Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 181/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 listopada 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z powództwa J. N. i P. N. -wspólników spółki cywilnej Hurtownia "J." w Ł.
przeciwko Towarzystwu Ubezpieczeń i Reasekuracji "W." Spółce Akcyjnej o zapłatę
odszkodowania,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 16 listopada 2006 r.,
skargi kasacyjnej powódek od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 20 stycznia 2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd pierwszej instancji oddalił skierowane przeciwko ubezpieczycielowi
powództwo o zapłatę odszkodowania z umowy ubezpieczenia mienia od ognia i
innych zdarzeń losowych, uznając, że powódki poniosły szkodę w czasie, w którym
nie łączył już ich z pozwanym stosunek ubezpieczeniowy.
Apelację powódek oddalił Sąd drugiej instancji, który podzielił i przyjął za
własne zarówno dokonane przez Sąd I instancji ustalenia faktyczne, jak i ocenę
prawną zgłoszonego żądania. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, wyrażone w ofercie
oświadczenie woli złożone w innej formie niż pisemna nie jest z tej przyczyny
nieważne, jednakże nie wywoła ono skutków prawnych przewidzianych w art. 810
k.c. Sąd drugiej instancji uznał, że choć zapłata przez powódkę składki
ubezpieczeniowej po upływie wyznaczonego terminu i po rozwiązaniu umowy
ubezpieczenia wyrażała w dostateczny sposób wolę powódki zawarcia
(kontynuowania) umowy ubezpieczenia, to w świetle art. 810 k.c. czynność ta nie
wywołała skutków prawnych w postaci powstania stosunku ubezpieczeniowego,
ponieważ powódka nie złożyła żadnego oświadczenia na piśmie. Nawet przy
założeniu, że zapłata składki miała charakter oferty zawarcia umowy
ubezpieczenia, to i tak oferta ta nie miała formy pisemnej. Zważywszy na to, że
rzekoma oferta zawarcia umowy (zapłata składki) nie została wyrażona w formie
pisemnej przewidzianej w art. 810 k.c., a pozwany nie przystąpił do jej wykonania
przez wystawienie polisy, przeto pozwany nie będąc związany z powodami umową
ubezpieczenia nie jest zobowiązany do spełnienia świadczenia wynikającego z tej
umowy.
Za bezzasadny uznał Sąd odwoławczy, powołany po raz pierwszy w apelacji,
zarzut naruszenia art. 415 k.c., wobec dochodzenia przez powódki wykonania
umowy przez wypłatę świadczenia z umowy ubezpieczenia. Zgłoszone w apelacji
inne okoliczności faktyczne, bo wskazujące na żądanie zapłaty odszkodowania na
podstawie art. 415 k.c., dowodzą zmiany podstawy prawnej żądania wpływającej w
istotny sposób na zmianę podstawy faktycznej, która nie była przedmiotem badania
i oceny Sądu meriti. Zmianę taką Sąd Apelacyjny uznał więc za niedopuszczalną z
mocy art. 382 k.p.c.
3
Skarga kasacyjna powódek oparta została na obu podstawach kasacyjnych.
Zarzut naruszenia art. 383 k.p.c. uzasadniono błędnym przyjęciem, że zgłoszony
na etapie postępowania odwoławczego zarzut naruszenia art. 415 k.c. stanowi
przedmiotową zmianę powództwa wpływającą na zmianę podstawy faktycznej, gdy
w istocie podniesiony zarzut pozostał bez wpływu na faktyczną podstawę żądania.
Nadto, w ramach drugiej podstawy kasacyjnej, powódki zarzuciły obrazę art. 328
§ 2 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c. i art. 387 § 1 k.p.c., uzasadnioną brakiem
merytorycznego odniesienia się Sądu odwoławczego do podniesionego
w postępowaniu apelacyjnym zarzutu naruszenia art. 415 k.c., a nadto przez
uznanie, że Sąd I instancji nie był zobowiązany do badania zasadności powództwa
w kontekście odpowiedzialności deliktowej.
Zarzutem naruszenia prawa materialnego objęto przepisy art. 810 k.c. w zw.
z art. 73 k.c. i art. 74 § 1 k.c. przez jego błędną wykładnię polegającą na
niezasadnym uznaniu, że oferta zawarcia umowy ubezpieczenia wyrażona w inny
sposób niż w formie pisemnej nie wywołuje skutku prawnego w postaci zawarcia
umowy. W uzasadnieniu skargi kasacyjnej powódki kwestionują przekonanie Sądu
Apelacyjnego, że skutkiem niezachowania pisemnej formy oferty zawarcia umowy
ubezpieczenia, przewidzianej w art. 810 k.c., jest bezskuteczność tej czynności.
Skarżące wywodzą, że brak zastrzeżenia w tym przepisie rygoru nieważności
uzasadnia uznanie ważności oferty złożonej przez powódki, a w konsekwencji
uznanie umowy ubezpieczenia za zawartą.
Pozwany ubezpieczyciel w odpowiedzi na skargę kasacyjną wniósł o jej
oddalenie jako bezzasadnej i o zasądzenie zwrotu kosztów postępowania przed
Sądem Najwyższym, twierdząc, że pozwane nie wskazały żadnych następstw
zarzucanego naruszenia przepisów procesowych na wynik rozstrzygnięcia.
W ocenie pozwanego żądanie odszkodowania w oparciu o przepisy
o odpowiedzialności deliktowej jest zupełnie odmiennym roszczeniem w stosunku
do żądania spełnienia świadczenia wynikającego z zawartej umowy. W odniesieniu
do zarzutu naruszenia art. 810 k.c. pozwany wywodzi, że przepis ten nie ma
w sprawie zastosowania, ponieważ powódki nie złożyły pisemnych oświadczeń
stanowiących ofertę zawarcia umowy, zaś sama zapłata składki, jeśli w ogóle
uznać ją za ofertę, nie jest z pewnością pisemną ofertą.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługiwała na uwzględnienie wobec zasadności zarzutu
zgłoszonego w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej.
Natomiast nieuzasadniona okazała się druga podstawa kasacyjna już z tej
przyczyny, że samo werbalne jedynie stwierdzenie skarżących, iż naruszenie
przepisów postępowania mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, nie jest
równoznaczne z wystąpieniem uzasadnionej podstawy kasacyjnej określonej
w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. W skardze kasacyjnej brak jest wskazania, w czym
miałby się przejawiać wpływ zarzucanych naruszeń przepisów procesowych na
treść zaskarżonego rozstrzygnięcia Sądu drugiej instancji. Tymczasem
w zachowującym nadal aktualność orzecznictwie, wydanym pod rządem przepisów
o kasacji, przyjęto, że dla uznania za usprawiedliwioną drugiej podstawy kasacyjnej
nie wystarcza samo wykazanie naruszenia przepisów postępowania, ale
wymagane jest nadto, aby skarżący wykazał, że następstwa stwierdzonych
wadliwości postępowania były tego rodzaju lub skali, iż kształtowały one lub
współkształtowały treść kwestionowanego w sprawie orzeczenia (zob. np. wyrok
SN z dnia 24 kwietnia 2003 r., I CKN 317/01, niepubl.; postanowienie SN z dnia
12 czerwca 1997 r., III CKN 91/97 niepubl.; postanowienie SN z dnia 10 lutego
1997 r., I CKN 57/96, OSNC 1997/7-8/82; postanowienie SN z dnia 29 listopada
1996 r., III CKN 14/96, OSP 1997/3/65). W tej sytuacji wypada więc jedynie
ubocznie stwierdzić, że nieuzasadnione są także same zarzuty naruszenia
wskazanych w skardze kasacyjnej przepisów procesowych. Przedmiotem osądu
w sprawie niniejszej było żądanie powódek zapłaty przez pozwanego
odszkodowania wynikającego z umowy ubezpieczenia, a więc spełnienia
świadczenia wynikającego ze skutecznie dokonanej czynności prawnej, tj. zawarcia
umowy. W tej sytuacji przytoczenie w apelacji przepisu art. 415 k.c. wskazującego
zatem na inną podstawę faktyczną aniżeli ta, na której oparte zostało żądanie
pozwu, stanowi - niedopuszczalną w postępowaniu apelacyjnym - zmianę
powództwa (wyrok SN z dnia 19 listopada 1998 r., III CKN 32/98, OSNC
1999/5/96). Wyrażając taki trafny pogląd w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd
odwoławczy nie dopuścił się więc zarzucanego mu naruszenia art. 383 k.p.c.
Przedmiotem badania w postępowaniu apelacyjnym może być tylko roszczenie
5
uprzednio rozpoznane przez sąd pierwszej instancji, a nie może budzić wątpliwości
stanowisko Sądu Apelacyjnego, że inne okoliczności faktyczne uzasadniają
żądanie zapłaty będącej przejawem wykonania umowy, a inne przesądzają o
ocenie zasadności roszczenia o zapłatę odszkodowania w ramach reżimu
odpowiedzialności deliktowej (zob. wyrok SN z dnia 27 czerwca 2003 r. IV CKN
294/01, niepubl; postanowienie SN z dnia 9 stycznia 2002 r., V CZ 273/01,
niepubl.). Przytoczenie nowych okoliczności faktycznych decydujących o zmianie
kwalifikacji prawnej roszczenia stanowi więc o zmianie w zakresie podstawy
faktycznej skutkującej niedopuszczalną w postępowaniu apelacyjnym zmianą
powództwa (wyrok SN z dnia 25 lipca 2000 r. III CKN 821/00, niepubl.). Wobec
powyższego bezzasadny okazał się również zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c.
uzasadniony brakiem merytorycznego odniesienia się Sądu do zarzutu apelacji
naruszenia art. 415 k.c., ponieważ Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu zaskarżonego
wyroku zobowiązany był wyjaśnić jego podstawą prawną z przytoczeniem tylko
tych przepisów prawa, których ocenę zasadności zastosowania ograniczała
wskazana przez powódki podstawa faktyczna rozstrzygnięcia.
W tej sytuacji oceny zarzutów sformułowanych w ramach pierwszej
podstawy kasacyjnej należało dokonać z uwzględnieniem stanu faktycznego
przyjętego za podstawę orzekania przez Sąd drugiej instancji.
Trafnie zarzuciły skarżące naruszenie art. 810 k.c. wskutek jego błędnej
wykładni polegającej na stanowczym i generalizującym przyjęciu przez Sąd
odwoławczy, że brak złożenia przez powódkę w formie pisemnej oferty zawarcia
umowy ubezpieczenia oraz niewystawienie przez pozwanego polisy przesądza
o tym, że strony nie związały się umową ubezpieczenia, a w konsekwencji
pozwany nie jest zobowiązany do spełnienia świadczenia wynikającego z tej
umowy. Tymczasem w piśmiennictwie dominuje trafny pogląd, że oferta zawarcia
umowy ubezpieczenia może przybrać także formę ustną, przejawiając się w ustnym
oświadczeniu woli zawarcia umowy ubezpieczenia wygłoszonym przed organem
lub pełnomocnikiem ubezpieczyciela. W ocenie składu orzekającego w niniejszej
sprawie zgodzić się należy też z poglądem, że dokument ubezpieczenia (m.in.
polisa) jedynie potwierdza fakt, że ubezpieczyciel złożył oświadczenie woli
o przyjęciu złożonej mu wcześniej oferty zawarcia umowy ubezpieczenia. Zawarcie
6
umowy ubezpieczenia następuje więc – w świetle przepisów k.c. – w chwili złożenia
przez ubezpieczającego oferty i jej przyjęcia przez ubezpieczyciela, przy czym wola
tych podmiotów może być wyrażona przez każde takie ich zachowanie, które
ujawnia ich wolę w sposób dostateczny (art. 60 k.c.). Dla skuteczności zawarcia
umowy ubezpieczenia nie jest więc wymagana żadna kwalifikowana forma,
a dokumenty wymienione w art. 809 § 1 k.c. stanowią jedynie dowody
potwierdzające zawarcie umowy ubezpieczenia, a nie przesądzające o samym jej
zawarciu. Moment zawarcia umowy ubezpieczenia może więc poprzedzać
doręczenie dokumentu ubezpieczenia.
Również w orzecznictwie aprobowane jest stanowisko (por. wyrok SN z dnia
25 maja 2005 r. I CK 744/04, LEX nr 152451), że oświadczenie woli
ubezpieczyciela, sprowadzające się do przyjęcia oferty zawarcia umowy
ubezpieczenia, nie zostało w k.c. ograniczone do formy wystawienia polisy pod
rygorem nieważności. Jeśli więc nawet polisa nie została wystawiona,
to dopuszczalne jest wykazywanie, że umowa ubezpieczenia została zawarta
i w jakim czasie. Dopiero jednak ocena konkretnych zachowań zakładu
ubezpieczeń w okolicznościach danej sprawy może przesądzić o przyjęciu
skierowanej do niego oferty zawarcia umowy ubezpieczenia. Nie można bowiem
aprobować próby generalizowania poglądu, że niedoręczenie ubezpieczającemu
polisy zawsze przesądza o niezawarciu umowy ubezpieczenia, zwłaszcza
wówczas, gdy oferta zawarcia tej umowy została złożona w innej formie niż
pisemna. Sąd Apelacyjnej ma rację, gdy twierdzi, że wystawienie polisy jest
czynnością jedynie potwierdzającą zawarcie umowy (a więc nieprzesądzającą o jej
zawarciu) i świadczy o przystąpieniu do jej wykonania przez objęcie kontrahenta
ochroną ubezpieczeniową. Jednakże z tej słusznej konstatacji Sąd ten wyprowadził
następnie błędny wniosek, że niezłożenie przez powódki oferty zawarcia umowy
w formie pisemnej powoduje niezwiązanie pozwanego umową ubezpieczenia.
Tymczasem ocena trafności tego stanowiska wymaga uprzedniego dokonania
weryfikacji zachowania pozwanego (przyjęcie składki ubezpieczeniowej) i oceny,
czy można było to zachowanie zakwalifikować jako oświadczenie skutkujące
przyjęciem oferty wobec spełnienia wymogów z art. 60 k.c. Okoliczność, że oferta
zmierzająca do zawarcia umowy ubezpieczenia nie została złożona w formie
7
pisemnej, nie mogła oczywiście wywołać skutku określonego w art. 810 k.c. Teza ta
nie pozwala jednak na obecnym etapie postępowania aprobować stanowczego
stanowiska Sądu Apelacyjnego, że nie nastąpiło związanie stron umową
ubezpieczenia, skoro przepisy k.c. o umowie ubezpieczenia nie przewidują
wymogu zachowania formy pisemnej ani dla złożenia oferty zakładowi
ubezpieczeń, ani dla złożenia przez ten zakład oświadczenia o jej przyjęciu.
Wobec powyższego Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji, działając na
podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.