Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 173/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 listopada 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z powództwa Powszechnej Kasy Oszczędności Bank Polski
Spółki Akcyjnej z siedzibą w Warszawie
przeciwko J. B., B. W. i M. W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 16 listopada 2006 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 6 grudnia 2005 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 15 kwietnia 2005 r. Sąd Okręgowy w Ł. utrzymał w mocy
nakaz zapłaty, wydany przez tenże sąd w postępowaniu nakazowym w dniu 20
grudnia 2004 r., mocą którego nakazał pozwanym […], aby zapłacili powódce -
Powszechnej Kasie Oszczędności Bank Polski S.A. w Warszawie - kwotę 112.320
zł z ustawowymi odsetkami i kosztami procesu. Sąd ustalił, iż dnia 11 września
2001 r. Polska Grupa Aptekarska „H.” S.A., na podstawie zawartej z powódką
umowy przelewu wierzytelności tytułem zabezpieczenia kredytu obrotowego,
scedowała na powódkę wszelkie wierzytelności, jakie posiadała wobec pozwanych,
o czym zawiadomiła ich pismem z dnia 14 marca 2003 r. Dnia 21 października
2002 r. pozwani w związku z prowadzoną przez siebie działalnością gospodarczą
wystawili na rzecz PGA „H.” S.A. trzy weksle własne na łączną kwotę 112.320 zł.
Pozwani dokonali potrąceń wzajemnych wierzytelności z PGA „H.” S.A. na
podstawie umowy przelewu wierzytelności z dnia 17 marca 2003 r. zawartej
pomiędzy pozwanymi a ACP „P.” S.A. będącą wierzycielem PGA „H.” S.A. oraz
umowy przelewu wierzytelności z dnia 28 lutego 2003 r. zawartej pomiędzy
pozwanymi a Hurtownią Farmaceutyczną „I”. W dniu 1 kwietnia 2003 r. pozwani
zażądali od PGA „H.” S.A. zwrotu wykupionych weksli. Dnia 23 kwietnia 2003 r.
powódka nabyła w drodze indosu zastawniczego weksle z dnia 21 października
2002 r. Dnia 1 lipca 2003 r. powódka wezwała pozwanych do zapłaty należności
z nabytych przez nią weksli. Dnia 1 kwietnia 2003 r. pozwani przesłali do powódki
pismo, w którym wskazali, iż nie posiadają żadnych zobowiązań wobec PGA „H.”
S.A. z tytułu zakupionego towaru, a w skierowanym do powódki piśmie z dnia 23
kwietnia 2003 r. poinformowali, iż nastąpiło potrącenie wzajemnych wierzytelności
pozwanych oraz Polskiej Grupy Aptekarskiej „H.” S.A. i wobec powyższego nie
mają żadnych zobowiązań wobec PGA „H.” S.A. ani wobec powódki. W piśmie z
dnia 5 maja 2003 r. pozwani ponownie wyjaśnili, iż dokonali potrąceń wzajemnych
wierzytelności z PGA „H.” S.A. Dnia 21 listopada 2003 r. PGA „H.” S.A. w piśmie
skierowanym do powódki poinformowała, iż weksle zostały powódce przekazane
pomyłkowo, gdyż pozwani zrealizowali swoje zobowiązania wobec PGA „H.” S.A.
Sąd Okręgowy uznał, że powódka wykazała istnienie zobowiązania
3
wekslowego pozwanych, natomiast pozwani nie wykazali istnienia przesłanki
świadomego działania powódki na ich szkodę (art. 19 Prawa wekslowego).
Powódka w dniu indosowania weksla, tj. w dniu 23 kwietnia 2003 r., nie miała
bowiem wiadomości o dokonanych przez pozwanych potrąceniach ich zadłużenia
z wierzytelnościami przysługującymi im wobec indosanta. Wiadomość taką
uzyskała dopiero w wyniku doręczenia pisma pozwanych z dnia 5 maja 2003 r.
We wcześniejszych pismach pozwani informowali powódkę jedynie o potrąceniu
wobec indosanta kwoty 36.243,57 tytułem wierzytelności nabytych na podstawie
umowy cesji. Jednakże wiedza powódki o dokonanym potrąceniu nie przesądza
o możliwości podniesienia przez pozwanych zarzutu z tytułu potrącenia wobec
indosatariusza. Zarzut ten mógłby zostać podniesiony jedynie w przypadku, gdyby
w dniu dokonania indosu powódka działała świadomie na szkodę pozwanych.
Zdaniem Sądu Okręgowego, w niniejszej sprawie pozwani nie mogą zatem
zasłaniać się wobec powódki zarzutem osobistym w postaci wygaśnięcia
wierzytelności wekslowej.
Pozwani wnieśli apelację od wyroku Sądu Okręgowego.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 6 grudnia 2005 r., zmienił zaskarżony
wyrok w ten sposób, że uchylił nakaz zapłaty z dnia 20 grudnia 2004 r.
wydany w postępowaniu nakazowym i oddalił powództwo oraz zasądził od
powoda solidarnie na rzecz pozwanych kwotę 9.027 zł tytułem zwrotu
kosztów procesu, zasądził od powoda solidarnie na rzecz pozwanych kwotę
3.735 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego oraz nakazał
pobrać od powoda na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Okręgowego w Ł. kwotę
6.216 zł tytułem nieuiszczonego wpisu sądowego od apelacji. W uzasadnieniu
Sąd Apelacyjny podkreślił, że jedyny zgłoszony w apelacji zarzut dotyczy
naruszenia prawa materialnego przez niewłaściwe zastosowanie art. 19 prawa
wekslowego, polegające na uznaniu, iż pozwani nie mogli powoływać się wobec
powoda na zarzut subiektywny wygaśnięcia wierzytelności wekslowej,
przysługujący im wobec indosanta. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, trudno zgodzić
się z tezą Sądu Okręgowego, że w ustalonym stanie faktycznym pozwani nie
wykazali przesłanki świadomego działania powoda jako indosatariusza na ich
szkodę. Poza sporem jest, iż do indosu doszło w dniu 23 kwietnia 2003 r.
4
Wcześniej jednak pozwani sygnalizowali powodowi nieposiadanie wobec PGA „H.”
żadnych zobowiązań z tytułu zakupionego towaru. Pismo z dnia 1 kwietnia 2003 r.,
jakie skierowali do powoda, było odpowiedzią na wezwanie PKO BP S.A. do
zapłaty z dnia 26 marca 2003 r. Wezwanie to wynikało z umowy cesji
wierzytelności, która została zawarta dnia 11 września 2001 r. pomiędzy Bankiem
PKO S.A. i PGA „H.” S.A., będącym wierzycielem pozwanych z tytułu sprzedaży
towarów. Zanim więc powód stał się posiadaczem weksli własnych, wystawionych
przez pozwanych na zlecenie PGA „H.” S.A., dochodził od nich wierzytelności
nabytych od PGA „H.” na podstawie umowy cesji. Okolicznością niesporną jest,
według Sądu Apelacyjnego, iż weksle stanowiły zabezpieczenie zapłaty za
zakupiony u PGA „H.” towar. Świadczy o tym w sposób jednoznaczny treść pisma
pozwanych z dnia 1 kwietnia 2003 r. skierowanego do PGA „H.” S.A., stanowiącego
wezwanie do zwrotu weksli, w tym objętych niniejszym sporem, wobec nieistnienia
jakichkolwiek zobowiązań na skutek dokonania wzajemnych potrąceń. Bez
znaczenia jest fakt, iż w piśmie tym pozwani powołali się na umowę cesji
wierzytelności z dnia 28 lutego 2003 r. dotyczącej jedynie kwoty 36.243,57 zł. W
piśmie tym w sposób kategoryczny oświadczyli, że nie posiadają wobec PGA „H.”
żadnych zobowiązań. Swoje stanowisko potwierdzili w piśmie z dnia 23 kwietnia
2003 r. skierowanym do powoda. W ocenie Sądu Apelacyjnego treść powyższych
pism w sposób jednoznaczny przesądza o tym, iż powód doskonale wiedział, jakie
jest stanowisko dłużników wobec skierowanego w stosunku do nich żądania
zapłaty. Uzasadniony jest więc wniosek, że powód w dniu dokonania indosu miał
świadomość możliwości wyrządzenia szkody dłużnikom pozbawiając ich, przez
nabycie weksla w drodze indosu, możliwości podniesienia zarzutów ze stosunku
osobistego i co najmniej się na to godził. W takiej zaś sytuacji można podnieść
przeciwko indosatariuszowi także zarzuty wynikające ze stosunków osobistych
łączących wystawcę z indosantem. W tym też zakresie na szczególną uwagę
zasługuje treść pisma PGA „H.” S.A. z dnia 21 listopada 2003 r., skierowanego do
PKO BP S.A., z którego w sposób niebudzący wątpliwości wynika, iż na dzień
28 lutego 2003 r., a zatem przed dokonaniem indosu, pozwani zrealizowali
wszelkie swoje zobowiązania wobec PGA „H.” S.A. W piśmie tym odwołano się do
umowy z dnia 23 kwietnia 2003 r. oraz faktu przekazania omyłkowo weksli na
5
ogólną kwotę 550.670 zł, w tym weksli objętych niniejszym sporem. Powód w toku
procesu nie podważył wiarygodności tego pisma, z którego wynika, że przed
dokonaniem indosu pozwani nie mieli wobec indosanta żadnych zobowiązań, w tym
zobowiązań wekslowych. W tym stanie rzeczy dochodzenie zapłaty należności
wekslowych prowadziłoby, zdaniem Sądu Apelacyjnego, do wyrządzenia dłużnikom
szkody przez ponowne uregulowanie już zaspokojonych należności.
Powód w skardze kasacyjnej zarzucił naruszenie prawa materialnego przez
niewłaściwe zastosowanie art. 65 § 1 i § 2 k.c., art. 19 ust. 2 Prawa wekslowego,
art. 498 k.c. i art. 499 zd. drugie k.c., a także naruszenie prawa procesowego, które
miało wpływ na wynik sprawy, mianowicie art. 493 § 3, art. 485, art. 368 § 1 pkt 5,
art. 3701
i art. 373 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna nie zasługuje na uwzględnienie, ponieważ zgłoszone
zarzuty nie podważają stanowiska Sądu Apelacyjnego.
Zarzuty naruszenia prawa materialnego przez niewłaściwe zastosowanie art.
65 § 1 i § 2 k.c. oraz art. 19 ust. 2 Prawa wekslowego są niedopuszczalne,
ponieważ w istocie dotyczą ustalenia faktów i oceny dowodów (art. 3983
§ 3 k.p.c.).
Odnoszą się one bowiem do tej części stanowiska Sądu Apelacyjnego, w której
oceniając dowody (pisma pozwanych skierowane do Banku i załączane do tych
pism dokumenty) Sąd ten dokonał ustaleń istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy,
mianowicie ustalił nieistnienia wierzytelności objętych wekslami oraz świadome
działanie Banku na szkodę pozwanych. Argumentacja skargi kasacyjnej wskazuje
na to, że, zdaniem powoda, Sąd bezpodstawnie ustalił nieistnienie wierzytelności
dochodzonej pozwem, wobec całkowitego „rozliczenia się” pozwanych z PGA „H.”
S.A. Takie ustalenie było z kolei podstawą stwierdzenia skuteczności zarzutu
osobistego pozwanych wobec powódki dochodzącej zapłaty z weksla (art. 19
Prawa wekslowego). Powód zarzucił ponadto bezpodstawne przyjęcie przez Sąd, iż
powódka nabywając wierzytelności z weksla działała świadomie na szkodę
pozwanych. Rzeczywiście, ustalenie nieistnienia wierzytelności, które
przysługiwałyby powódce przeciwko pozwanym, zostało w zasadzie oparte na
niezakwestionowaniu okoliczności podniesionych przez pozwanych, a wynikających
z pisma PGA „H.” S.A. do Banku, informującego (ponad pół roku po indosowaniu
6
weksli), że PGA „H.” S.A. nie przysługują żadne wierzytelności wobec pozwanych,
a weksle przekazano Bankowi omyłkowo. Niezakwestionowanie tych twierdzeń
pozwanych nastąpiło zapewne dlatego, że powód wychodził z założenia o
niedopuszczalności podnoszenia przez pozwanych zarzutów osobistych.
Tymczasem Sąd Apelacyjny inaczej niż Sąd Okręgowy ocenił kwestię świadomości
powoda nabycia weksli na szkodę dłużnika, a w konsekwencji dokonał – w tej
sytuacji istotnego dla rozstrzygnięcia sprawy - ustalenia nieistnienia wierzytelności,
których dotyczą weksle.
W konsekwencji bezzasadny jest również zarzut naruszenia art. 498 k.c.
i art. 499 zd. drugie k.c. dotyczący skuteczności potrącenia. Na marginesie można
ponadto zauważyć, że, wbrew zarzutom skargi kasacyjnej, w prawie polskim
potrącenie następuje przez złożenie drugiej stronie oświadczenia woli i w ten
właśnie sposób dochodzi do umorzenia wzajemnych wierzytelności. Odrębną
kwestią jest to, że w razie sporu niezbędne jest wykazanie wszystkich przesłanek
skuteczności potrącenia. Taka sytuacja mogłaby mieć miejsce także w niniejszej
sprawie, jednak Sąd Apelacyjny uznał nieistnienie wierzytelności (które mogłoby
być wywodzone ze skutecznego potrącenia wierzytelności) za okoliczność
bezsporną – zgłoszoną przez pozwanych i niezakwestionowaną przez powoda.
Całkowicie nietrafny jest zarzut naruszenia art. 485 i art. 493 § 3 k.p.c.
W świetle dokonanych ustaleń faktycznych, w niniejszej sprawie nie miało miejsca
przedstawienie przez pozwanych wierzytelności do potrącenia z wierzytelnością
dochodzoną pozwem, ale powołanie się na nieistnienie wierzytelności (m. in.
z powodu skutecznego ich umorzenia dokonanym uprzednio potrąceniem).
Do takiej sytuacji nie znajduje zastosowania art. 493 § 3 k.p.c., który zresztą – jak
wynika z uzasadnienia uchwały Sądu Najwyższego z dnia 13 października 2005 r.,
III CZP 56/05 (OSNC 2006, nr 7-8, poz. 119) – jest przepisem prawa materialnego,
a nie procesowego, podczas gdy w skardze kasacyjnej zarzut jego naruszenia
został zamieszczony wśród naruszeń przepisów prawa procesowego. Natomiast
art. 485 k.p.c. ma tu jedynie znaczenie pomocnicze, do wskazanego w nim
katalogu dokumentów odwołuje się bowiem art. 493 § 3 k.p.c.
Nietrafny jest zarzut dotyczący bezpodstawnego nieodrzucenia apelacji
pozwanych (art. 368 § 1 pkt 5, art. 3701
i art. 373 k.p.c.). Z treści apelacji wynika
7
bowiem jednoznacznie, że wyrok zaskarżono „w całości” wnosząc o „uchylenie
zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go nakazu zapłaty i oddalenia
powództwa”. Została tym samym spełniona przesłanka formalna apelacji określona
w art. 368 § 1 pkt 5 k.p.c., zgłoszono mianowicie wniosek o zmianę lub o uchylenie
wyroku z zaznaczeniem zakresu żądanej zmiany lub uchylenia. Nie było zatem
jakichkolwiek podstaw do odrzucenia apelacji przez sądy pierwszej bądź drugiej
instancji (art. 3701
i art. 373 k.p.c.).
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
orzekł jak w sentencji.
db