Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 303/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 grudnia 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka
SSN Tadeusz Żyznowski (sprawozdawca)
Protokolant Anna Banasiuk
w sprawie z powództwa Banku […]
przeciwko M. C., B. J. i S. J.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 5 grudnia 2006 r.,
skargi kasacyjnej pozwanych B. J. i S. J.
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 17 marca 2006 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelacje pozwanych M. C.,
B. J. oraz S. J. od wyroku Sądu Okręgowego, który utrzymał w mocy nakazy
zapłaty wydane przeciwko pozwanym na łączną kwotę 700.000 zł i w uzasadnieniu
tego wyroku wskazał, że powyższe rozstrzygnięcie zapadło w oparciu o
następujące ustalenia faktyczne, które Sąd Apelacyjny w całości akceptuje i uznaje
za własne.
Powodowy Bank wystąpił w trzech sprawach przeciwko M. C., B. J. i S. J. o
zasądzenie solidarnie łącznie kwoty 700.000,00 zł z ustawowymi odsetkami od
dnia wymagalności poszczególnych należności składających się na świadczenie
główne. Powód dołączył 35 sztuk weksli własnych wystawionych przez M. C. na
zlecenie B. J. i S. J. Weksle te w drodze indosu zostały przeniesione na powodowy
Bank, który przekazał weksle do inkasa do F. Banku. Wobec braku środków
pieniężnych na koncie pozwanego M. C., Bank ten zwrócił przedmiotowe weksle
stronie powodowej. Po przeprowadzeniu postępowania nakazowego Sąd
Okręgowy we wszystkich trzech sprawach wydał nakazy zapłaty uwzględniając
powództwa w całości wraz z kosztami procesu.
Od wszystkich nakazów zapłaty pozwani wnieśli zarzuty domagając się
uchylenia, nakazów zapłaty i oddalenie żądania powodowego Banku. Pozwany M.
C. podniósł, że powód uchybił terminom i obowiązkom posiadacza weksla w
rozumieniu przepisów art. 38, art.. 45, art. 46 i art. 47 prawa wekslowego, a także
podniósł argument wadliwego wystawienia weksli, bowiem weksle zostały
opatrzone jedynie parafą, a nie podpisem wystawcy. Natomiast pozwani B. J. i S. J.
zarzucili, że należność objęta nakazem nie istnieje, gdyż ich podpisy na wekslach
zostały wyłudzone podstępem; po drugie, pozwani zarzucili brak legitymacji czynnej
powoda, ponieważ I Oddział Banku […] nie ma osobowości prawnej, a tym samym
Oddział nie ma zdolności sądowej, a pełnomocnictwo udzielone przez Oddział nie
jest pełnomocnictwem „legitymującym stronę”
. Nadto pozwani zarzucili naruszenie
art. 43 prawa wekslowego w związku z art. 38 prawa wekslowego przez nie
przedłożenie weksli wystawcy M. C. w terminie przewidzianym w art. 38 prawa
3
wekslowego, co spowodowało wygaśnięcie roszczeń powoda wobec indosantów a
także wskazali, że sprawa ma charakter gospodarczy, a nakaz zapłaty został
wydany przez sąd cywilny.
Prawomocnymi postanowieniami oddalone zostały zarzuty braku zdolności
sądowej powodowego Banku i Sąd odmówił odrzucenia pozwów, a także przekazał
wszystkie trzy sprawy do rozpoznania właściwemu sądowi gospodarczemu.
Z dalszych ustaleń wynika, że M. C. prowadził działalność gospodarczą pod firmą
„P." w Ł. Pozwani B. J. oraz S. J. tworzyli spółkę cywilną „E." w W. W ramach
działalności swojego przedsiębiorstwa M. C. dokonywał zakupu materiałów
papierniczych u wspólników spółki cywilnej „E.”. Współpraca prowadzona była na
podstawie umowy z dnia 30 kwietnia 2000 r. i kontynuowana była w 2001 r.
Zapłata za dostarczony towar następowała wekslami własnymi wystawianymi przez
M. C., weksle te pozwani B. J. i S. J. przedstawiali do dyskonta u strony
powodowej.
W dniu 23 marca 2001 r. wspólnicy spółki cywilnej "E.” podjęli uchwałę o
przekształceniu tejże spółki w spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością w trybie
art. 551 § 2 i 3 k. s. h. W dniu 26 marca 2001 r. została podpisana umowa spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością „E.”
Spółka ta została wpisana do rejestru
przedsiębiorców KRS w dniu 3 kwietnia 2001 r. W dniu 1 kwietnia 2001 r. B. J. i S.
J. zostali wykreśleni z ewidencji działalności gospodarczej i nie dokonali ponownej
rejestracji jako samodzielni przedsiębiorcy.
W dniu 4 stycznia 2001 r. B. J. oraz S. J., działający jako wspólnicy spółki
cywilnej „E." zawarli umowę o dyskonto weksli z Bankiem Z. Oddziałem I w W.
Na jej podstawie Bank zobowiązał się przyjmować od pozwanych (podawców)
weksle do dyskonta do maksymalnej wysokości zadłużenia (limitu) z tytułu kredytu
dyskontowego 2.700.000,00 zł. Decyzje o przyjęciu weksli bądź odmowie przyjęcia
weksli Bank miał podejmować w terminie 14 dni kalendarzowych. Składanie weksli
do dyskonta miało odpowiadać warunkom określonym w obowiązującym
w powodowym Banku regulaminie dyskonta weksli. Strony ustaliły sposób
ustalenia oprocentowania odsetek dyskontowych w zależności od okresu wykupu
weksli - do trzech miesięcy i powyżej trzech miesięcy. Pozwani B.J. oraz S. J.
4
zobowiązali się informować Bank o sytuacji gospodarczej, finansowej i prawnej
wystawców i akceptantów weksli przyjmowanych do dyskonta oraz przedkładać
opinie bankowe dotyczące tychże osób, a także składać informacje dotyczące
istotnych zmian w ich sytuacji gospodarczej i finansowej. Umowa została zawarta
na okres od dnia 6 stycznia 2001 r. do dnia 15 stycznia 2002 r. W sprawach nie
uregulowanych w umowie miały znaleźć zastosowanie postanowienia prawa
bankowego, prawa wekslowego oraz obowiązującego w powodowym banku
regulaminu dyskonta weksli. W dniu 12 lutego 2001 r. strony podpisały aneks do
umowy, mocą którego podniesiono wysokość maksymalnego zadłużenia z tytułu
kredytu dyskontowego do kwoty 3.200.000,00 zł. Pozwanych S. J. i B. J. łączyła już
wcześniej umowa z powodowym Bankiem o dyskonto weksli, jednakże na jej
podstawie były przedstawiane do dyskonta weksle innych podmiotów. W dniach 19
września 2000 r., 23 października 2000 r., 13 listopada 2000 r. oraz 18 grudnia
2000 r. pozwani B. J. i S. J. złożyli w powodowym Banku informacje o wystawcy
weksli – M. C. W informacji wskazali wysokość obrotów wystawcy z ostatnich
sześciu miesięcy. Ponadto pozwani podali, że dotychczas weksle były wykupywane
bez opóźnień. W informacji pozwani wskazali źródła swoich wiadomości. Pozwani
wskazali że sytuacja finansowa wystawcy weksla i dotychczasowa współpraca
z wystawcą była dobra i odbywała się bez zarzutów. Podobne w brzmieniu
informacje pozwani B. J. i S. J. złożyli w dniach 3 stycznia 2001 r., 12 lutego 2001
r., i 28 marca 2001 r. Wymienione wyżej informacje pozwani Jakiel wpisywali w
oparciu o opinie bankowe oraz zaświadczenia z ZUS i Urzędu Skarbowego.
W dniach 29 listopada 2000 r. F. Bank SA Oddział w Ł. potwierdził, że od
21 listopada 2000 r. prowadzi rachunek przedsiębiorstwa M. C., obroty na
rachunku wyrażają się kwotą siedmiocyfrową, a sam rachunek jest wolny od zajęć i
tytułów egzekucyjnych. W dniu 21 marca 2001 r. F. Bank SA ponownie
zaświadczył, że od 21 listopada 2000 r. prowadzi rachunek przedsiębiorstwa M. C.,
obroty na rachunku wyrażają się kwotą siedmiocyfrową, a sam rachunek jest wolny
od zajęć i tytułów egzekucyjnych, a właściciel rachunku nie korzysta z kredytów i
poręczeń oraz nie udziela poręczeń kredytowych. W dniu 13 marca 2001 r.
zaświadczenie o podobnym brzmieniu wydał również Bank P. SA Odział w Ł.
5
W okresie od stycznia do marca 2001 r. M. C. wykupywał wystawione przez
siebie weksle terminowo lub z kilkudniowym opóźnieniem. W dniu 19 lutego 2001
r. M. C. wystawił jedenaście weksli własnych na kwoty po 20.000,00 zł każdy, na
zlecenie B. J. i S. J.. Weksle opatrzone zostały klauzulą „bez protestu" i określały
jako miejsce płatności F. Bank Polska SA Oddział w Ł. tj. Bank, w którym
prowadzony był rachunek bankowy przedsiębiorstwa pozwanego M. C. Obok
podpisu wystawcy na wszystkich wekslach umieszczono pieczęć o treści „P. M. C".
Jako daty płatności wskazane były kolejno następujące dni sierpnia 2001 r.: 6, 7, 8,
9, 10, 11, 13, 14, 16, 17 i 20. Pozwani B. J. i S. J. przekazali weksle do dyskonta
w powodowym Banku, umieszczając jednocześnie na odwrotnej stronie klauzulę
„ustępujemy na zlecenie Banku Z. SA Odział I w W". Przed terminem płatności
powodowy Bank dokonał indosu pełnomocniczego na zlecenie F. Banku. W treści
indosu zawarte zostało sformułowanie „wartość do inkasa". Po upływie terminów
płatności i wobec braku środków na rachunku M. C., F. Bank SA w dniu
27 września 2001 r., dokonał zwrotnego indosu pełnomocniczego na rzecz
powodowego Banku.
M. C. wystawił kolejne trzy weksle własne w dniu 28 lutego 2001 r.; w dniu
31 marca 2001 r. wystawił osiem kolejnych weksli własnych; dalsze weksle w ilości
osiem wystawił w dniu 11 kwietnia 2001 r., oraz kolejnych pięć weksli w dniu 17
kwietnia 2001 r. Wszystkie weksle odpowiadały warunkom opisanych powyżej
weksli. W okresie od maja 2000 r. powód przyjął łącznie do dyskonta 286 weksli
wystawionych przez pozwanego M. C. na łączną kwotę 6.420.951,79 zł. W dniu 18
lipca 2001 r. M. C. poinformował powodowy Bank o przyczynach opóźnienia w
wykupie weksli i wniósł o powstrzymanie się od działań windykacyjnych. W dniu 9
listopada 2001 r. M. C. odniósł się do propozycji porozumienia spłaty zadłużenia z
tytułu wystawionych weksli. Pozwani zakwestionowali jednakże możliwość udziału
w porozumieniu spółki z o.o E. wskazując, że Spółka ta ponosi samodzielną
odpowiedzialność wobec powoda w oparciu o umowę o dyskonto weksli z dnia 4
stycznia 2001 r.
Pisma w przedmiocie spłaty zadłużenia pozwany M. C. kierował do powoda
w dniach 15 listopada i 10 grudnia 2001 r., 4 stycznia 2002 r. W dniu 30 lipca 2001
r. pozwany B. J. złożył doniesienie o popełnieniu przez pozwanego M. C.
6
przestępstwa wyłudzenia w porozumieniu z przedstawicielami strony powodowej.
Postanowieniem z dnia 31 marca 2003 r. Sąd Rejonowy ogłosił upadłość E.
Spółki z o.o w W.
W dniu 13 czerwca 2003 r. powodowy Bank zgłosił wierzytelność
w postępowaniu upadłościowym Spółki z o.o. E. wskazując, że wierzytelność ta
wynika z kredytu dyskontowego weksli. Wierzyciel wskazał, że zdyskontował
łącznie 96 sztuk weksli o wartości 20.000,00 zł każdy. Podawcami weksli byli B. J. i
S. J.- wspólnicy Spółki cywilnej E., której następcą prawnym stała się upadła spółka
z o.o. Zapłata za te weksle nie nastąpiła. Jednak powód nie uzyskał żadnego
zaspokojenia w toku postępowania upadłościowego spółki z o.o. E., gdyż pozwany
B. J. wniósł sprzeciw od listy wierzytelności w części dotyczącej uznania przez
Sędziego Komisarza wierzytelności w kwocie 2.647.144,80 zł - zgłoszonej przez
powodowy Bank a Sąd upadłościowy uznał sprzeciw za zasadny.
Bank Z. SA oraz WBK SA połączyły się tworząc Bank Z. WBK SA z siedzibą
w W. Do składania oświadczeń woli w imieniu banku umocowani są Prezes
Zarządu — samodzielnie albo dwaj członkowie zarządu łącznie lub członek zarządu
działający łącznie z prokurentem, lub też dwaj prokurenci łącznie. Przewidziano
także możliwość ustanowienia pełnomocników działających samodzielnie, albo
łącznie z członkiem zarządu lub prokurentem.
Sąd Okręgowy odmówił wiary zeznaniom B. J. w tej części, w której
pozwany podał, że posiadał dane o sytuacji finansowej M. C. i informował o nich
powodowy Bank jedynie w 2000 r., gdyż zeznania te pozostają w sprzeczności z
dokumentami zgromadzonymi w sprawie.
W świetle powyższych ustaleń faktycznych Sąd Okręgowy ocenił, że zarzuty
zgłoszone przez wszystkich pozwanych nie zasługują na uwzględnienie. Poza
sporem jest, że powodowy Bank jest posiadaczem weksli wystawionych na sumy
wekslowe objęte żądaniem pozwu. Bank wszedł w posiadanie weksli w wyniku
nieprzerwanego ciągu indosów. Pozwany M. C. w sposób prawnie skuteczny
wystawił na rzecz pozwanych B. J. i S. J. przedmiotowe weksle, które spełniały
wymogi art. 101 prawa wekslowego, a następnie pozwani B. i S. J. dokonali
indosu weksli na powodowy Bank, działając w ramach uprzednio zawartej z
7
Bankiem umowy o dyskonto weksli. Bank dokonał indosu pełnomocniczego
poszczególnych weksli na rzecz F. Bank Polska SA, oznaczonego w treści weksli
jako domicicyliant i prowadzącego rachunek bankowy wystawcy weksli. Na skutek
braku środków na koncie wystawcy weksli F. bank Polska SA dokonał zwrotnego
indosu na rzecz Banku Z. WBK SA. Odpowiedzialność pozwanego M. C. wynika
z faktu wystawienia weksli, a odpowiedzialność pozostałych pozwanych z faktu
bycia indosantami. Ich odpowiedzialność ma charakter odpowiedzialności
solidarnej.
Za całkowicie bezpodstawny został uznany podniesiony przez pozwanych—
zarzut naruszenia przez powoda art. 43 w zw. z art. 38 prawa wekslowego, poprzez
nie przedstawienie weksli do zapłaty i związaną z tym niemożność dochodzenia
przez powodowy Bank zapłaty weksli z powodu wygaśnięcia roszczeń powoda
wobec pozwanych jako indosantów. Sąd Okręgowy wskazał, iż wszystkie weksle,
na podstawie których powód dochodzi roszczeń, zaopatrzone są przez ich
wystawcę w klauzulę „bez protestu". Zamieszczenie na wekslu tego rodzaju
klauzuli przez wystawcę skutkuje zwolnieniem posiadacza weksla od protestu
z powodu nieprzyjęcia lub niezapłacenia, jako warunku zwrotnego poszukiwania
(art. 46 prawa wekslowego). Podniesiono, że zastrzeżenie pochodzące od
wystawcy weksla jest skuteczne wobec wszystkich dłużników zobowiązanych
zwrotnie. Z uwagi na fakt, iż określonym na powołanych wekslach miejscem
płatności był „F. Bank Polska" SA Oddział Ł., weksle powinny być przedstawione
do zapłaty wyłącznie domicyliatowi, tj. w siedzibie tegoż Banku. Przed terminem
wykupu weksli, powód złożył je do „F. Bank Polska" SA O/Ł. do inkasa. W dacie
zapłaty weksle znajdowały się zatem u domicyliata, wobec czego nie ulega
wątpliwości, że weksle zostały przedstawione do zapłaty w dniu płatności.
Oznaczając domicyliata wystawca wskazuje szczególny sposób zapłaty poprzez
określenie płatnika. Wystawca i indosanci przyjmują odpowiedzialność za ten
sposób zapłaty. Miejsce płatności oznaczone przez wskazanie domicylu lub
domicyliata decyduje o tym czy weksel przedstawiono należycie do zapłaty. Jeśli na
wekslu zamieszczony jest domicyl, to weksel przedstawia się do zapłaty
domicyliatowi i w razie odmowy zapłaty przeciw niemu dokonuje się protestu (jeśli
protest jest konieczny). Wprawdzie na podstawie art. 45 prawa wekslowego
8
posiadacz weksla powinien o nieprzyjęciu lub o niezapłaceniu zawiadomić swojego
indosanta i wystawcę w ciągu czterech dni od daty przedstawienia do zapłaty
(przy klauzuli bez protestu), ale też przepis ten stanowi, że kto zaniedba obowiązku
zawiadomienia nie traci praw weksla - odpowiada wyłącznie za szkodę,
spowodowaną przez swe niedbalstwo, do sumy na jaką weksel był wystawiony.
Pozwani nie mogą więc w sposób uprawniony twierdzić o wygaśnięciu ich
zobowiązania z tej tylko przyczyny, że nie zostali terminowo zawiadomieni o braku
zapłaty.
Odpowiedzialność pozwanych B. J. i S. J. uzasadnia fakt, iż podpisali
przedmiotowe weksle jako indosanci i wobec tego ponoszą odpowiedzialność na
podstawie art. 15 prawa wekslowego. Zdaniem Sądu Okręgowego ci pozwani
podpisali weksle jako wspólnicy spółki cywilnej. Spółka cywilna nie posiada
zdolności prawnej, a podmiotami praw i obowiązków są wyłącznie jej wspólnicy.
Prawo wekslowe nie zawiera przepisów, które w sposób szczególny regulowałyby
zdolność wekslową i zdolność do czynności wekslowych, wobec czego nie spółka
lecz zawsze wspólnicy będą zobowiązani lub uprawnieni z weksla. Odpierając
zarzut, że część spornych spornych weksli została wystawiona już po dacie
przekształcenia Spółki cywilnej w Spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością, oraz
część weksli była także indosowana po tej dacie, Sąd pierwszej instancji wskazał,
iż pozwani B. i S. J. nigdy nie zakwestionowali faktu, że nie działali w imieniu
Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Sąd Okręgowy wskazał także na normę
art. 551 § 3 w zw. z art. 574 k.s.h, konstruującą odpowiedzialność solidarną nowo
powstałej spółki z o.o. ze wspólnikami przekształconej spółki cywilnej.
Odnosząc się do twierdzeń pozwanych B. J. i S. J. dotyczących
nieprzerwanego szeregu indosów Sąd pierwszej instancji wskazał, iż indosy, na
podstawie którego przekazano weksle do „F. Bank Polska" SA były indosami
pełnomocniczymi. Przy przekazywaniu weksli, na zwrotnej stronie każdego z nich
zamieszczono wzmiankę - „do inkasa”.
Analiza weksli – zdaniem - Sądu wskazuje, że powód oraz F. Bank przyjęły
formułę indosu pełnomocniczego zarówno w momencie przedstawienia weksli do
zapłaty jak w momencie zwrotu w związku z brakiem środków na rachunku M. C. W
9
świetle tych ustaleń Sąd Okręgowy stwierdził, że indos zwrotny nie był w tym
przypadku wymagany przepisami ponieważ podmiotem uprawnionym pozostawał
Bank.
Odrzucił także Sąd I instancji jako bezzasadne twierdzenia pozwanych B. J. i
S. J. o podstępnym wyłudzeniu ich podpisów przez powoda.
Oddalając - zaskarżonym wyrokiem apelacje pozwanych Sąd Apelacyjny
w pełni podzielił stanowisko Sądu I instancji, z jednym zastrzeżeniem dotyczącym
kwestii odpowiedzialności pozwanych B. i S. J. w oparciu o art. 551 § 3 k.s.h. w zw.
z art. 574 k.s.h.
Podstawą prawną solidarnej odpowiedzialności wszystkich pozwanych
w niniejszym procesie – zdaniem Sądu Apelacyjnego - jest art. 47 pr. wekslowego.
M. C. wystawił sporne weksle, pozostali pozwani je indosowali a powód jest
posiadaczem weksla. Podmioty zobowiązane z roszczenia wekslowego są
dłużnikami wekslowymi. Skarżący dokonali indosu jako osoby fizyczne.
Warunkiem odpowiedzialności wekslowej dłużników wekslowych jest złożenie
własnoręcznego podpisu na wekslu lub złożenie podpisu przez pełnomocnika z
zaznaczeniem stosunku pełnomocnictwa. Z weksla odpowiada każda osoba, która
się na nim podpisała, o ile nie wyłączyła swojej odpowiedzialności. Dłużnicy
wekslowi dzielą się na dwie kategorie: dłużników głównych, tj. akceptanta weksla
trasowanego i wystawcę weksla własnego oraz na dłużników zwrotnie
zobowiązanych, tj. indosantów zarówno weksla trasowanego, jak i weksla własnego
oraz wystawcę weksla trasowanego. Główni dłużnicy wekslowi zobowiązani są w
pierwszej kolejności do zapłaty sumy wekslowej. Ich odpowiedzialność nie jest
uzależniona od przedstawienia weksla do zapłaty we właściwym terminie, ani od
złożenia protestu. Z odpowiedzialności tej główni dłużnicy wekslowi nie mogą się
zwolnić. O ile dochodzone roszczenie od dłużnika głównego nie jest uzależnione od
czynności zachowawczych, o tyle dochodzenie roszczeń od dłużników zwrotnie
zobowiązanych poprzedzane musi być dokonaniem przez wierzyciela czynności
zachowawczych. Indosant odpowiada za przyjęcie i za zapłatę weksla, ale tylko
wobec późniejszych posiadaczy weksla. Z odpowiedzialności tej może się zwolnić
pisząc na wekslu klauzulę „bez obliga". Norma art. 47 Prawa wekslowego stanowi
10
- jak określił Sąd Apelacyjny – w ślad za stanowiskiem w literaturze przedmiotu -
ważny przejaw materialnej surowości zobowiązania wekslowego, a wynika ona z
funkcji prawa wekslowego -stworzenia silnej gwarancji dla wierzyciela, że
zobowiązanie wekslowe zostanie wykonane. Ułatwia to obiegowość weksla i
jednocześnie sprzyja formalizacji obrotu wekslowego.
W odniesieniu do pozwanych B. J. i S. J. Sąd II instancji wskazał, że ich
odpowiedzialność nie wynika w tej sprawie – mimo stosownych zapisów
umownych, ze zobowiązania zawartego w umowie o dyskonto weksli, a tyko z
dokonanego indosu. Indosant staje się zobowiązanym z weksla i w braku
przeciwnego zastrzeżenia odpowiada za zapłatę i za przyjęcie weksla.
Z powołaniem się na art. 104 prawa wekslowego Sąd Apelacyjny stwierdził,
że odpowiedzialność wystawcy weksla jest niezależna od tego czy weksel
przedstawiono w terminie do zapłaty i czy dokonano protestu a przedstawienie
weksla do zapłaty wywołuje tylko skutki przewidziane w art. 48 i 49 prawa
wekslowego. Notyfikacja ma na celu przygotowanie zarówno wystawcy jak
i pozostałych dłużników do spełnienia prze nich obowiązku i zabezpieczenia
przysługujących im praw. Zaniechane tego obowiązku nie jest formalną przesłanką
zwrotnego poszukiwania, a jej celem jest jedynie ostrzeżenie zobowiązanych
regresowo. Powodowy Bank dokonał wszelkich aktów staranności i może
skutecznie realizować żądanie zapłaty przysługujące posiadaczowi weksla
od poprzedniego indosanta, wystawcy lub innego dłużnika wekslowego jako
odpowiedzialnych za przyjęcie i zapłatę.
Skargę kasacyjną wnieśli pozwani B. J. i S. J., w której z powołaniem się na
podstawy przewidziane w art. 3983
§ 1 pkt 1 i 2 k.p.c. zarzucili naruszenie prawa
materialnego a mianowicie:
1. art. 553 § l k.s.h. w zw. z art. 551 § 2 k.s.h. poprzez ich błędną wykładnię
i przyjęcie, że skoro spółka cywilna nie ma zdolności wekslowej, a zobowiązanie
wekslowe mogą zaciągnąć tylko wspólnicy tej spółki, to późniejsze jej
przekształcenie w spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością (art. 551 § 2 k.s.h.) nie
powoduje przejścia zobowiązań wekslowych wspólników na spółkę przekształconą,
choć w istocie, wbrew twierdzeniom Sądu II instancji, brak zdolności wekslowej, tak
11
samo jak brak zdolności prawnej spółki cywilnej, nie stanowi żadnej przeszkody
w stosowaniu art. 553 k.s.h., co należy rozumieć w ten sposób, że spółka staje się
podmiotem praw i obowiązków służących uprzednio nie przekształcanej spółce
cywilnej (bo - w rzeczy samej - spółce cywilnej żadne prawa i obowiązki nie służą),
ale wspólnikom spółki cywilnej; w niniejszej sprawie wykładnia treści weksla (art. 65
k.c. w zw. z art. 101 pr. weksl.) prowadzi do wniosku, iż podmiotami stosunku
wekslowego były nie osoby prywatne, tylko wspólnicy spółki cywilnej, albowiem
w charakterze remitentów i pierwszych indosantów na spornych wekslach
wskazano skarżących, wszelako zawsze z dodatkową wzmianką o tym,
że pozostają wspólnikami spółki cywilnej „E."; dlatego też z chwilą,
gdy w następstwie przekształcenia spółka cywilna przestała istnieć, prawa i
obowiązki wekslowe wspólników tej spółki zgodnie z art. 553 k.s.h. przeszły na
spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością;
2. art. 17 pr. weksl. poprzez jego błędną wykładnię i przyjęcie,
że odpowiedzialność indosanta ze względu na abstrakcyjny charakter indosu jest
całkowicie niezależna od stosunków pozawekslowych (osobistych) łączących tegoż
indosanta z jego bezpośrednim indosatariuszem, choć w istocie stosunki te,
nie podważając abstrakcyjności, nieakcesoryjności ani ważności samego indosu,
mogą wpływać na odpowiedzialność wekslową indosanta i uchylać ją, albowiem
posiadacz weksla (tu: indosatariusz, na rzecz którego dłużnik wekslowy
bezpośrednio zbył weksel) w takiej sytuacji nie jest posiadaczem „poprzednim"
w rozumieniu art. 17 pr. weksl., tylko posiadaczem aktualnym, wobec którego
dłużnik może zasłaniać się zarzutami osobistymi, czyli również zarzutami
dotyczącymi stosunków będących podstawą indosu (analogicznie jak wystawca
może zasłaniać się wobec remitenta zarzutami dotyczącymi podstawy wystawienia
weksla, choć sam weksel pozostaje zobowiązaniem abstrakcyjnym), w powyższym
bowiem przypadku indosant oraz indosatariusz są bezpośrednimi kontrahentami
wekslowymi, zaś zarzuty osobiste między takimi kontrahentami zawsze należy
dopuścić; tak też w niniejszej sprawie stosunki osobiste udaremniają zdaniem
skarżących - dochodzenie przez powoda zapłaty z tych weksli, które wystawione
zostały po dniu przekształcenia spółki cywilnej pozwanych B. J. i S. J. w spółkę z
ograniczoną odpowiedzialnością, ponieważ nabycie wspomnianych weksli nastąpiło
12
bez tytułu prawnego; otóż po dacie przekształcenia weksle nadal wystawiane były
na rzecz wspólników już nieistniejącej spółki cywilnej i przez nich indosowane,
tymczasem umowa kredytu dyskontowego, w oparciu o którą weksle nabywał
powód, choć zawarta pierwotnie przez wspólników spółki cywilnej, począwszy od
dnia przekształcenia, łączyła go już nie z byłymi wspólnikami spółki cywilnej, ale
wyłącznie ze spółką z ograniczoną odpowiedzialnością (bo art. 553 § 1 k.s.h.
stosuje się także do umowy o dyskonto, zatem od dnia przekształcenia stroną tej
umowy została ex lege spółka z ograniczoną odpowiedzialnością), skąd – zdaniem
skarżących - płynie wniosek, że w opisanej sytuacji nabył powód weksle mimo
braku umowy o dyskonto (a tym samym o indos), otrzymał bowiem weksle nie od
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, tylko od wspólników nieistniejącej spółki
cywilnej, oraz że w związku z tym, skoro nie było żadnej przyczyny indosu, zapłata
sum wekslowych prowadziłaby po jego stronie do bezpodstawnego wzbogacenia;
nie może przy tym powód powoływać się na ograniczenie zarzutów z art. 17 pr.
weksl., bo, jak zostało podniesione, przepis ów nigdy nie wyłącza zarzutów
osobistych, tj. zarzutów między bezpośrednimi kontrahentami wekslowymi, a takim
zarzutem jest w tym przypadku zarzut braku umowy, która mogłaby posłużyć
za oparcie dla indosu i uzasadniać przeniesienie weksli na powoda.
Nadto skarżący zarzucili naruszenie prawa materialnego przez błędną jego
wykładnię i przyjęcie, że wszyscy pozwani (wystawca weksla własnego i indosanci)
odpowiadają jednakowo z art. 47 ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo
Wekslowe (DZ.U. R.P. nr 37, poz. 232) - wówczas gdy przez art. 103 i 104 (zdanie
pierwsze) pr. weksl., do wystawcy weksla własnego nie stosuje się przepisów
o zwrotnym poszukiwaniu (art. 47. pr. weksl.), a zasądzenie zapłaty z weksla
od indosantów skarżących jest uwarunkowane, zawiadomieniem ich o
niezapłaceniu weksli przez głównego dłużnika wekslowego – pozwanego M. C. To
jest – zdaniem skarżących - podstawowym wymogiem dokonania przez po-
siadacza weksla czynności zachowawczych w przypadku zwolnienia od protestu. –
(art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.);
naruszenie prawa materialnego przez nieuwzględnienie zarzutu niezastosowania
art. 46 pr. weksl. mówiącego o obowiązku przedstawienia weksla do zapłaty
13
i obowiązku zawiadomienia o niewykupieniu weksla przez (dłużnika głównego)
wystawcę weksla w przypadku zwolnienia od protestu - (art. 3983
§ 1 k.p.c.);
naruszenie prawa materialnego przez niezastosowanie art. 53 pr. weksl. który
zwalnia od odpowiedzialności osoby odpowiadające regresowe wobec, których
nie zastosowano środków zachowawczych czyli posiadacz (powód) traci prawo
do indosantów skarżących, wystawcy (weksla trasowanego) oraz do innych
dłużników wekslowych z wyjątkiem akceptanta (wystawcy weksla własnego - por.
art. 104 pr. weksl.). A tym samym z tego artykułu expressis verbis – zdaniem
skarżących wynika, że istniejąca ich odpowiedzialność wygasła przed wniesieniem
pozwów wobec niezachowania przez posiadacza weksla czynności
zachowawczych - (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.);
Nieważność postępowania art. 379 pkt 2 k.p.c., polegającą na rozpoznaniu
sprawy mimo braku zdolności sądowej powoda, oznaczonego jako Oddział osoby
prawnej czyli jednostkę nie posiadającą osobowości prawnej, a tym samym
sądowej oraz nieuwzględnieniu okoliczności, że pełnomocnik strony powodowej nie
był należycie umocowany – (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.).
Wskazując na powyższe skarżący wnosili o:
- uchylenie zaskarżonego wyroku w punkcie 1 - w takiej części, w jakiej
oddalono apelację skarżących, przekazanie w tym zakresie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi II instancji i pozostawienie temu Sądowi rozstrzygnięcia
w przedmiocie kosztów postępowania kasacyjnego,
ewentualnie
- uchylenie zaskarżonego wyroku w punkcie 1 - w części oddalającej apelację
skarżących od wyroku Sądu Okręgowego w Ł. z dnia 02.06.2005 r., sygn. akt X GC
…/03 oraz orzeczenie co do istoty sprawy tj. zmianę poprzedzającego go wyroku
Sądu Okręgowego w Ł. z dnia 02.06.2005 r., sygn. akt X GC …/03 – w zakresie w
jakim utrzymano wobec pozwanych ad. 2 i ad. 3 w mocy nakazy zapłaty Sądu
Okręgowego w Ł.: z dnia 01.08.2002 r. sygn. akt: I Nc 1…/02, z dnia 01.07.2002 r.,
sygn. akt I Nc …/02 oraz z dnia 03.12.2002 r., sygn. akt I Nc …7/02 poprzez
uchylenie tychże nakazów zapłaty w części, w jakiej zasądzono od skarżących na
rzecz powoda kwoty 260 000 zł, 220 000,00 zł, 220 000 zł wraz z odsetkami oraz
14
w części w jakiej zasądzono od skarżących na rzecz powoda koszty procesu i
oddalenie powództwa w stosunku do pozwanych B. J., S. J. w przypadku wydania
orzeczenia reformatoryjnego - zasądzenie od powoda na rzecz wymienionych
pozwanych kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa adwokackiego:[…]
-
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Najdalej idącym jest zarzut nieważności postępowania, który w uzasadnieniu
skargi kasacyjnej odwołuje się do pełnomocnictwa ogólnego wydanego oraz
podpisanego przez prezesa Zarządu Banku Z. dla G. M. – dyrektora I Oddziału
Banku Z. Przytoczone dane w konfrontacji z aktami sprawy pozwoliły na ustalenie,
że brak zdolności sądowej strony powodowej i właściwego umocowania
pełnomocnika tejże strony podniósł pozwany S. J. w piśmie zawierającym zarzuty
od nakazu zapłaty. Twierdzenia te – jak można wnosić z treści skargi kasacyjnej i
jej kategorycznych twierdzeń jednakże sformułowanych w oderwaniu od
dokumentów i ustaleń zawartych w aktach sprawy – dotyczą pełnomocnictwa
załączonego do pozwu (k. – 11). Jest ono podpisane – jak wynika z jego treści
przez dwie osoby tj. G. M. i (jak można odczytać trudno czytelne nazwisko) W.K.
Sąd pierwszej instancji wskazał, że zarzut pozwanych o braku zdolności sądowej
został prawomocnie oddalony (k. – 522). Apelacja obu pozwanych B. J. i S. J. –
wbrew odmiennej treści skargi kasacyjnej że „... pozwani ad 2 i ad 3 szerzej pisali
w apelacji na str. 4 i 5” nie wypowiadały się w ogóle w przedmiocie nieważności
postępowania. W postępowaniu apelacyjnym powodowy Bank przedłożył
pełnomocnictwo procesowe ogólne i aktualny odpis z rejestru przedsiębiorców
(k. 639-651). Te zarzuty skargi kasacyjnej nie dotyczą instancji apelacyjnej.
Cechują się one znaczną dozą dowolności wypowiedzi, nie znajdującej żadnego
potwierdzenia w aktach sprawy. Wystarczającym argumentem jest odwołanie się
do motywacji postanowienia Sądu Apelacyjnego (k. – 422) oddalającego zażalenie
pozwanych na postanowienie Sądu pierwszej instancji oddalające zarzut braku
zdolności sądowej strony powodowej. Obszerne wywody autorów skargi kasacyjnej
potwierdzają trafność stanowiska Sądu Najwyższego wyrażonego w orzeczeniu
z dnia 21 grudnia 1934 r., C III 321/34 (Zb. Orz. SN Izby Cywilnej, 1935 r., z. VII,
15
poz. 275) a stwierdzającego, że tenże Sąd jako instancja kasacyjna nie jest
zobowiązany – w dążeniu do konkretyzacji tak sformułowanych zarzutów –
do poszukiwania w obszernych aktach sprawy pism skarżącego mających
potwierdzać jego zarzuty. Oparcie skargi kasacyjnej w rozważanym zakresie na
zarzutach dotyczących uchybień Sądu pierwszej instancji, które stanowiły
przedmiot kontroli w zwykłym toku instancji przy jednoczesnym pominięciu
orzeczenia Sądu Apelacyjnego może rodzić pytanie czy wskazywana w skardze,
kasacyjnej wadliwość, powodująca – zdaniem skarżących – nieważność
postępowania została zgłoszona w dobrej wierze. Powyższe odnieść należy także
do podniesionego w uzasadnieniu skargi kasacyjnej błędu kwalifikowanego,
podstępem sporządzonym przez pozwanego M. C. na rzecz powoda, o czym – jak
stwierdza skarga kasacyjna pozwani – „wspominali” w pismach procesowych.
Przechodząc do zarzutów mających wypełnić podstawę skargi kasacyjnej
przewidzianą w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. należy wskazać, że przepis ten obejmuje
dwie postaci naruszenia prawa materialnego tj. błędną wykładnię lub niewłaściwe
zastosowanie. Naruszenie prawa materialnego będące następstwem jego błędnej
wykładni polega na mylnym zrozumieniu treści zastosowanego przepisu. Natomiast
niewłaściwe zastosowanie oznacza błąd w subsumpcji, a więc błąd w
podciągnięciu konkretnego stanu faktycznego pod abstrakcyjny stan faktyczny
zawarty w normie prawnej. Dla oceny przez Sąd Najwyższy rozpoznający skargę
kasacyjną, trafność zarzutu naruszenia prawa materialnego miarodajny jest stan
faktyczny sprawy, będący podstawą wydania zaskarżonego orzeczenia. Sądy obu
instancji ustaliły, że pozwani S. i B. J. dokonali indosu jako osoby fizyczne i tym
samym zaciągnęli zobowiązania wekslowe jako osoby fizyczne. Nie zachodzi
zatem potrzeba szerszego rozważania zdolności wekslowej, tj. zdolności do tego,
aby być podmiotem praw i zobowiązań wekslowych. Podmiotem tych praw i
zobowiązań może być każdy, kto według przepisów ogólnych prawa cywilnego ma
zdolność prawną. Zdolność wekslową łączy się z pojęciem zdolności prawnej, zaś
zdolność do działań wekslowych z pojęciem zdolności do zaciągania zobowiązań
wekslowych. Każda z nich dzieli się na czynną (do nabywania praw wekslowych)
i bierną (do zaciągania zobowiązań wekslowych). Pozwani B. J. i S. J. mieli
zdolność do działań prawnych i zdolność do zaciągania zobowiązań wekslowych.
16
Dłużnicy ci nie powoływali się na brak zdolności wekslowej oraz zdolności do
czynności wekslowych. Dlatego zarzuty i wywody skargi kasacyjnej o naruszeniu
art. 553 § 1 k.s.h. w zw. z art. 551 § 2 k.s.h. odnoszą się do założonego i szeroko
rozbudowanego – w skardze kasacyjnej – stanu faktycznego, odmiennego od
ustaleń na których zostało oparte zaskarżone orzeczenie.
Wykazywaniu wadliwości ustaleń faktycznych stoi na przeszkodzie art. 3983
§ 3 k.p.c. wyłączający jako podstawę skargi kasacyjnej zarzuty dotyczące
ustalonych faktów lub oceny dowodów. Zarówno sformułowane zarzuty skargi
kasacyjnej jak i wywody zawarte w jej uzasadnieniu nie stanowią uzasadnienia
podstawy skargi kasacyjnej przewidzianej w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.
Zobowiązanie wekslowe ma bezwarunkowy charakter. Bezwarunkowość
zapłaty lub polecenia zapłaty (przy wekslu trasowanym) stanowi o ważności
zobowiązania z weksla. Weksel ma charakter zobowiązania kompletnego,
tj. w pełni wyczerpującego treść zobowiązania wekslowego a ze złożonych
podpisów na wekslach wynika, kto i w jakim charakterze te weksle podpisał.
Przytoczone w skardze kasacyjnej okoliczności – z odwołaniem się do art. 65 k.c.
w zw. z art. 101 pr. weksl. nie znajdują wyrazu w wekslu. Próba wykładni
poczyniona w skardze kasacyjnej, a zmierzająca do ustalenia zobowiązania
wekslowego, nie może – ze względu na funkcje weksla i jego przeznaczenie
do obiegu – uwzględnić okoliczności nie znajdujących wyrazu w wekslu, lecz
należy ograniczyć się do tekstu weksla (por. tezę i uzasadnienie uchwały składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca 1995 r., III CZP 66/95 –
OSNC 1995, nr 12, poz. 168). Stosownie do art. 15 pr. weksl. indosant odpowiada
w braku przeciwnego zastrzeżenia za przyjęcie i zapłatę weksla. Przez złożenie
podpisu na wekslu indosant staje się osobą zobowiązaną z weksla a warunkiem
odpowiedzialności wekslowej indosanta jest: zachowanie formy indosu uprawnienie
do zaciągania zobowiązań wekslowych, własnoręczny podpis indosanta i wręczenie
weksla indosatariuszowi. Odpowiedzialność indosanta jest odpowiedzialnością
samodzielną. Nie nastąpiło wyłączenie odpowiedzialności wekslowej indosantów
(art. 15 pr. weksl.).
17
Skarżący w uzasadnieniu skargi kasacyjnej wywodzą o znaczeniu protestu
jako warunku do zwrotnego poszukiwania pomijają jednak bezwzględne skutki
zwolnienia z protestu, co podkreślał Sąd Apelacyjny, w sytuacji gdy zastrzeżenie
bez protestu umieścił wystawca. Takie zastrzeżenie jest skuteczne wobec
wszystkich dłużników wekslowych i na korzyść wszystkich uprawnionych z weksla.
Zwolnienie z protestu musi być podpisane przez osobę, od której pochodzi.
Zastrzeżenie bez protestu przewidziane w art. 46 pr. weksl. nie wymaga odrębnego
podpisu dłużnika wekslowego (indosanta), jeżeli zostało zamieszczone w treści
weksla objętej podpisem tego dłużnika, od którego zastrzeżenie pochodzi
(orz. Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 1963 r., III CO 471/63 (OSNCP 1964,
nr 9, poz. 171).
Błędny jest pogląd skarżących, że niesporządzenie w terminie notyfikacji
powoduje utratę roszczenia w stosunku do indosanta. Stosownie do art. 46 pr.
weksl. zastrzeżenie bez protestu nie zwalnia posiadacza weksla od obowiązku
zawiadomienia. Jednakże sankcją jego niezachowania – jak trafnie wskazały Sądy
obu instancji – jest obowiązek odszkodowawczy a nie utrata praw z weksla.
Ustalenia, że sporne weksle zostały przedstawione do zapłaty skarżący
nie kwestionowali w toku postępowania apelacyjnego. Skarżący nie podważyli
ustaleń i wniosków Sądów obu instancji, że kwestionowane weksle jako
dokumenty zawierające wszystkie elementy składowe, jakie prawo wekslowe dla
ważności zobowiązania wekslowego przewiduje i zastrzega, wyczerpują one treść
tego zobowiązania. Kwestionowane orzeczenie potwierdza przyjętą w prawie
wekslowym zasadę, że każdy ze skarżących odpowiada według brzmienia tekstu
weksli z chwili składania na nich swojego podpisu.
Skarga kasacyjna nie przysługuje od postanowienia o kosztach procesu.
Postanowienie w przedmiocie wysokości przyznanych kosztów, które kwestionują
skarżący – jako zawarte w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie –
mogłoby zostać uchylone lub zmienione na skutek skargi kasacyjnej tylko wówczas,
gdy skarga ta wniesiona od wskazanego orzeczenia podlegałaby uwzględnieniu.
Jednakże skarga pozwanych podlega – z braku uzasadnionych podstaw –
oddaleniu (art. 3984
k.p.c.).