 26 stycznia 1993 r. o pomocy prawnej i stosunkach
prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych, pracowniczych i karnych (Dz.U.
z 1994 r., Nr 35, poz. 130 ze zm.), której art. 36 stanowi, że do stosunków tych
właściwe są prawo i organy wymiaru sprawiedliwości tej umawiającej się strony,
na której terytorium nieruchomość jest położona. Umowa nie przyznaje sądom
polskim, w sprawach dotyczących nieruchomości jurysdykcji przemiennej. Dla oceny
omawianej kwestii nie będą natomiast miarodajne przepisy Rozporządzenia Rady
(WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania
orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych.
Zgodnie z art. 66 ust. 1 Rozporządzenie stosuje się tylko do takich powództw, które
zostały wytoczone po jego wejściu w życie. Rozporządzenie weszło w życie w dniu
1 marca 2002 r., jednak jest to data właściwa tylko dla stosunków między „starymi"
państwami członkowskimi. W stosunku do Polski, która przystąpiła do UE w dniu
1 maja 2004 r., przy braku w traktacie akcesyjnym przepisów intertemporalnych,
uznać trzeba, że reguła określona w art. 66 ust. 1 Rozporządzenia ulega modyfikacji,
przez przyjęcie, że rozporządzenie stosuje się do powództw wytoczonych po tej
6
dacie. W sprawie niniejszej, wszczętej przed 1 maja 2004 r. przepisy jurysdykcyjne
Rozporządzenia nie znajdują więc zastosowania. W tej sytuacji ubocznie jedynie
pozostaje zauważyć, że zgodnie z art. 22 pkt 1 Rozporządzenia w sprawach,
w których przedmiotem są prawa rzeczowe na nieruchomościach, wyłączną
jurysdykcję mają sądy państwa członkowskiego, w którym nieruchomość jest
położona.
Z żadnej z umów międzynarodowych, których zastosowanie w niniejszej
sprawie można rozważać, nie wynika jurysdykcja sądów polskich.
W myśl postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 2005 r., III CZP
72/04 (Prokuratura i Prawo 2005, nr 11, s. 39) w sprawie o ustalenie istniejącego
w przeszłości stosunku własności nieruchomości pozostawionej poza obecnymi
granicami państwa polskiego w związku z wojną rozpoczętą w 1939 r. położonej
obecnie na terenie Litwy lub Białorusi sądom polskim nie przysługuje jurysdykcja
krajowa. W myśl art. 202 zd. drugie k.p.c. jeżeli przepis szczególny nie stanowi
inaczej, okoliczności, które uzasadniają odrzucenie pozwu, sąd bierze pod rozwagę
z urzędu w każdym stanie sprawy. Brak jurysdykcji krajowej stanowi przyczynę
nieważności, którą sąd bierze pod rozwagę z urzędu w każdym stanie sprawy.
W razie stwierdzenia braku jurysdykcji krajowej sąd odrzuca pozew (art. 1099 k.p.c.)
Jeżeli zatem pozew ulegał odrzuceniu, to w postępowaniu kasacyjnym Sąd
Najwyższy uchyla wydane w sprawie wyroki i odrzuca pozew (art. 39819
k.p.c.).
Dlatego na podstawie powołanych przepisów oraz art. 102 k.p.c. w odniesieniu do
kosztów sądowych należało orzec jak sentencji postanowienia.