Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 296/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 grudnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Marian Kocon
w sprawie z powództwa "M." Sp. z o.o.
przeciwko J.W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 12 grudnia 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku
Sądu Apelacyjnego
z dnia 28 grudnia 2006 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 13 czerwca 2006 r. Sąd Okręgowy w K. oddalił powództwo
„M.” – spółki z o.o. wniesione przeciwko J.W. o zapłatę 252.988,31 zł.
Sąd ustalił, iż powodowa Spółka uzyskała w dniu 25 czerwca 2003 r.
przeciwko „N.” – spółce z o.o. nakaz zapłaty obejmujący bezsporną należność za
sprzedaż materiałów budowlanych w wysokości 242.278,81 zł z nal. ub.,
wymagalną od 18 marca 2003 r. Postępowanie egzekucyjne prowadzone przez
powódkę okazało się bezskuteczne z braku majątku dłużnika i zostało umorzone
dnia 22 grudnia 2003 r. Spółką „N.” kierował pozwany, jako prezes
jednoosobowego zarządu. Na koniec 2002 r. majątek netto tej Spółki wynosił
3.444.402,52 zł, a zadłużenie przewyższało go o 65.291,27 zł. Spółka miała
zawarte kontrakty budowlane, m.in. z Parkiem Wodnym na kwotę 1 mln. zł oraz z
„A.” – spółką z o.o. na kwotę około 700.000 zł. Park Wodny nie zapłacił za
wykonane roboty budowlane, a uzyskany przez Spółkę „N.” tytuł egzekucyjny na
kwotę 684.210,87 zł nie został wykonany. Nie została zrealizowana też umowa ze
Spółką „A.”, mogąca inicjować dalsze zamówienia. Od początku 2003 r. Spółka „N.”
nie miała większych wpływów, a załamanie gospodarcze nastąpiło w marcu 2003 r.,
gdy nie było żadnych wpływów.
Sąd ustalił ponadto, że w dniu 27 sierpnia 2007 r. jeden z wierzycieli wniósł
o ogłoszenie upadłości tej Spółki, jednakże postanowieniem z dnia 5 lipca 2004 r.
Sąd Rejonowy w K. oddalił ten wniosek, ponieważ jej majątek nie wystarczał na
pokrycie kosztów postępowania upadłościowego. Na koniec 2003 r. zadłużenia
przewyższały majątek Spółki o 2 mln zł, a w dniu 31 maja 2004 r. – o 2,022 mln zł.
Sąd Okręgowy uznał, że właściwym terminem do złożenia wniosku
o ogłoszenie upadłości Spółki „N.” był koniec 2002 r. Nie zgłoszenie takiego
wniosku przez pozwanego było jednak usprawiedliwione, bo mógł on liczyć na
większe przychody w 2003 r., z uwagi na zawarte kontrakty budowlane. Ponadto –
zdaniem Sądu – zgłoszenie przez pozwanego wniosku o upadłość w czasie
właściwym nie zmieniłoby sytuacji strony powodowej co do możliwości
zaspokojenia jej wierzytelności.
3
Stanowisko te podzielił Sąd Apelacyjny, oddalając apelację powódki
wyrokiem z dnia 28 grudnia 2006 r.
Sąd II instancji przyjął w szczególności, że bankructwo Spółki „N.” nastąpiło
z przyczyn niezawinionych przez pozwanego, a mianowicie wskutek nie zapłacenia
należności przez jej kontrahentów. Pozwany – przy małych stratach na koniec 2002
r. – mógł liczyć realnie na zyski w roku następnym. Ponadto powódka nie
odzyskałaby w postępowaniu upadłościowym swojej wierzytelności.
Sąd Apelacyjny zwrócił też uwagę, że art. 299 § 1 k.s.h., mówiący
o niezgłoszeniu upadłości „we właściwym czasie”, nie odsyła w tym zakresie do
art. 5 ust. 2 prawa upadłościowego. Rozstrzygające znaczenie ma zatem treść art.
299 § 2 k.s.h.
W skardze kasacyjnej powódka wniosła o uchylenie wyroku odwoławczego
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Skarżąca przedstawiła zarzut naruszenia prawa materialnego, a mianowicie
art. 299 § 2 k.s.h. w związku z art. 5 § 1 i 2 prawa upadłościowego, w następstwie
przyjęcia przez Sąd Apelacyjny, że:
1) pozwany jako jedyny członek zarządu Spółki z o.o. P.B.P.U. „N.” nie miał
obowiązku złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, pomimo iż podstawy do
złożenia takiego wniosku istniały pod koniec 2002 r., bowiem mógł
przypuszczać, że zawarte przez Spółkę umowy budowlane gwarantuje jej
wypłacalność;
2) pozwany nie ponosi winy za nie zgłoszenie upadłości;
3) zwalnia pozwanego za zobowiązania spółki okoliczność, że pomimo nie
zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości we właściwym czasie powódka
nie poniosła szkody, bowiem możliwość jej zaspokojenia nie uległaby
zwiększeniu przez ogłoszenie upadłości w czasie właściwym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podstawą prawną roszczenia powódki jest art. 299 § 1 k.s.h., który
zaktualizował się w sytuacji, w której bezskuteczna okazała się egzekucja
przeciwko spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, zarządzoną jednoosobowo
4
przez pozwanego. W judykaturze przeważa pogląd, że przewidziana w art. 299
k.s.h. (298 k.h.) odpowiedzialność ma charakter odszkodowawczy i jest oparta na
domniemaniu szkody, winy członków zarządu oraz swoistego związku
przyczynowego między ich zachowaniem a szkodą (zob. orzeczenia Sądu
Najwyższego z dnia 15 września 1993 r., III UZP 15/93, OSNCP 1994, nr 3, poz.
48, z dnia 22 września 1995 r., III CZP 120/95, OSNC 1995 r., nr 12, poz. 181,
z dnia 4 lipca 1997 r., III CZP 24/97, OSNC 1997, nr 11, poz. 165 oraz z dnia
9 czerwca 1999 r., III CKN 250/98, niepubl.).
Członek zarządu może się uwolnić od tej odpowiedzialności, jeżeli wykaże
zaistnienie którejkolwiek z trzech przesłanek egzoneracyjnych przewidzianych
w art. 298 § 2 k.s.h. (art. 6 k.c.). W postępowaniu sądowym w rozpoznawanej
sprawie miarodajnie ustalono, że czasem właściwym do złożenia wniosku
o ogłoszenie upadłości był koniec 2002 r., kiedy to zadłużenie przekraczało
wartość majątku Spółki „N.” o 65.291,27 zł. Pozwany bezspornie nie złożył wniosku
o ogłoszenie upadłości w „czasie właściwym”. Nie uczynił tego również
którykolwiek z wierzycieli. Wniosek wierzyciela J.J. z dnia 27 sierpnia 2003 r. był
spóźniony i doprowadził tylko do umorzenia postępowania upadłościowego z racji
całkowitego bankructwa Spółki „N.”. Pozwany nie jest w konsekwencji uprawniony
do powołania się na podstawową okoliczność egzonaracyjną polegającą na
wykonaniu obowiązku zgłoszenia upadłości w czasie właściwym.
Oddalenie powództwa, aprobowane przez Sąd Apelacyjny, nastąpiło
z dwóch przyczyn wymienionych w art. 299 § 2 k.s.h., a mianowicie
z niezawinionego niezgłoszenia przez pozwanego wniosku o ogłoszenie upadłości
oraz z nieponiesienia przez stronę powodową szkody mimo niezgłoszenia takiego
wniosku.
Zasadnie w skardze kasacyjnej podkreślono, że na pozwanym spoczywa
obowiązek wykazania istnienia okoliczności egzoneracyjnych (art. 6 k.c. w związku
z art. 299 § 2 k.s.h.). Należy w związku z tym zauważyć, iż potwierdzenie przez oba
Sądy ostatniej przesłanki egzoneracyjnej nie miało uzasadnienia prawnego
w świetle istniejących okoliczności. Nie została bowiem przeprowadzona analiza
prognozowanej sytuacji, w której doszłoby do zgłoszenia wniosku o upadłość
w „czasie właściwym” (w końcu 2002 r.), gdy strata majątkowa dłużnika nie była
5
duża, z dokonaniem oceny usytuowania prawnego powódki jako wierzyciela
korzystającego z zaspokojenia z funduszów masy upadłości (art. 342 k.s.h.). W tej
mierze nie ma żadnych miarodajnych danych wskazujących na niemożność
zaspokojenia powódki, w całości lub w części, w postępowaniu upadłościowym
wszczętym we właściwym czasie. Trafny jest zatem zarzut strony skarżącej
dotyczący niewłaściwego zastosowania art. 299 § 2 k.s.h. w odniesieniu do
omawianej przesłanki egzoneracyjnej (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia
20 maja 2003 r., III CKN 1281/00, Lex nr 109438).
Sąd Apelacyjny zaaprobował pogląd, że nie zgłoszenie przez pozwanego
wniosku o ogłoszenie upadłości w czasie właściwym było niezawinione,
usprawiedliwione nadzieją, że w 2003 r. sytuacja finansowa Spółki „N.” poprawi się
w stopniu umożliwiającym jej wypłacalność. Należy jednak zauważyć, że sąd -
ustalając czas właściwy do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości – potwierdził
jednocześnie ustawowy obowiązek pozwanego jako prezesa jednoosobowego
zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością do złożenia tego wniosku w
końcu 2002 r. W tej mierze należy odnieść się do przepisów Prawa upadłościowego
z 1934 r., które mają zastosowanie w rozpoznawanej sprawie (por. art. 540
ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze - Dz.U. Nr 60,
poz. 535 ze zm.). Przepisów art. 299 § 2 k.s.h. (art. 298 § 2 k.s.h.) nie można
bowiem racjonalnie interpretować i stosować bez odwołania się do obowiązków
reprezentanta spółki z ograniczoną odpowiedzialnością określonych w Prawie
upadłościowym, w szczególności w art. 5 § 2 pr. upadł., nie ma bowiem dualizmu
obowiązków piastuna spółki prawa handlowego w odniesieniu do inicjowania
postępowania upadłościowego. Ewentualne różnice między obowiązkiem z art. 299
§ 2 k.s.h. a obowiązkiem z art. 5 § 2 pr. upadł. są mało znaczące, np.
niezastosowanie 14-dniowego terminu do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie
upadłości oznacza tylko tyle, że obowiązek złożenia tego wniosku powstaje
niezwłocznie.
Kryteria, według których spółka prawa handlowego może być uznana za
upadłą, są przewidziane w prawie uapdłościwoym w sposób zobiektywizowany
(art. 1 § 1 i 2 , art. 2 i art. 5 § 1 i 2 prawa upadłościowego). Następuje to wówczas,
gdy jej majątek nie wystarcza na zaspokojenie długów, a także wtedy, gdy
6
zaprzestanie płacenia długów w sposób trwały. Oba te kryteria zaktualizowały się
w odniesieniu do Spółki „N.” na przełomie 2002/2003 roku, prowadząc do
szybkiego i całkowitego jej bankructwa. Należy podzielić pogląd, że obowiązek
złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości powinien być oceniany według czytelnych,
obiektywnych kryteriów. Taki charakter mają wskazania przewidziane w Prawie
upadłościowym. W piśmiennictwie podkreśla się, że najbardziej czytelne jest
kryterium przewagi długów nad zasobami majątkowymi dłużnika. Tymczasem Sąd
Apelacyjny wyraźnie dozwolił na ekskulpację pozwanego z przyczyn
subiektywnych, tj. jego subiektywnego przekonania o przyszłej sytuacji finansowej
spółki „N.”, które w najmniejszym stopniu nie potwierdziło się w przyszłości.
Przewidywania o przyszłej koniunkturze gospodarczej, w aspekcie globalnym i
jednostkowym, są w znacznej mierze niepewne i zawodne. Szczególnie wówczas,
gdy subiektywna ocena nie została poprzedzona rzetelną i wszechstronną analizą.
Dopuszczenie możliwości ekskulpacji dłużnika z przyczyn subiektywnych koliduje
w konsekwencji z taką wykładnią art. 299 k.s.h. (art. 298 k.h.), która ma na
względzie funkcję ochronną praw wierzycieli, mających ograniczone możliwości
badania stanu faktryczneog dłużnika (zob. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 6
czerwca 1997 r., III CKN 65/97, OSNC 1997, nr 11, poz. 181, z dnia 16
października 1998 r., III CKN 650/97, OSNC 1999, nr 3, poz. 64 oraz z dnia 5
listopada 1999 r., III CKN 425/98, LEX nr 79959).
Z przedstawionych przyczyn, wobec zasadności skargi kasacyjnej, należało
uchylić zaskarżony wyrok i sprawę przekazać Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c. i art. 108 § 2 k.p.c.).