Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 74/06
POSTANOWIENIE
Dnia 5 lipca 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
w sprawie z wniosku R.S.
przy uczestnictwie M.S. i małoletniego K.S.
o zmianę postanowienia Sądu Rejonowego w S.
z dnia 15 lutego 2005 r., w sprawie sygn. akt [...]
o stwierdzenie nabycia spadku po D.S.,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 5 lipca 2006 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w S.
z dnia 14 grudnia 2005 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 18 września 2005 r. Sąd Rejonowy w S. oddalił
wniosek R.S. o zmianę postanowienia w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku
po zmarłym synu wnioskodawcy, D.S., wobec którego prawa do spadku zostały
prawomocnie stwierdzone postanowieniem Sądu Rejonowego w S. z dnia 15 lutego
2005 r.
Apelacja wnioskodawcy od powyższego orzeczenia została oddalona
postanowieniem Sądu Okręgowego w S. z dnia 14 grudnia 2005 r. U podstaw
zaskarżonego orzeczenia legły następujące ustalenia faktyczne:
Spadkodawca D.S. zmarł śmiercią samobójczą dnia 10 sierpnia 2004 r.,
pozostawiwszy jako spadkobierców ustawowych żonę M.S. i małoletniego
zstępnego K.S. Postanowieniem z dnia 15 lutego 2005 r., w sprawie z wniosku
M.S., Sąd Rejonowy w S. stwierdził nabycie spadku przez żonę i syna zmarłego po
jednej drugiej części spadku na zasadzie dziedziczenia ustawowego. W oddalonym
wniosku wnioskodawca R.S. wywodził, że spadkodawca na trzy dni przed śmiercią
złożył oświadczenie woli stanowiące testament ustny, w którym wyraził wolę, aby w
przypadku jego śmierci należące do niego gospodarstwo rolne nabył ojciec, zaś
mieszkanie i samochód – żona. Oświadczenie to zostało złożone w mieszkaniu
wnioskodawcy, w obecności trzech świadków.
Podzielając i przyjmując za własne ustalenia Sądu Rejonowego,
Sąd Okręgowy uznał prawidłowość ich oceny z punktu widzenia art. 952 k.c.
Dostrzegając rozbieżności w orzecznictwie Sądu Najwyższego odnośnie do
subiektywnej bądź obiektywnej kwalifikacji przesłanki obawy rychłej śmierci, o której
mowa w tym przepisie, Sąd drugiej instancji przyjął, że w sprawie niniejszej nie
mogła ona zachodzić z uwagi na śmierć samobójczą spadkodawcy. Nie było także
podstaw do podzielenia argumentu apelującego, jakoby spadkodawca nie był
zdolny do skorzystania ze zwykłej formy testamentu, czemu przeczy fakt
pozostawienia przez niego notatek dotyczących sposobu korzystania z mieszkania
i samochodu. Niezależnie od tego, zdaniem Sądu Okręgowego, gdyby w ślad za
3
apelującym zakładać, że głęboki stan depresyjny zmarłego uniemożliwiał mu
sporządzenie testamentu w innej formie niż ustna, skutkowałoby to brakiem
zdolności psychicznej spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co z kolei
prowadziłoby do wniosku, że ta czynność prawna, przy zachowaniu warunków co
do formy, byłaby nieważna z uwagi na stan psychiczny testatora.
Powyższe postanowienie wnioskodawca zaskarżył skargą kasacyjną,
podnosząc, w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego, zarzut naruszenia
art. 952 § 1 k.c. przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, polegającego
na uznaniu, że testament ustny, sporządzony w warunkach zamiaru samobójczego
testatora, nie stanowi okoliczności uzasadniających obawę rychłej śmierci, a także
przez uznanie, że nie istniały szczególne okoliczności uniemożliwiające lub
utrudniające zachowanie zwykłej formy testamentu. Nadto, w ramach podstawy
naruszenia przepisów postępowania mogących mieć wpływ na wynik sprawy,
skarżący zarzucił naruszenie przepisów art. 670 § 1 k.p.c. i art. 677 § 1 k.p.c.
w związku z art. 679 § 3 k.p.c. i art. 391 k.p.c., polegające na zaniechaniu
zbadania z urzędu wszystkich przesłanek sporządzenia testamentu ustnego, mimo
że wnioskodawca nie był w postępowaniu reprezentowany przez radcę prawnego
lub adwokata. Wskazując na powyższe postawy, skarżący wnosił o uchylenie
zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w S. do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie sposób podzielić argumentów skarżącego odnośnie do naruszenia
prawa procesowego. Należy przede wszystkim stwierdzić, że wobec uchylenia art.
3 § 2 k.p.c., obowiązek sądu działania z urzędu może wynikać tylko z przepisów
szczególnych; w obecnym stanie prawnym sąd nie jest również generalnie
zobligowany do udzielania pouczeń stronie działającej bez adwokata lub radcy
prawnego.
Z przytoczonych przez skarżącego przepisów k.p.c., jedynie z art. 670 § 1
k.p.c. wyraźnie wynika nakaz badania z urzędu, kto jest spadkobiercą,
a w szczególności, czy spadkodawca pozostawił testament. W ten sposób
ustawodawca eksponuje tu pierwiastek interesu publicznego, właściwy wielu
4
rodzajom postępowania nieprocesowego. Tak więc należy stwierdzić,
że w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku oprócz ogólnego obowiązku
aktywności uczestnika postępowania, wyrażającej się w należytej dbałości
o własny interes, wchodzi w grę także element obowiązkowego działania sądu
z urzędu (zob. postanowienie SN z 12.3.2004 r., II CK 65/03, niepubl.).
W uzasadnieniu postanowienia z 16.10.2002 r., IV CK 178/02 (OSNC 2004/2,
poz. 25) Sąd Najwyższy wskazał natomiast, że art. 670 k.p.c. należy rozumieć
w ten sposób, że sąd w szczególności obowiązany jest ustalić, czy spadkodawca
pozostawił testament. Jednakże, jeżeli ustali, że spadkodawca pozostawił
testament, ale nie poweźmie wątpliwości, że jest on nieważny lub nieskuteczny,
to nie jest obowiązany do przeprowadzenia z urzędu dowodów celem
potwierdzenia jego ważności i skuteczności.
Odnosząc powyższe uwagi do stanu niniejszej sprawy, należy zgodzić się
ze skarżącym jedynie o tyle, że istotnie art. 952 § 1 k.c. dopuszcza sporządzenie
testamentu ustnego w jednej z trzech alternatywnie określonych sytuacji:
gdy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy, gdy szczególne okoliczności
uniemożliwiają sporządzenie testamentu w zwykłej formie albo gdy okoliczności te
bardzo utrudniają skorzystanie ze zwykłej formy testamentu. Wystarczające jest
wystąpienie jednej z tych przesłanek (tak w postanowieniu SN z 23.2.2001 r.,
II CKN 402/00, niepubl.).
Uzasadnienie zaskarżonego orzeczenia, wbrew podniesionym w skardze
zarzutom, wskazuje jednak, że Sąd Okręgowy dokonał pełnej i logicznie
prawidłowej oceny wszystkich przesłanek dopuszczalności testamentu ustnego,
o których mowa w art. 952 § 1 k.c., wskazując między innymi, że nie zachodziły
okoliczności, które by uniemożliwiały lub bardzo utrudniały sporządzenie
testamentu w jednej z form zwykłych, zaś dowodów przeciwnych wnioskodawca,
będąc do tego zobowiązany w myśl art. 6 k.c., we właściwym czasie nie zgłosił.
W tym stanie rzeczy argumentacja skarżącego, której celem jest w istocie
polemika z ustaleniami faktycznymi i oceną dowodów, nie może być skuteczna
przed Sądem Najwyższym z uwagi na art. 3983
§ 3 k.p.c.
5
Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 952 § 1 k.c. należy wskazać,
że trafnie skarżący wskazał zarówno na występowanie w sprawie istotnego
zagadnienia prawnego, sprowadzającego się do oceny, czy zamiar samobójczy
może uzasadnić obawę rychłej śmierci będącą przesłanką uznania testamentu
ustnego za czynność prawną dopuszczalną i ważną, jak i na rozbieżności
w orzecznictwie sądowym, w tym również brak jednoznacznego stanowiska Sądu
Najwyższego w tej sprawie.
Za reprezentatywne dla tzw. teorii subiektywnej uznać należy stanowisko
przedstawione w uchwale SN z dnia 7 listopada 1992 r., III CZP 135/91
(OSP 1993/1, poz. 4), zgodnie z którym obawa rychłej śmierci spadkodawcy
istnieje także wówczas, gdy spadkodawca żywił jedynie subiektywne przekonanie
co do swojego rychłego zgonu (podobnie m.in. w orzeczeniach SN z 3 listopada
1948 r., C 755/48, PiP 1949/2, s. 121 i z 10 sierpnia 1948 r., C 458/48, PiP
1948/12, s. 116). Pogląd przedstawiony we wspomnianej uchwale został
uzasadniony głównie argumentami natury historycznej, to znaczy z odmiennym,
w porównaniu z art. 82 dekretu z dnia 8 października 1946 r. – Prawo spadkowe
(Dz.U. Nr 60, poz. 328), brzmieniem art. 952 § 1 k.c., który nie egzemplifikuje
przesłanek istnienia obawy rychłej śmierci, jak w szczególności choroba lub
nieszczęśliwy wypadek.
Z kolei, tzw. teoria obiektywna znalazła wyraz m.in. w postanowieniu SN
z dnia 16 października 2002 r., III CK 7/02 (OSNC 2005/1, poz. 7), w którym w ślad
za wcześniejszymi, licznymi wypowiedziami Sądu Najwyższego (m.in. w orzeczeniu
z dnia 4 lipca 1952 r., C 1324/52, NP 1953, nr 2, s. 84, z 6 sierpnia 1958 r., I CR
512/58, OSPiKA 1960, nr 2, poz. 37, z 25 marca 1974 r., III CRN 5/74, OSNCP
1975/3, poz. 42; z 24 czerwca 1974 r., III CRN 118/74, Biul. SN 1974 nr 9, poz.
160) przyjęto, że obawa rychłej śmierci powinna być oparta na pewnych
przesłankach obiektywnych, które w świetle zasad doświadczenia życiowego
wskazują, że zgon może nastąpić. Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na fakt, iż obawa
– nawet jeśli istnieje tylko w subiektywnym przekonaniu testatora – winna być
poparta oceną zjawisk, zdarzeń czy też sytuacji realnie istniejących.
6
Temu stanowisku – które można uznać za przeważające zarówno gdy
chodzi o poglądy wyrażane w orzecznictwie, jak i w doktrynie – trudno odmówić
słuszności. Nie można wprawdzie całkowicie wykluczyć sytuacji, w których
wewnętrzny stan psychiczny i emocjonalny spadkodawcy uzasadni „obawę rychłej
śmierci”, mogłoby to jednak nastąpić co najwyżej wyjątkowo.
W sprawie niniejszej taka sytuacja nie miała jednak miejsca. Zmarły D.S.
przed śmiercią z punktu widzenia wiedzy medycznej ogólnie nie znajdował się
w stanie zagrożenia życia ani nie przejawiał zamiaru popełnienia samobójstwa.
Jego zgon był zaś wyłącznie wynikiem jego własnego działania, stanowiąc dla
otoczenia zaskoczenie.
Należy zauważyć, że zamiar samobójczy, co do zasady, nie powinien
uzasadniać „obawy rychłej śmierci” w rozumieniu art. 952 § 1 k.c. już choćby
dlatego, że nie stanowi on okoliczności nieodwracalnie zagrażającej życiu. Wynika
on z motywacji danej osoby, z jej bardziej lub mniej przemyślanej decyzji.
Argumentowanie, że osoba rozważająca popełnienie samobójstwa także „obawia
się” o swoje życie, nie jest logicznie poprawne. Stan obawy rychłej śmierci, nawet
jeżeli sprowadza się do subiektywnej oceny spadkodawcy, musi zatem być
uzasadniony okolicznościami zewnętrznymi, które dla spadkodawcy stanowią
przesłankę do przyjęcia, że wkrótce umrze. Takimi okolicznościami są np. choroba,
niebezpieczeństwo w podróży, czy innego rodzaju zagrożenie zewnętrzne.
Chodzi więc o obawę przed stanem, który przychodzi „z zewnątrz”.
Zamiar samobójczy tymczasem jest świadomym aktem woli, podjętym przez osobę,
która rozporządza następnie swoim majątkiem. Jest więc wynikiem stanu
istniejącego „wewnątrz” i z tej przyczyny nie można uznać go za okoliczność
uzasadniająca obawę rychłej śmierci, o jaką chodzi w art. 952 § 1 k.c.
Mając na względzie powyższe, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
orzekł, jak w sentencji.