Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 723/12
POSTANOWIENIE
Dnia 8 listopada 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Barbara Myszka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Agnieszka Piotrowska
w sprawie z wniosku K. D.
przy uczestnictwie Z. D.
o zniesienie współwłasności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 8 listopada 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego w W.
z dnia 21 czerwca 2012 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie oraz postanowienie
wstępne Sądu Rejonowego w P. z dnia 2 listopada
2011 r. i przekazuje sprawę temu Sądowi do ponownego
rozpoznania i do rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
W dniu 2 listopada 2011 r. Sąd Rejonowy w P. wydał w sprawie o zniesienie
współwłasności postanowienie wstępne, którym uznał żądanie ustanowienia
odrębnej własności lokali w budynku znajdującym się na nieruchomości położonej
w P., objętej księga wieczystą nr […] za nieusprawiedliwione. Ustalił, że uczestnicy
postępowania, K. D. i Z. D., są współwłaścicielami w równych częściach
nieruchomości o obszarze 0,26 ha położonej w P., na której znajduje się
dwukondygnacyjny budynek mieszkalny. Od 2001 roku w budynku tym zamieszkują
wnioskodawczyni oraz uczestnik postępowania z żoną K. Wnioskodawczyni
zajmuje pomieszczenia na parterze, a Z. i K. D. na piętrze.
Wnioskodawczyni domaga się zniesienia współwłasności przez ustanowienie
w budynku odrębnej własności lokali mieszkalnych, a uczestnik przez zarządzenie
sprzedaży nieruchomości i podział sumy uzyskanej ze sprzedaży. Do zniesienia
współwłasności przez ustanowienie odrębnej własności lokali konieczne jest:
opracowanie projektu budowy i uzyskanie pozwolenia na budowę, a następnie
wybudowanie wejścia do pomieszczeń na piętrze spełniającego określone
w przepisach wymagania budowalne, wykonanie odrębnych instalacji
wodociągowej, kanalizacyjnej, gazowej i wentylacji grawitacyjnej, dokonanie
trwałego podziału ścianami pomieszczeń piwnicznych, opracowanie opinii o stanie
technicznym budynku, przeprowadzenie inwentaryzacji dla ustalenia rzeczywistego
stanu obiektu i uzyskanie pozwolenia na jego użytkowanie.
Wnioskodawczyni i uczestnik postępowania pozostają w trwałym sporze co
do sposobu korzystania z nieruchomości wspólnej. Konflikty, do jakich dochodzi na
tym tle, są przedmiotem rozpoznania sądów, organów ścigania oraz organów
administracji budowlanej. Prokuratura Rejonowa w P. prowadziła około 15
postępowań na skutek zawiadomień wnioskodawczyni o znęcaniu się, uszkodzeniu
ciała i pobiciu oraz o zalaniu pomieszczeń przez uczestnika Z. D. Wyrokiem
wydanym w postępowaniu karnym wnioskodawczyni została uznana za winną
dokonania w okresie od 31 grudnia 2007 r. do 11 stycznia 2008 r. kradzieży energii
cieplnej na szkodę uczestnika przez przyłączenie dwóch grzejników do
3
użytkowanej i opłacanej przez niego instalacji grzewczej. Z kolei K. D. została
prawomocnym wyrokiem uznana za winną zniszczenia kosiarki elektrycznej
należącej do wnioskodawczyni. Od dnia 27 stycznia 2011 r. wnioskodawczyni
przebywa w specjalistycznym ośrodku wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie.
Sąd Rejonowy stanął na stanowisku, że skoro art. 618 § 1 zdanie drugie
k.p.c. pozwala na wydanie postanowienia wstępnego w celu rozstrzygnięcia sporu
o prawo żądania zniesienia współwłasności, to należy również uznać za
dopuszczalne wydanie postanowienia wstępnego w celu rozstrzygnięcia
o wynikającym z art. 211 k.c. prawie każdego ze współwłaścicieli do żądania, aby
zniesienie współwłasności nastąpiło przez podział rzeczy wspólnej. Rozstrzygając
o tym prawie sąd bada czy zniesienie współwłasności przez podział rzeczy
wspólnej nie jest sprzeczne z przepisami ustawy lub ze społeczno-gospodarczym
przeznaczeniem rzeczy albo czy nie pociąga za sobą istotnej zmiany rzeczy lub
znacznego zmniejszenia jej wartości. Uwzględniając długotrwały konflikt między
uczestnikami, nierokujący pomyślnego rozwiązania Sąd Rejonowy uznał,
że ustanowienie odrębnej własności lokali utrwaliłoby istniejący konflikt, w związku
z czym taki sposób zniesienia współwłasności byłby sprzeczny ze społeczno-
gospodarczym przeznaczeniem nieruchomości. Współwłaściciele nie byliby bowiem
w stanie rozwiązać spraw związanych z zarządem nieruchomością wspólną bez
angażowania sądu, organów administracji i organów ścigania. Ze względu na
obszar nieruchomości wspólnej i usytuowanie budynku w jej południowej części
rozważenia wymagałaby natomiast możliwość zniesienia współwłasności przez
podział fizyczny, polegający na wydzieleniu części zabudowanej i niezabudowanej.
Wchodziłoby również w grę przyznanie całej nieruchomości jednemu ze
współwłaścicieli z zasądzeniem na rzecz drugiego stosownej spłaty lub przez
zarządzenie sprzedaży licytacyjnej i podział sumy uzyskanej ze sprzedaży.
Rozważenie tych możliwości należało – zdaniem Sądu Rejonowego – poprzedzić
wykluczeniem w postanowieniu wstępnym możliwości wyjścia ze wspólności przez
ustanowienie odrębnej własności lokali.
Postanowieniem z dnia 21 czerwca 2012 r. Sąd Okręgowy w W. oddalił
apelację wnioskodawczyni, aprobując ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji
oraz ich ocenę prawną.
4
Wnioskodawczyni złożyła skargę kasacyjną, w której powołała się na
podstawę określoną w art. 398 3
§ 1 pkt 2 k.p.c. i wniosła o uchylenie postanowienia
Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. Wskazała na
naruszenie art. 618 § 1 k.p.c. przez przyjęcie, że dopuszczalne jest wydanie
postanowienia wstępnego, uznającego żądanie zniesienia współwłasności przez
podział fizyczny rzeczy wspólnej za nieusprawiedliwione, podczas gdy prawidłowa
wykładnia tego przepisu nie pozwala na wydanie postanowienia wstępnego
określającego sposób podziału nieruchomości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kwestia dopuszczalności wydania postanowienia wstępnego, określającego
sposób zniesienia współwłasności, działu spadku lub podziału majątku wspólnego
po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami nie stanowi w orzecznictwie
Sądu Najwyższego novum. Rozważając ten problem Sąd Najwyższy
w postanowieniu z dnia 25 listopada 1999 r., II CKN 750/98 (OSNC 2000, nr 5,
poz. 10) stanął na stanowisku, że w sprawie o zniesienie współwłasności
niedopuszczalne jest wydanie postanowienia wstępnego, określającego sposób
zniesienia współwłasności. Z kolei w postanowieniu z dnia 22 października 2009 r.,
III CSK 21/09 (OSNC 2010, nr 4, poz. 61) przyjął, że w sprawie o dział spadku
niedopuszczalne jest wydanie postanowienia wstępnego określającego sposób
dokonania działu spadku.
Uzasadniając to stanowisko Sąd Najwyższy przypomniał, że w świetle art.
318 § 1 k.p.c. wydanie wyroku wstępnego jest dopuszczalne, gdy sama zasada
roszczenia jest w ocenie sądu pierwszej instancji wątpliwa i pozostaje przedmiotem
sporu stron oraz gdy sporna jest także wysokość roszczenia, a jej ustalenie
połączone jest z pracochłonnym, często również kosztownym postępowaniem
dowodowym, które mogłoby okazać się niepotrzebne, gdyby roszczenie powoda
ocenione zostało przez sąd drugiej instancji jako niesłuszne co do zasady. Pojęcie
„zasada roszczenia” oznacza jednak konkretne prawo lub stosunek prawny, a nie
pogląd prawny lub faktyczny, któremu sąd chce dać wyraz w swoim rozstrzygnięciu
(zob. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 1957 r., IV CO 15/57,
OSNCK 1958, nr 4, poz. 114 oraz wyroki z dnia 28 czerwca 1982 r., IV CR 230/82,
5
OSNCP 1983, nr 2-3, poz. 42 i z dnia 4 lutego 2000 r., II CKN 738/98, OSNC 2000,
nr 7-8, poz. 146).
Szczególny charakter postanowień wstępnych, przewidzianych w przepisach
art. 567 § 2, 618 § 1 i 685 k.p.c. różni je od wyroków wstępnych w rozumieniu art.
318 § 1 k.p.c., ponieważ rozstrzygają one samodzielnie zagadnienia sporne,
mające prejudycjalne znaczenie dla sprawy głównej, bez odsyłania stron na drogę
procesu. Uznając za dopuszczalne wydanie w postępowaniu nieprocesowym
postanowienia wstępnego także w innych sprawach niż wymienione w art. 567, 618
i 685 k.p.c. lub w tych samych sprawach, lecz w innej sytuacji, w której zachodziła
możliwość i celowość orzeczenia wstępnego, Sąd Najwyższy podkreślił, że jest to
możliwe tylko w warunkach, jakie odpowiadają wyrokowi wstępnemu, tj. jeżeli
przedmiotem postępowania jest zasądzenie świadczenia lub ustalenie,
a dochodzenie świadczenia jest sporne tak co do zasady, jak i co do wysokości
(art. 318 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.). W sprawach tzw. działowych nie jest
natomiast spełniony warunek wydania postanowienia wstępnego na podstawie art.
318 § 1 k.p.c. w postaci sporności wysokości żądania osoby wszczynającej
postępowanie.
Podzielając przyjęty w tych orzeczeniach kierunek wykładni trzeba
przypomnieć, że art. 618 § 1 k.p.c. dopuszcza wydanie w sprawie o zniesienie
współwłasności postanowienia wstępnego rozstrzygającego spór o prawo żądania
zniesienia współwłasności lub o prawo własności. Spór o prawo żądania zniesienia
współwłasności może wynikać z różnych przyczyn, w tym z treści łączącego
współwłaścicieli stosunku umownego i może dotyczyć np. kwestii ważności
czynności prawnej, obejmującej wyłączenie przysługującego każdemu
współwłaścicielowi żądania zniesienia współwłasności lub upływu terminu
przewidzianego w art. 210 k.c. Sporem o własność jest natomiast każdy spór
między współwłaścicielami, którego rozstrzygnięcie może przesądzić o tym,
że osoba występująca jako współwłaściciel nie jest współwłaścicielem lub
że przysługujący jej udział jest inny niż deklarowany. Spór o własność może
wywołać jeden ze współwłaścicieli twierdząc, że nabył własność rzeczy przez
zasiedzenie i tym samym stosunek współwłasności wygasł (zob. uchwałę pełnego
składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 1969 r., III CZP 12/69,
6
OSNCP 1970, nr 3, poz. 39). Spór taki może powstać też na skutek
zakwestionowania wysokości udziałów lub ważności zbycia udziałów w rzeczy
wspólnej (zob. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 1986 r., III CZP 92/86,
OSNCP 1988, nr 1, poz. 9). Zawarta w art. 618 § 1 k.p.c. regulacja, dopuszczająca
wydanie postanowienia wstępnego we wskazanych w tym przepisie przypadkach,
odmiennych od objętych dyspozycją art. 318 § 1 k.p.c., wyłącza możliwość wydania
– z powołaniem się na art. 318 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. – postanowienia
wstępnego w innych przypadkach, odbiegających od wchodzących w zakres art.
318 § 1 k.p.c., w szczególności wyłącza możliwość wydania postanowienia
wstępnego, określającego sposób zniesienia współwłasności (zob. też
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 września 2004 r., IV CK 455/04,
Biuletyn SN 2005, nr 2, s. 15).
Za przyjęciem tej tezy przemawia również wyrażona w art. 316 § 1 k.p.c.
zasada aktualności orzeczenia sądowego, obowiązująca w postępowaniu przed
sądami pierwszej i drugiej instancji, i to także w postępowaniu nieprocesowym
(art. 13 § 2 k.p.c.), zgodnie z którą podstawą orzekania jest stan rzeczy istniejący
w chwili zamknięcia rozprawy. Stanem rzeczy, o którym mowa w art. 316 § 1 k.p.c.,
jest stan faktyczny, ustalony przez sąd na podstawie dowodów, przeprowadzonych
zgodnie z regułami postępowania dowodowego przewidzianymi w art. 227 i nast.
k.p.c., oraz obowiązujący stan prawny (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
7 marca 1997 r., II CKN 70/96, OSNC 1997, nr 8, poz. 113 oraz postanowienie
z dnia 26 czerwca 2002 r., III CKN 537/00, IC 2003, nr 3, s. 52). Tymczasem
stronie aż do zamknięcia rozprawy – na co zwrócił już uwagę Sąd Najwyższy
w uzasadnieniu postanowienia z dnia 25 listopada 1999 r., II CKN 750/98 –
przysługuje uprawnienie do składania stosownych wniosków i kształtowania
postępowania w zakresie ustaleń mających służyć podjęciu rozstrzygnięcia
w sprawie. Stan rzeczy z chwili orzekania decyduje natomiast o wyborze sposobu
zniesienia współwłasności na podstawie reguł określonych w art. 211 i 212 k.c.
Wypływa stąd wniosek, że wdanie postanowienia wstępnego, określającego
sposób zniesienia współwłasności godziłoby w zasadę aktualności orzeczenia
sądowego. Poza tym w znacznym stopniu podważałoby sens dalszego
postępowania, którego celem byłoby wydanie postanowienia końcowego.
7
Marginesowo tylko wypada dodać, że regulację szczególną dotyczącą
możliwości wydania postanowienia wstępnego w sprawie o zniesienie
współwłasności zawiera art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności
lokali (jedn. tekst: Dz. U. z 2000 r. Nr 80, poz. 903 ze zm.). Według tego przepisu,
jeżeli uczynienie zadość przesłance samodzielności lokali wymaga wykonania robót
adaptacyjnych, sąd może w postanowieniu wstępnym, uznającym żądanie
ustanowienia odrębnej własności lokali w zasadzie za usprawiedliwione, upoważnić
zainteresowanego uczestnika postępowania do ich wykonania – tymczasowo na
jego koszt. W razie przeszkód stawianych przez innych uczestników, sąd –
w postanowieniu wstępnym lub w postanowieniu oddzielnym – może wydać
stosowne nakazy lub zakazy.
Przytoczona regulacja w niczym nie zmienia wyrażonego stanowiska
w kwestii niedopuszczalności wydania postanowienia wstępnego określającego
sposób zniesienia współwłasności.
Skoro Sąd Okręgowy wyszedł z odmiennego założenia, konieczne stało się
uchylenie zaskarżonego postanowienia oraz postanowienia Sądu pierwszej
instancji i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 398 15
§ 1 oraz art. 108
§ 2 w związku z art. 398 21
k.p.c. orzekł, jak w sentencji.
es